voor de grafische vormgever

Transcriptie

1 Dirk Laurent Typografie voor de grafische vormgever De onderdelen van de letter Letterclassificatie Letterfamilies Lettercorps Speciale lettertekens en details Witgebruik Zetwijze en afbreken Teksthiërarchie Leesbaar en herkenbaar Lettertypes kiezen en combineren

2 x Zo is het allemaal begonnen, met loden letters ty - po - gra` fie [tie-] («Grieks) de -woord (vrouwelijk) Ç1 boekdrukkunst; 2 druk, wijze waarop iets gedrukt is Ç Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

3 3 B Wat is TYPOGRAFIE? Het kiezen, organiseren en vormgeven van typografische middelen (tekst, lijnen, vlakken en ornamenten, dus zonder beeld) zodat een geheel onstaat dat de communicatieboodschap goed overdraagt.. Bron: woordenboek.nl Goede typografie en de juiste letterkeuze werken onderhuids. Ze bevorderen niet alleen de leesbaarhei maar brengen ook een gevoel over. Niemand let op het lettertype terwijl hij leest. Toch heeft een goede typografie en vormgeving een heel grote invloed op de leesbaarheid van een tekst. Leg twee documenten naast elkaar. Het ene is goed geschreven maar slecht vormgegeven. Het andere is niet goed geschreven maar goed gezet. Het drukwerk dat een professionele en uitnodigende vormgeving kreeg, zal sneller gelezen worden. Het andere wordt weggegooid. Goede typografie en de juiste letterkeuze werken onderhuids. Zij brengen niet alleen de boodschap over maar ook een gevoel. Een tekst gezet in Reporter geeft een totaal ander gevoel dan één gezet in Gill Sans. Sommige letters zoals de Adobe Caslon italique zijn geraffineerd, andere fonts zoals de Helvetica zijn saai en doen denken aan een belastingsaangifteformulier. Weer andere lettertypes zijn speels zoals Klunderscript of GiddyUp. Andere fonts zoals Bodoni stralen een zekere voornaamheid uit. Goede typografie valt niet op, slechte des te meer!

4 Schreef Stok Pons Vlag Kapitaalhoogte g g x-hoogte Corpshoogte Pons Basislijn Staart Door de letters 'g', 'a', 'r' en 'q' te bestuderen zal je lettertypes van elkaar leren onderscheiden. Met andere letters lukt dit minder goed; alle letters zien er precies eender uit. g g ➋ g➊ ➎ ➍ ➌ x "Onderkast" is de plaats die kleine letters innemen in de letterkast. Vandaar deze benaming. ➊ Adobe Garamond ➋ ITC Berkeley oldstyle ➌ Bernhard Modern ➍ Times New Roman ➎ Egyptienne Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

5 5 C De onderdelen van DE LETTER KAPITAAL onderkast kleinkapitaal cursief We maken een onderscheid tussen kapitalen en onderkasten. De benaming onderkast duidt op de plaats van de loden letters in de letterkast. Deze benaming is zo ingeburgerd dat ze nog steeds gebruikt wordt, hoewel er al lang niet meer met loodszetsel gewerkt wordt. DDKenmerken kapitalen Alle letters zijn even hoog met uitzondering van de ronde letters zoals de Q en de O. Zij moeten optisch even groot zijn als de andere kapitaalletters. Daarom zijn ze meestal wat groter getekend. DDKenmerken onderkast Deze letters zijn kleiner dan de kapitalen, met uitzondering van de stok- en staartletters die even hoog zijn. We spreken van een staartletter als er onder de x-hoogte een deel van de letter uitsteekt, de zgn. staart. Bij stokletters steekt de stok boven de x-hoogte uit. De x-hoogte, of de basishoogte van een onderkastletter is mede bepalend voor de leesbaarheid van een tekst. Letters met een grote x-hoogte zijn gemakkelijker te lezen dan lettertypes met een kleine x-hoogte.

6 ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ ÀÁÂÃÅÇÆÈÉÊËÌÍÎÐÑÓÔÕÖ ØÙÚÛÜ Lettertype Een lettertype is in de typografie een stylistisch samenhangende set tekens die meestal letters, cijfers en leestekens uitbeelden. De set kan ook andere symbolen bevatten of geheel daaruit bestaan, zoals in het geval van wiskundetekens. Veel tekstverwerkers geven de gebruiker de mogelijkheid verschillende lettertypen te kiezen, zoals Times New Roman, Helvetica, Arial of Courier. Font Een font is een complete reeks letters, cijfers en symbolen met een bepaalde grootte en stijl, bijvoorbeeld negenpunts Bauer Bodoni.. De verschillende soorten letters die in de loop der eeuwen werden ontwikkeld hebben ieder hun naam die je toelaat de lettertypes te benoemen en te rangschikken (en dus terug te vinden!) Met het lettertype bedoelen we het basisontwerp of familienaam van een letter. Vaak vind je bij de naam ook de toevoeging van de letterfabrikant. Zo wordt de letter Avantgarde, Adobe Avantgarde. abcdefghijklmnopqrstuvwxyzfiflàáâ ãäåæçèéêëìíîïñòóôö øùúûüý ¼½¾! #$%& [\]^_`{ }~ ª«±²³ µ ¹º» ÝÞß þ ÿıłłœœššÿžžƒˆˇ ΔΩπ h Alle tekens van het lettertype Dax Regular. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

7 7 De onderdelen van DE LETTER xhoogte xhoogte xhoogte xhoogte DIN Medium Helvetica Neue Regular Adobe Jenson Pro Meta book Andere begrippen rond lettervormen zijn: Romein: dat is een letter die rechtop staat. Cursief (italic) letter die schuin staat. Cursieven worden afzonderlijk ontworpen. Oblique: tekst die enigszins schuin staat. Dit wordt gebruikt voor veel schreefloze cursieve lettertypes. Schreef- of serifletter: serif is het Frans voor schreef. Schreven zijn voetjes aan het uiteinde van de letter. Schreefloze letter: een letter zonder schreven. DDx-hoogte De x-hoogte van een lettertype is de hoogte van de romp van de letters zoals we die kennen in de letter x. De x is de enige letter die zich in alle vier richtingen uitstrekt. De x-hoogte is bepalend voor de optische grootte van een lettertype. Het woord "x-hoogte"dat u hiernaast ziet is steeds gezet in een 50-punts letter. U merkt hoezeer de x-hoogte bepalend is voor de optische grootte van de letter, ook al zijn de kapitalen in alle gevallen ongeveer even hoog. Bepaalde typografische beslissingen zoals interlinie, corpsgrootte en het vergroten van de leesbaarheid, moeten genomen worden met de x-hoogte van het lettertype als basis.

8 Dit is een schreefletter Bodoni heeft heel dunne schreven Dit is een schreefloze letter Rockwell heeft dikke schreven Deze letter is modern De traditie van een klassieke boekletter Courier is mechanisch Bembo is een softe letter Bickham is een fijnzinnige letter karton is Gestempeld Een letter met IMPACT Gill is AUTORITAIR Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

9 9 Hand geschreven Pure Calligrafie Graffitti Fantasierijke en vrolijke letter Een b eetje raar en onleesbaar Een kinderlijke letter RUW en ruig Sterk versmald Elk lettertype heeft z'n eigen karakter en uitstraling. Vaak is het met een speciaal doel ontworpen. Een font kan tijdloos en modern zijn of juist heel onderhevig aan de tijdgeest. Snel geborsteld Tijdgeest Jaren 60

10 ➋ Adobe Caslon is een Oldstyle Gebaseerd op de met de tekenpen getekende letters. ➋ Altijd schuine schreven ➌ Zachte overgang dik-dun ➍ Vertikaal letteroog ➋ Bauer Bodoni is een Moderne ➌ ➌ ➍ ITC Berkeley Oldstyle Adobe Garamond "Mechanisch" uitzicht ➋ Horizontale schreven ➌ Groot contrast dik-dun ITC New Baskerville Times New Roman ➋ Rockwell is een Slab Serif ➌ Vet en opvallend ➋ Horizontale dikke schreven ➌ Geen dik-dun verschil Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE TheSerif bold Egyptienne

11 11 D Welke LETTERCLASSIFICATIE? We staan nu even stil bij de verscheidene lettercategorieën. Vergelijk ze met elkaar en richt uw aandacht op de verschillen tussen de groepen. Zoek in magazines, boeken, brochures naar lettertypes die kunnen onderverdeeld worden in één van de categorieën. Op die manier leert u de verschillende types van elkaar te onderscheiden. Er zijn duizenden en duizenden lettertypes beschikbaar en nog elke dag worden er nieuwe ontworpen. De meeste letters kunnen ondergebracht worden in één van onderstaande groepen: Mediaeval of Oldstyle; Modernen (bodoni-achtigen); Slab serif (egyptiennes); Schreeflozen (sans serif); Scripen; Decoratieven. Fringe. pi-fonts. DDOldstyle Oldstyles hebben altijd schreven op de stokken die in een schuine hoek naar boven gericht zijn. Het is net alsof ze met een tekenpen getrokken werden. Door die pennetrek is er een zachte overgang van dik naar dun. De opening van de letter o staat diagonaal. Deze lettertypes hebben een warm en gracieus voorkomen en zijn in verband met de goede leesbaarheid de aangewezen keuze voor het zetten van lange stukken platte tekst. Klassieke oldstyleletters behoren tot de meest onzichtbare, wat inhoudt dat ze de communicatie op geen enkele manier in de weg staan. Er zijn geen ontwerperskenmerken die in het oog springen en de aandacht afleiden. DDModernen Door het gebruik van betere papiersoorten, meer gesofistikeerde druktechnieken en een snellere technische evolutie kregen letters rond 1700 een meer mechanisch uitzicht. Deze nieuwe lettertypes leken niet meer alsof ze met de hand getekend werden. De modernen hebben schreven die horizontaal getekend zijn, i.p.v. schuin en ze zijn zeer dun. Er is een groot verschil tussen de dikke en dunne delen van de letter. Modernen zijn sprankelend en elegant, maar ze hebben ook vaak een scherp en kil voorkomen. De leesbaarheid is niet altijd optimaal, waarmee bedoeld wordt dat ze vaak niet aangewezen zijn voor lange stukken tekst of voor gebruik bij kleinere korpsen. Het sterke contrast tussen dik en dun creëert vaak een oogverblindend effect. DDSlab serif Met de industriële revolutie verscheen ook de reclame ten tonele. Er werden posters gemaakt en die hadden nood aan opvallende, goed leesbare letters. De slab serif hebben horizontale, dikke schreven en er is geen verschil meer tussen dik en dun. Men noemt de letters ook wel Egyptiennes omdat in die periode Egypte in de mode was (kunst, architectuur, literatuur). Letters die in die periode ontworpen werden, kregen soms namen van Egyptische steden. (Memphis, Cairo, Scarab).

12 ➌ ➋ Futura is een schreefloze letter Monoweight, schreefloos of sans serif ➋ Geen schreven ➌ Geen dik-dun verschil ITC Franklin Gothic DIN Schrift Neuzeit Grotesk Bickham is een Script Providence is een decoratieve letter Angst is een Fringe let t er Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

13 13 Welke LETTERCLASSIFICATIE? DDSchreeflozen In 1816 ontwierp William Caslon IV een tweelijnig Egyptisch letterbeeld waarbij hij alle schreven wegliet omdat hij er zo n hekel aan had. Dit lettertype was geen groot succes. Pas toen Bauhaus werd opgericht in 1919 begonnen schreefloze lettertypes populair te worden. Onder het motto vorm is ondergeschikt aan functie werden lettertypes van alle sier ontdaan tot hun meest eenvoudig, functionele gedaante. Men noemt ze ook monoweight omdat er geen verschil meer is tussen dik en dun. De lettervorm is overal even dik. Sans serif-lettertypes hebben meestal een grote x-hoogte en zijn daardoor nadrukkelijk op de pagina aanwezig. DDScripten Deze categorie bevat alle types die lijken op handgeschreven letters. Zowel brush -scripten als calligrafische letters vallen hieronder. Sommige types zijn aan elkaar geschreven, andere dan weer niet. Het is zeer moeilijk scripten met elkaar te combineren. DDecoratieve letters Deze categorie omvat alle types die vooral een decoratieve functie hebben. Deze fonts zijn niet geschikt om gelezen te worden. Ze zijn te groot, te dik, gewoon leuk om naar te kijken en heel expressief. ontstond er een zekere interesse voor lettertypes. Keerzijde van de medaille is wel dat alle typografische regels tegen de vlakte gingen. Anarchie is mode. Fringe-lettertypes zijn over het algemeen gestoorde, schizofrene en opzettelijk mismaakte fonts die vaak heel moeilijk te lezen zijn. DDPi-fonts, Dingbats of symbolen Hieronder vindt u een voorbeelden van een zgn. Pi-font. Het zijn verzamelingen symbolen en tekeningen die als font verkrijgbaar zijn en via het klavier kunnen ingetypt worden. Zapf Dingbats en WingDings zijn de 2 3 4(5 6 7!8ç9à0) _AZERTY UIOP^ $*` %MLKJHGFDSQWXCV Klunderscript kreatures BN é2 3 4(5 6è7!8ç9à0) -_ AZE BN é2 3 4(5 6è7!8ç9à0) -_AZE DDFringe Met de komst van de Mac en DTP kwam het ontwerpen van lettertypes voor het eerst binnen bereik van de massa. Bovendien

14 Romein Cursief of italic Oblique Condensed Condensed Light Bold Black Light uromein u Dit is de rechte basisvorm van een letter. Andere benamingen zijn 'Roman' of 'Book". uitalic u Een "echte" italic is een schuin getekende schreefletter. ulight u Een lichte of dunne versie van de romeinletter. uboldface u Bold, bodface, semiblold, super of poster zijn allemaal synoniemen voor een vette variant van de romeinletter. ucondensed u Condensed is een versmalde versie van een romeinletter. Deze vorm kan gebruikt worden in situaties waar er bv veel tekst op een pagina moet. uextended u Dit is een verbrede versie van een romeinletter die je bv kan gebruiken voor het "dramatische" effect in koppen. Compressed Condensed Narrow Regular Wide Extended Light a a a a a a Book a a a a a a News a a a a a a Medium a a a a a a Bold a a a a a a Black a a a a a a Ultra a a a a a a Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

15 15 E Meer keuze met LETTERFAMILIES Fonten kunnen volgende gewichten bevatten: light (mager) ultralight thin book (roman); demibold (semibold, medium, halfvet); bold (vet); heavy; extra bold extra black (extra vet); outline (buitenste omtreklijn); schaduw. Helvetica Neue Ulra light condensed Helvetica Neue Heavy Helvetica Neue Extended Helvetica Neue Thin Voor sommige toepassingen heb je genoeg aan een basisset van lettergradaties (regular, italic, bold, bold italic). Voor het meer intensieve typografische werk, zoals de opmaak van een tijdschrift of het ontwikkelen van een huisstijl is het zinvol te investeren in uitgebreidere letterfamilies of een reeks lettertypes die stylistisch en logisch bij elkaar passen. DDGewichten (gradaties) en breedtes Een lettertypefamilie met een heel groot gamma aan gewichten en breedtes laat je toe flexibel te werken in verschillende mogelijke ontwerpsituaties of het nu gaat over het ontwerpen van een 20 m 2 -affiche of een voetnota in een boek je blijft in dezelfde fontstijl werken. Variaties op de normale lettervorm zijn smal (small), breed (extended) en cursief (oblique of italic). InDesign kent de mogelijkheid tot modificatie (vervorming) van letters. Dit gebeurt door het indrukken, uitrekken of laten hellen van de oorspronkelijke lettervorm. Wanneer we een romein (of rechtopstaande letter) laten hellen, kunnen we niet van een echte cursief spreken. De letter is een hellende romein; het verschil met een cursief is dan ook duidelijk zichtbaar. Dit extreem vervormen kan tot mooie resultaten leiden, maar kan even goed een draak van een letter doen ontstaan. Al deze opgesomde variaties komen voor in de verschillende corpsen.

16 PUNTEN PICA INCH 72 punten = 1 inch 6 picas = 1 inch 6 punt 10 punt 12 punt 18 punt 24 punt 36 punt 12 punten = 1 pica 72 punt ❶ ➋ Kerpfgxoule ➌ ➍ De maatvoering van letters ❶ x-hoogte ➋ Kapitaalhoogte ➌ Stoklijn ➍ Staartlijn ➎ Corps ➎ 100 punt Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

17 17 E LETTERCORPS of de grootte van de letter De corpsgrootte van de letter komt overeen met de hoogte van één loden of houten letterblokje, m.a.w. de hoogte van de letter in reliëf + het letterwit. Dit is nog een overblijfsel van het zetten in lood. De grootte van een letter wordt het corps genoemd. Dit is de grootte van het letterbeeld samen met het corpswit. Het corps kan in vier verschillende maatsystemen gemeten worden. Het eerst is het didotstelsel, een oud twaalfdelig maatsysteem dat gebaseerd is op de maat van de voet van de koning van Frankrijk. De kleinste eenheid van dit stelsel is de punt. Twaalf punten vormen een cicero of een augustijn. Dit oude maatsysteem vindt zijn oorsprong in de tijd dat men met losse loden letters werkte. Het was de lettergieter Didot die in 1775 het systeem ontwikkelde. u1 u cicero = 12 didotpunten = ± 4,5 mm. u1 u punt = ± 0,375 mm. Het tweede gebruikte systeem heet pica en wordt vooral in de Verenigde Staten en in het Verenigd Koninkrijk gebruikt. Een pica is ongeveer 0,351 mm hoog. De pica en de cicero verschillen niet zoveel van elkaar. 15 cicero s stemmen ongeveer overeen met 16 pica s. u1 u pica = 12 picapunten = ± 4,2 mm. u1 u punt = ± 0,350 mm. Met de opkomst van de elektronische zetsystemen en DTP maakt men meer en meer gebruik van het Système Internationale, waarbij corpsen in mm aangeduid worden.

18 Aandacht: Dit stukje tekst werd gezet in een 6 punt letter in Univers Roman. Het is een zoekcorps. Het wordt bijvoorbeeld gebruikt op b ijsluiters, in woordenboeken, als voetnoot of als caption bij een foto. Je mag niet kleiner gaan dan 6 punt. dit is een kijkcorps Dit stukje tekt in Bembo Regular is gezet in een typisch leescorps, bedoeld om de tekst gemakkelijk te kunnen lezen vanop een leesafstand van ongeveer 40 cm. De corpsgrootte van een leesletter hangt af van de x-hoogte, de regelafstand en de beschikbare plaats die men heeft op de bladspiegel. Dez tekst is gezet in een 9-punt letter met een regelafstand van 14 punt. Deze tekst werd gezet in een Frutiger corps 18, een titelcorps. De grootte hangt af van de beschikbare ruimte, het aantal kolommen en het contrast dat men wil verkrijgen met de rest van de tekst. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

19 19 LETTERCORPS of de grootte van de letter Tenslotte om de verwarring compleet te maken gebruikt men ook nog de Angelsaksische maateenheid Inch. u1 u inch is gelijk aan 25,4 mm. De corpskeuze gaat altijd samen met de zetbreedte, de regelafstand, de leesafstand en de eigenschappen van de gekozen letter. De leeftijd van de lezer speelt ook een rol. Kinderen jonger dan 12 en oudere mensen verlangen een groot corps. Het kiezen van de lettergrootte hangt ook af van het soort van publicatie. Een naslagwerk zoals een woordenboek lezen we niet pagina na pagina, een roman wel. Een slogan op een affiche wordt anders bekeken dat de broodtekst in een advertentie. Vertrekkende van deze voorbeelden worden lettercorpsen onderverdeeld in: DDZoekcorpsen: corpsen van 4 tot 7 punt die gebruikt worden voor zoekertjes, telefoonboeken, woordenboeken en voetnoten; Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst. DDLeescorpsen: corpsen van 8 tot 12 punt die voor leestekst gebruikt worden; DDTitelcorpsen: vanaf 14 punt tot... spreken we van titelcorpsen. Koppen, ondertitels en titels en headings in advertenties worden in deze corpsen gezet; DDKijkcorpsen: corpsen vanaf 48 punt tot... We gebruiken ze vooral voor affiches en belettering. De lettergrootte wordt vaak in cm aangegeven.

20 Meta Book Lf kleinkapitaal gemaakt in InDesign. Een echt kleinkapitaal. Meta Book LF Caps Tellen in romein cijfers Tellen in oldstyle cijfers Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

21 21 E Speciale LETTERTEKENS en DETAILS Echte kleinkapitalen hebben een lijndikte die proportioneel gelijk is aan die van de onderkastletters. Als je een echt kleinkapitaal gebruikt zullen de letters niet uit de toon vallen tussen alle andere tekst. Kleinkapitalen die gemaakt zijn door InDesign lijken altijd kleiner en lichter dan de andere onderkastletters. DDkleinkapitalen Praktisch elk programma is in staat onderkastletters om te zetten in kleinkapitalen waarbij een kapitaal nog steeds een kapitaal is, en de kleinkapitalen worden weergegeven als kapitalen waarvan de hoogte ongeveer gelijk is aan die van de onderkastletters. Het probleem is dat hiervoor vaak gewoon een verkleinde versie wordt gebruikt van de bestaande kapitalen. De verhoudingen zijn daardoor meestal een beetje verstoord en de echte kapitalen zien er daardoor veel zwaarder uit dan de corresponderende kleinkapitalen. In expertsets worden voor de kleinkapitalen niet de verkleinde kapitalen gebruikt, maar worden lettervormen gebruikt die speciaal zijn ontworpen zodat ze visueel overeenkomen met de echte kapitalen in dezelfde grootte in punten. Een kleinkapitaal wordt gebruikt voor: uaccentuering u zonder het grijsbeeld te verstoren; uafkortingen; u uondertitels. u DDOldstyle-cijfers Gewone cijfers of tabelcijfers lijken naar verhouding te hoog wanneer ze in een stuk platte tekst staan. Er bestaan ook cijfers die zo ontworpen zijn dat ze even hoog zijn als onderkastlettersmet staarten en stokken, We noemen dat oldstylecijfers of proportionele mediaeval. Ze passen mooi in leestekst. Je vindt deze speciale cijfers in de expertset van het lettertype. In InDesign kan je ze terugvinden in het venster "Glyphs". Oldstylecijfers zijn vooral mooi wanneer u letters in een groter formaat gebruikt.

22 DISPLAY KAPITAAL GEWOON KAPITAAL ff fi fl fj ff fi fl fj h Display letters in het lettertype Adobe Jenson Pro. Ligaturen gezet in het lettertype Adobe Caslon Pro Æ æ œ st ß ſh Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

23 Grote sier in de letter Grote sier in de letter h Sierletters in het lettertype Adobe Garamond Pro Speciale LETTERTEKENS en DETAILS DDTekst in grotere formaten Traditioneel verschillen de vormen van onderkastletters en kapitalen in een lettertype dat met aandacht is ontworpen niet alleen in hoogte, maar ook in het contrast tussen dik en dun, de verhouding tussen de x-hoogte en de kapitalen, de ruimte tussen de letters en de open ruimte in de pons (de gaten in letters als de e, g en c). Als u op de computer een letter in een groter formaat gebruikt, bijvoorbeeld 127 punten, neemt de computer gewoon de 12-punts versie van de letter en vergroot deze tot 127 punten. De lettervormen zien er hierdoor wat lomp uit. In veel expertsets treft u lettertypen voor grotere formaten, of soms alleen speciale kapitalen aan. De tekens in deze lettertypen zijn speciaal ontworpen voor tekst in grotere formaten, boven 24 punten. Het verschil zult u bij letters tot 24 punten niet snel zien, maar bij koppen of op posters is het verschil terdege merkbaar. DDLigaturen De zgn expertsets hebben meestal nog een aantal lettercombinaties die we ligaturen noemen... Ligaturen zijn combinaties van 2 of 3 letters die met elkaar verbonden zijn. Vaak zijn dit combinaties met de letter "f" omdat de vlag van de letter f geregeld in botsing komt met de letter erop volgt. Dat kan bv een "i" een "l" of en "f" zijn. Maar ook voor andere lettercombinaties bestaan er ligaturen zoals ae en oe. We noemen ze ook koppelletters. DDTekens met krullen (Swathes) In de meer uitgebreide expert sets vindt u somsletters met krullen die uw werk net dat beetje extra kunnen geven. Houd echter in de gaten dat letters met krullen dezelfde eigen- 23

24 De tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee regels. De rest van de eerste regel staat in kleinkapitalen. Het corps van de initiaal werd hier vergroot. h Ook initialen bestaan al eeuwen. De middeleeuwse monniken verluchtten hun manuscripten met heel gedetailleerde beginletters. Het waren echte kunstwerkjes. Dit werd in de latere typografie overgenomen om het begin van een hoofdstuk of alinea aan te duiden. Het trekt de lezer als het ware in de bladzijde. Deze tekst begint met een initiaal. Deze kan standaard in het programma InDesign gemaakt worden door in de alineaspecificaties initialen aan te vinken. U kan een initiaal maken op twee of drie regels en u kan de grootte van de eerste letter aanpassen. Deze tekst begint met een initiaal in een schreefloos contrasterend lettertype. De initiaal is gezet over twee regels met een kleurtje als extra aandachttrekker. Deze tekst begint met een initiaal in hetzelfde lettertype als de bodytekst. De initiaal is gezet over twee regels. Het corps van de initiaal is even groot als de tekst die erop volgt. Boven en onder: ornamenten van de lettertypes Adobe Caslon Pro en Minion Pro Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

25 25 Speciale LETTERTEKENS en DETAILS schap hebben als chocolade: je neemt er gemakkelijk teveel van. En denk ook goed na waar u letters met krullen gebruikt. U kunt ze gebruiken aan het einde van een zinsnede, of netjes onder de aangrenzende letters door laten lopen. V g x s B h Ornamenten van het lettertype Adobe Caslon Pro DDOrnamenten In veel expert sets zijn kleine oramentjes te vinden die een fraai alternatief vormen voor de dingbats-symbolen. DDInitiaal of lettrine Als eerste letter van een hoofdstuk of aan het begin van een artikel wordt vaak een grote beginletter of initiaal gebruikt. Een gebruik dat teruggaat tot in de middeleeuwen waar de monniken het begin van een manuscript verluchtten met een miniatuur waarin de beginletter verweven zat. Tegenwoordig wordt een kapitaal van hetzelfde lettertype als de tekst gebruikt, maar er zijn nog tal van andere mogelijkheden. Een beginletter heeft de hoogte van 2 of 3 tekstregels. Van boven loopt ze gelijk met de bovenkant van de kapitalen en stokletters van de eerste regel. Aan de onderkant staat de lettrine in lijn met de basislijn van de laatste regel ernaast. Een weglatingsteken (bv. s nachts) hoort bij de initiaal.

26 Ga naar het menu InDesign en vervolgens naar Voorkeuren. In het venster selecteer je in de linkerkolom tekst. Vink Typografische aanhalingstekens gebruiken aan. Ga vervolgens in de linkerkolom naar woordendoek en selecteer bij Dubbele aanhalingstekens de zesjes en de negentjes. Doe hetzelfde voor de enkele aanhalingstekens. Uw oog heeft altijd gelijk! als de tekst op het oog niet goed is uitgelijnd, dan is dat ook zo. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

27 27 Met typografische middelen presenteert de ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit spelen met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid "Met typografische middelen presenteert de ontwerper in één uiting zowel de boodschap als de visuele gedachte. In sommige gevallen leidt dit spelen met typografie tot concessies op het gebied van de herkenbaarheid" Het bovenste citaat is voorzien van de juiste, typografische aanhalingtekens. Het onderste heeft rechte aanhalingtekens Speciale LETTERTEKENS en DETAILS DDAanhalingstekens Er bestaan rechte " aanhalingstekens en échte gekrulde aanhalingstekens. Dit zijn de typografische aanhalingstekens. In InDesign zet je deze standaard aan in de voorkeuren van het programma. Ga naar Voorkeuren > tekst > Typografische aanhalingstekens gebruiken (zie screenshot). Verder kan je het soort van aanhalingstekens selecteren bij Woordenboek in de voorkeuren van het programma. Aanhalingstekens aan het begin van een woord krullen naar de tekst toe ( ). Aanhalingstekens aan het eind van een woord of zin krullen eveneens naar de tekst toe ( ). We noemen deze de zesjes en de negentjes vanweg hun vorm. Niet optisch gelijnd De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter Wanneer je aanhalingstekens gebruikt in een citaat, een kop of wanneer de tekst apart staat van de broodtekst, gebruik je een hangende interpunctie. Wat wordt hiermee bedoeld? Kijk naar het voorbeeld hiernaast. Het lijkt alsof de eerste regel van de tekst aan de linkerkant inspringt. Optisch gelijnd met hangende interpunctie De trompet maakt niet de muziek en de computer maakt niet de letter Het aanhalingsteken aan het begin van de tekst geef deze indruk. Wanneer we een hangende interpunctie toepassen is de uitlijning scherp en recht (tweede voorbeeld). Hangende interpunctie toepassen kan in InDesign door bij Venster > Tekst en tabellen > Artikel te kiezen. In dit venster vink je Optische uitlijning marge aan.

28 DDSuperieur (superscript) en inferieur Een superieur is een verkleinde cijfer of letter dat iets hoger dan de basislijn bij een letter gezet wordt m² en m³ zijn hiervan voorbeelden. Een inferieur is een verkleinde letter of cijfer dat lager staat dan de basislijn zoals in H₂O. Superieuren en inferieuren kan je maken met InDesign of je kan het teken selecteren in de expertset van het lettertype. Heeft het font een expert-set, dan moet je Superscripts of subscripts selecteren in het Glyphs-venster van het programma. Heeft het lettertype geen expert-set, dan kan je niet anders dan de tekens zelf aan te maken. Ga daarvoor eerst naar de voorkeuren van InDesign. Selecteer in het venster Geavanceerde tekst en pas de getallen voor superscript, subscript en kleinkapitalen aan zoals in het screenshot hiernaast. Daarna kan je een subscript of superscript maken door in het regelpaneel op de knoppen te klikken; En toen werd het stil... En toen werd het stil DDBeletselteken Het beletselteken is een leesteken bestaand uit drie puntjes ( ). Het beletselteken wordt ook wel doorlooppuntjes of ellips genoemd. Voor én na het beletselteken komt een spatie, behalve als het beletselteken op een afgebroken woord volgt, of wanneer het tussen ronde of vierkante haken staat. Als het beletselteken aan het einde van de zin staat, komt er niet nog een punt achter: En toen werd het stil Het echte beletselteken stel je niet samen door drie punten ten typen, maar naar Speciaal teken invoegen te gaan in het menu Tekst en daar bij Symbolen het weglatingsteken te selecteren. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

29 29 Speciale LETTERTEKENS en DETAILS 1 e 1E Boven rechts: de eerste breuk is samengesteld uit drie tekens met een ongelijke witverdeling tot gevolg. De tweede breuk is een breuk uit de expert-set van het font Bembo regular. Het tweede rangtelwoord is het juiste het is samengesteld uit het cijfer 1 en een rangtelwoord e. 1/2 ½ DDBreuken In veel expertsets zijn breuken opgenomen als één teken. Het is beter om deze gebruiken dan het typen van een cijfer gevolgd door een schuine streep en nog een cijfer. De witruimte tussen de drie tekens klopt anders niet. Soms is het nodig om de breuk in een vetter lettertype te zetten (bv. medium) om het beter te doen passen bij de rest van de tekst. Breuken in expertsets zien nl. soms iets te licht uit. DDRangtelwoorden Dit zijn verkleinde letters die bij een cijfer staan zoals: 1 e, 2 de. Ook hier vind je in de expertset een apart ontworpen teken binnen het font. Niet elk font bevat rangtelwoorden en niet voor alle letters bestaan rangtelwoorden.controleer dit in het Glyphs-palet in InDesign door bij Weergeven te kiezen voor Rangtelwoorden. DDCopyright, registered trademark Het copyright-teken wordt gebruikt om aan te geven wie de auteursrechthebbende van een publicatie, een illustratie of een foto is. U kan het teken vinden via het Glyphs-palet of via het menu Tekst > Speciaal teken invoegen. Er is een onderscheid tussen het copyright-teken, Registered Trademark en Trademark of handelsmerk. en vertellen niet wie het auteursrecht heeft, maar geven aan dat een merknaam of een slogan een handelsmerk is en als dusdanig is geregistreerd. Het en -teken worden iets verheven boven de basislijn gezet (superieur). Het -teken niet.

30 Letterspatiëring aanpassen in het teken-palet van InDesign D e z e t e k s t i s m o e i l i j k l e e s b a a r. E r w e r d t e v e e l w i t t u s s e n d e l e t - t e r s g e v o e g d. E r i s p r a k t i s c h g e e n o n d e r s c h e i d m e e r t u s s e n l e t t e r - e n w o o r d s p a t i e. Deze tekst is moeilijk leesbaar. Hij werd gezet in een versmalde letter en er werd een hoeveelheid wit tussen de letters weggenomen. Een versmalde letter wordt vaak gekozen om meer tekst op een pagina te krijgen. Daarbij nog eens kernen is van het goede teveel (let op de r en n in het woord kernen). Voorbeelden van een slechte spatiëring Voorbeelden van een slechte spatiëring met teveel of te weinig letter- en woordwit. In beide gevallen is de tekst slecht leesbaar. Hieronder: je kan de witruimte optisch aanpassen door tussen 2 letters aan- of af te spatiëren. Dit noemen we kerning. Kerning Kerning Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

31 31 F Alles over het gebruik van WIT Kernen gaat over de witruimte tussen een 2 letters. Soms zit er tussen 2 letters op het zicht teveel of te weinig wit. We moeten dan aanspatiëren (krimpen) of wit verwijderen. We brengen m.a.w. de letters dichter bij elkaar. Andere paren hebben te weinig wit. We moeten dan afspatiëren of de letters verder uit elkaar zetten. airport airport Hoe groter de letter, hoe meer je zal moeten aan- of afspatiëren om de corpsgrootte te compenseren. De 2 woorden hierboven hebben dezelfde relatieve spatiëringswaarden. Het bovenste woord lijkt goed gespatieerd. Het tweede woord heeft teveel wit in het middelste deel van het woord en te weinig aan het einde. In het midden moet er afgespatieerd worden. Aan het eind moet er aangespatieerd worden. We maken een onderscheid tussen: uletterwit u (spatiëren en kernen) uuitvullen u (wit tussen woorden) uinterlinie u of regeltransport ualineawit u uwitgebruik u bij leestekens De witverdeling speelt een essentiële rol bij de leesbaarheid van een tekst. Elk type van wit heeft z n eigen rol. DDLetterwit Aangezien we in woordgroepen lezen, wordt ons natuurlijke leespatroon verstoord wanneer de letterspatiëring of woordspatiëring onregelmatig is. Onze ogen moeten in dat geval voortdurend aanpassingen aanbrengen. Spatiëring die te ruim of te krap is, verstoort ons leespatroon eveneens. Er is geen vaste regel aan de hand waarvan de volmaakte spatiëring van elk lettertype en elk document bepaald kan worden. Je moet leren nauwkeurig te kijken en op je ogen te vertrouwen. Als het lijkt alsof de woorden te dicht op elkaar staan, dan doen ze dat ook. Wanneer je eenmaal in staat bent de spatiëring te beoordelen, moet je leren hoe je de spatiëring kunt aanpassen in InDesign. Veel Scripten hebben letters met verbindingsstreepjes. Vaak moet de letterspatiëring beperkt worden om ervoor te zorgen dat de letters ook echt onderling verbonden worden. De woordspatiering moet echter vaak wat ruimer genomen worden, omdat de haaltjes van de letters zich uitstrekken in de ruimte tussen de woorden. Ook in dit geval is het belangrijk dat u weet hoe u de spatiëring kunt aanpassen in de software die u gebruikt.

32 Metrisch Spatiëren Maakt gebruik van de ingebouwde spatiëringstabellen van letterwitparen. De belangrijkste koppeltjes, waar de lettertypeontwerper veel aandacht aan besteden, zijn To, Tr, Ta, Tu, Te, Ty, Wa, WA, We, Wo, Ya en Yo. Per font zijn er tussen de 500 en 1000 letterwitparen. Optisch Spatiëren Bij optische spatiëring wordt er gekeken naar de witruimte tussen aangrenzende lettertekens, gebaseerd op hun vorm. Er wordt geen rekening gehouden met de metrische spatiëring tussen letterparen. Gebruik optische spatiëring in de volgende gevallen: uwanneer u je werkt met decoratieve fonts. Zij hebben weinig ingebouwde paren. uwanneer u je je letters combineert in verschillende lettertypes en corpsen. Letterwit Letterwit Letterwit Geen Optisch Metrisch Om de juiste letterspatiëring te vinden, volg één van deze 2 regels: 1. Bekijk het woord doorheen uw wimpers. Hierdoor krijg je een beter contrast en is het letterwit beter te onderscheiden. 2. Zet het woord negatief. De zwarte tussen ruimtes zijn beter te beoordelen dan witte voor het spatiëren of krimpen. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

33 33 Alles over het gebruik van WIT Uitvullen is het wit verdelen tussen de woorden op een regel bij zetwerk in blokvorm. Dit kan in InDesign door gebruik te maken van Uitvulling in het venster Alinea of door de witruimte tussen de letters te verkleinen en eventueel de letters iets te versmallen (zie volgende blz.). Voor volledige zetspiegel (boek) uwoordspatiëring u Minimum 90% Optimaal 100% Maximum 125% uletter u spatiëring Minimum -5% Optimum 0% Maximum +10% Voor kolomzetwerk uwoordspatiëring u Minimum 80% Optimaal 100% Maximum 150% uletter u spatiëring Minimum -10% Optimum 0% Maximum +25% DDUitvullen Als je regels uitvult in een smalle kolom, krijg je gegarandeerd een hopeloze woordspatiëring. Niet doen dus. Hoe kun je beoordelen of een kolom te smal is? Als de regels te lang zijn, is het voor het oog moeizamer het begin van de volgende regel te vinden. Als de regels te kort zijn, worden veel herkenbare zinsneden in stukken gebroken. Als je korte regels uitvult, wordt de woordspatiëring lelijk en ontstaan er riviertjes in de tekst. Hoe kunt u dus bepalen wat de meest geschikte regellengte is? Er zijn een aantal vuistregels om de regellengte te bepalen. Soms raadt men aan niet meer dan negen of tien woorden op een regel te plaatsen. Als je een klassiek, goed leesbaar oldstyle-lettertype gebruikt en je wilt per se uitvullen, maar vindt dat de woordspatiëring zelf bij deze regellengte nog te onregelmatig is, dan kun je de regels eventueel een paar punten langer maken, en de interlinie wat verruimen. Bepaal de optimale regellengte en kijk goed naar het gebruikte lettertype. Beperk in de volgende situaties de regellengte van niet-uitgvulde tekst: uhet u lettertype heeft een erg grote of een erg kleine x-hoogte. uhet u lettertype is schreefloos; uje u gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achtergrond of een dichte achtergrondkleur; uje u gebruikt een script-lettertype, decoratief lettertype of ander afwijkend lettertype; ude u tekst wordt gepresenteerd op een plaats waar deze moeilijker leesbaar is, zoals in een presentatie of een webpagina.

34 Deze gezette tekst werd niet goed uitgevuld. Daardoor verschijnen er verschillende lelijke gaten of riviertjes tussen de woorden. Dat maakt het lezen van deze tekst moeilijk. Deze tekst in blokvorm is beter uitgevuld. Tussen de woorden van de tekst is er overal een optisch gelijke witverdeling. Deze tekst geeft een veel rustiger beeld en vergemakkelijkt het lezen. De opmaker kan in InDesign een tekst automatisch in blokvorm zetten. In InDesign kun je aangeven waarbinnen de woord-en letterspatiëring mag worden aangepast om de regels zo goed mogelijk te vullen. Uitvullen kan je optimaliseren door de juiste instellingen te gebruiken. Door compactere spatieerinstellingen de gebruiken, voorkom je de riviertjes van wit tussen de woorden zoals het voorbeeld hierboven. Voor het uitvullen van tekst (justification) moet InDesign weten binnen welke grenzen het de ruimte tussen woorden of letters mag aanpassen om de regel te vullen. De grenzen worden bepaald door de uitvulinstellingen van InDesign. Je kan het tekstbeeld verbeteren door deze instellingen aan te passen. De optimale instellingen hangen af van het gebruikte lettertype, het corps de regellengte en de afbreking. Om te controleren of je teveel wit hebt tussen de woorden op de regels zet je bij Compositie in de voorkeuren van InDesign Overtredingen van afbreken en uitvullen aanzetten. In de opmaak gaan het teveel aan witruimte geel kleuren. Hoe slechter de uitvulling hoe geler de regels worden. Je moet nu corrigeren tot het geel zo goed als verdwenen is. Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt. Vink Overtredingen van afbreken en uitvullen aan. Fouten tegen uitvullen worden in de opmaak in het geel gemarkeerd zoals in het tekstvoorbeeld hierboven. Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE Dit is een goede instelling

35 35 Alles over het gebruik van WIT Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt. ❹ ❶ ❷ ➌ In het venster Uitvulling kan je de letter- en woordspatiëring finetunen. De gebruikte instelling kan je als een preset bewaren en toepassen op andere teksten. Het toppunt van regeltjesdrang: het zebrapad in het Zwitserse kanton Graubunden. De bureaucraten volgden het plan tot op de letter en bouwden een zebrapad midden in een veld. De initiële bedoeling was om een weg aan te leggen doorheen het bergdal Valle Mesolcina, maar die raakte niet helemaal afgewerkt. In het venster Uitvulling dat je terugvindt in de opties van het alineavenster kan je de woord- en letterspatiëring aanpassen en kan je lettertekens (glyphs) versmallen of verbreden. De waarden minimaal en maximaal werken alleen bij uitgevulde tekst. Hoe groter het waardeverschil tussen Minimaal en Maximaal ten opzichte van Optimaal, des te groter de speelruimte is waarmee de spatiëring kan worden bepaald ❶. Door de minimale en optimale waarden te verkleinen, wordt de tekst krapper gezet. Dit doet men bv. bij kranten. Maximaal bepaalt hoe groot de woordspaties mogen zijn. Wanneer de woordspatie boven de ingegeven waarde komt, wordt de tekst afgebroken. De instellingen voor Glyph-schaling ➌ bepalen het verbreden of versmallen van de letters. Laat deze bij voorkeur op 100% staan, anders ga je de lettertekens vervormen. 98% kan nog, maar meer niet. Ook de letterspatiëring ❷ laat je bij voorkeur ongewijzigd. Dit is het vergroten of verkleinen van de witruimte tussen de letters. Hier kan je eventueel -5 bij minimaal tot + 5 bij maximaal ingeven zonder dat de lezer dit merkt. Het percentage bij Automatische regelafstand ❹ zal bij het wijzigen van het corps de regelafstand procentueel aanpassen. Wanneer je de tekst vastzet op een basislijnraster, zet je dit percentage best op 100. De waarden Minimaal en Maximaal zijn alleen van toepassing als je uitvulling hebt ingesteld. Voor alle overige alinea s Optimale, minimale en maximale spatiëring

36 The quick brown fox jumps over lazy dog ➊ ➋ ➊ interlinie: het wit tussen 2 regels ➋ regeltransport of leading: de afstand van basisregel tot basisregel Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevski en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedurende het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet- Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevski en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedurende het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijkdom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Russische cultuur. Het resultaat is dat Ivan Toergenjev u bij aanvang van het diner trakteert op zijn prachtige jachtverhalen, Fjodor Dostojevski en Leo Tolstoj u onder het voorgerecht de weg wijzen door het religieuze Russische leven en Anton Tsjechov u tussen de gangen door het verschil tussen werkelijkheid en verbeelding uit het oog laat verliezen. Vera Panova verhaalt gedurende het hoofdgerecht over de bedrijvigheid op een staatsbedrijf in de voormalige Sovjet-Unie en Nikolaj Leskov serveert u bij het nagerecht een waarheidsgetrouw beeld van het Russische platteland. Deze en andere schrijvers schotelen een rijkdom aan culinaire beelden voor, die een essentieel onderdeel vormen voor een niet te versmaden kennismaking met de Russische cultuur. Bembo Regular 10/18 Bembo Regular 10/12 Bembo Regular 10/9 Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

37 37 Alles over het gebruik van WIT De afstand tussen de regels onderling is mede bepalend voor de leesbaarheid van een tekst. Alle letters staan op een basislijn. De afstand tussen de basislijn van de eerste regel en de basislijn van de volgende regel wordt regelafstand of regeltransport genoemd. DDInterlinie De interlinie is de ruimte tussen de regels. Hoeveel ruimte tussen de regels komt, kun je zelf bepalen. Een te krappe interlinie gaat ten koste van de leesbaarheid. De lezer heeft dan meer moeite de afzonderlijke woorden en zinsneden te onderscheiden. Het oog van de lezer heeft ook meer moeite om het begin van de volgende regel te vinden. De witruimte tussen twee regels noemen we interlinie. Om te voorkomen dat de stokken en de staarten van de letters in twee opeenvolgende regels elkaar raken, moet de regelafstand groter zijn dan de beeldhoogte. Een regelafstand wordt bij de zetinstructies als volgt aangeduid: 9/10. Dit wil zeggen dat de letter negen punt hoog is en het regeltransport tien punt. De interlinie moet in de volgende situaties verruimd worden: ude u regels zijn langer dan gemiddeld. ude u x-hoogte van de letters is relatief groot, zoals bij de meeste schreefloze lettertypen uje u gebruikt een negatief lettertype, uitgespaard uit een achtergrond of een lichte achtergrondkleur. Je kunt de interlinie bij een gemiddelde regellengte verkleinen als de letters een relatief kleine x-hoogte hebben, omdat door de kleinere x-hoogte al automatisch meer ruimte tussen de regels ontstaat. Wanneer je echter een speciaal lettertype met een kleine x-hoogte gebruikt, is het vaak een goed idee om de ruimtelijke, open impressie van de tekst te vergroten door de interlinie nog te verruimen. Wanneer we zetten zonder extra regelafstand noemen we dit compress-zetsel. De regels staan dan zo dicht mogelijk bij elkaar.

38 BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN. BIJ TEKST GEZET IN KAPITALEN LIJKEN DE REGELS DICHTER BIJ ELKAAR TE STAAN. DAAROM IS HET AANGERADEN WAT EXTRA WIT BIJ TE VOEGEN. Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog. Deze tekst vraagt om meer interlinie om leesbaar te blijven. Het orkest speelde ten dans Tekst is gezet in een letter met een klein letteroog. Deze tekst is gezet in een schreefloze letter. Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte. Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn. Deze tekst is gezet in een schreefloze letter; Schreefloze letters hebben een relatief grote x-hoogte; Hierdoor wordt de ruimte op de regel behoorlijk opgevuld, zodat bijna altijd wat meer ruimte tussen de regels nodig zal zijn. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE Het orkest speelde ten dans Regelafstand bij koppen Je merkt hoeveel ruimte er lijkt te zijn tussen de twee regels, vooral omdat de eerste regel geen staartletters bevat. Je kan er een behoorlijk stuk ruimte weghalen, zoals in het voorbeeld links, waar een negatief regeltransport gebruikt werd. (24/23)

39 39 Alles over het gebruik van WIT Wanneer de regelafstand te krap ingesteld is bij broodtekst gaan de stokken en de staarten van de onderkastletters in de broodtekst elkaar raken. Dit hindert bij het lezen van de tekst en de lezer haakt af Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld is is het grijsbeeld van de tekst te donker en te zwaar. Meer interlintie is hier op zijn plaats. Wanneer bij een bold lettertype de regelafstand te krap ingesteld is is het grijsbeeld van de tekst te donker en te zwaar. Meer interlintie is hier op zijn plaats. DDRegelafstand en leesbaarheid Regelafstand vergroten bij: ulange u stokken uvet u lettertype uklein u corps: ugrote u x-hoogte uschreefloze u letter: uletter u met een klein letteroog: ulange u regels unegatief u gezette tekst Regelafstand verkleinen bij: ukoppen u ukleine u x-hoogte ukapitaal u gezette tekst Wanneer tekst volledig in kapitalen gezet is, zijn er geen staarten die zich in de ruimte onder de basislijn uitstrekken, maar alle letters reiken wel tot de top van de regel. Omdat de woorden rechthoeken vormen moet de interlinie aangepast worden BIJ HET GEBRUIK VAN GROTERE LETTERS, ZOALS IN KOPPEN, WORDT DE RUIMTE TUSSEN DE REGELS DOOR DE COMPACTE WOORDEN NOG EENS EXTRA BENADRUKT. Daardoor kunnen de verhoudingen verstoord worden. In dat geval is het goed de afstand tussen de regels te vekleinen, zodat de kop één compact geheel wordt.

40 De REGELAFSTAND instellen in InDesign ➊ Weergave van de hulplijnen in je opmaak Alinea s uitlijnen op het basislijnraster Selecteer tekst. en klik in het deelvenster Alinea of het regelpaneel op Uitlijnen op basislijnraster ➋ ➊ ➊ Je kan de regelafstand op erschillende plaatsen instelen: in het regelpaneel, in het venster Teken of als onderdeel van een alinea- en tekenstijl Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

41 41 Alles over het gebruik van WIT DDBasislijnraster gebruiken Het basislijnraster staat voor de regelafstand binnen platte tekst in een document. Je kan voor alle elementen van de pagina veelvouden van deze regelafstand gebruiken, zodat tekst altijd correct wordt uitgelijnd tussen kolommen en van pagina tot pagina. Als je voor de platte tekst in een document bijvoorbeeld een 9 punts regelafstand gebruikt, kunt u voor de koptekst een 15 punts regelafstand instellen en 6 punten ruimte toevoegen voor de alinea s die op de koppen volgen. Met een basislijnraster plaats je tekstelementen consistent op een pagina. Je kan de regelafstand voor de alinea aanpassen, zodat de basislijnen ervan worden uitgelijnd op het onderliggende raster van de pagina. Dit komt van pas als je de basislijnen van tekst in meerdere kolommen of aangrenzende tekstkaders wilt uitlijnen. De instellingen voor het basislijnraster wijzig je in het deelvenster Rasters van het dialoogvenster Voorkeuren. Geef steeds in het veld Toename bij elke ➋ dezelfde waarde in als de regelgafstand Je kan ook alleen de eerste regel van een alinea op het basislijnraster uitlijnen en de andere regels volgens de opgegeven waarde van de regelafstand uitlijnen.als u het basislijnraster wilt weergeven, klikt u op Weergave > Rasters en hulplijnen > Basislijnraster tonen. Nog enkele tips u ustandaard wordt er 2 punt wit tussen twee regels gezet. Wanneer je bodytekst in corps 10 staat, wordt de regelafstand automatisch corps 12. Dit wordt genoteerd als 10/12. De meeste fonts vragen meer wit. Hoe groter de regelafstand hoe lichter de tekst lijkt. Dit is vooral belangrijk bij lange teksten, gezet in een schreefletter. u utitels vragen minder wit. Een kop moet als één geheel bekeken worden. Een negatieve regelafstand is hier beter. u uwanneer een zwaar font heeft nood aan meer wit tussen de regels, anders ziet het geheel er veel te donker uit utekst u gezet in kapitalen mag dichter bij elkaar worden gezet. ubreed u gezette tekst heeft nood aan meer regelafstand om het geheel verteerbaar te houden. uhoe u meer wit je gebruikt tussen de regels, hoe luxueuzer je opmaak lijkt. ukrap u gezette tekst doet claustrofobisch aan, één puntje wit kan hier wonderendoen! uuitgevuld u gezette tekst in smalle kolommen geeft teveel wit tussen de woorden. We lezen in groepjes van woorden en niet letter per letter. Wanneer de ruimte tussen de woorden groter is dan de interlinie, springen de ogen naar de volgende regel in plaats van door te lezen op de regel. Dit kan je oplossen door de regelafstand te vergroten en beter uit te vullen.

42 Na enkele stille jaren in Zuid-Afrika, met haar partner Johan Van Hecke, is Els De Temmerman weer in het land. Vijf maanden aan een stuk heeft ze in bijna perfecte quarantaine aan haar boek over de Noord- Oegandese kindsoldaten geschreven. De meisjes van Aboke ligt vanaf volgende week in de boekhandel. Op het moment dat wij haar spreken heeft ze de mond vol van de bovenmenselijke moed die de ontvoerde kinderen en hun kleine blanke redster tekent. De keuze van haar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt. In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand. Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerden zij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. s Avonds Weduwen zijn losse tekstregels die onderaan een paragraaf staan en die eigenlijk bij een paragraaf horen die in de volgende kolom verdergaat. spreken heeft ze de mond vol van de bovenmenselijke moed die de ontvoerde kinderen en hun kleine blanke redster tekent. De keuze van haar eerste deugd is dan ook vlug gemaakt. In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand. Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerden zij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen. Is er nog hoop voor die Wezen zijn losse tekstregels of woorden die bovenaan een tekstkolom of pagina staan en die eigenlijk bij de voorgaande paragraaf horen. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

43 43 Alles over het gebruik van WIT ➌ ➊ ➋ ➍ DDAlineawit Uit regels worden een alinea gevormd. Dit is een gedeelte van een tekst beginnend met een nieuwe regel tot de eerstvolgende nieuwe regel. Een alinea maakt een tekst overzichtelijk, voorkomt te lange passages en vormt een afgerond gedeelte van een gedachte. Een alinea moet ook als dusdanig worden vormgegeven. Het oplossen van weduwen en wezen los je op in het venster Opties bijeen houden bij de alineaspecificaties. Weduwen kan je vermijden door minimaal de twee eerste regels van een paragraaf bij elkaar te houden ➊. Wezen kan je vermijden door minimaal de twee laatste regels van een paragraaf bij elkaar te houden ➋. Je kan ook alle regels van een paragraaf bij elkaar houden ➌, maar dat veroorzaakt soms teveel wit onderaan een tekstkolom. Titels en kopjes kunnen ook alleen onderaan een kolom verschijnen. Zij kunnen het best bij de volgende paragraaf gehouden worden. Geef bij Houden bij volgende minimum de waarde 2 in ➍. Wees is de laatste zin van een alinea die boven de volgende kolom verschijnt. Weduwe of hoerenjong is de eerste zin van een volgende alinea die onderaan de vorige kolom hangt. Je maakt alinea s door in te springen bij elke nieuwe alinea of door een witregel tussen de alinea s plaatsen. Meestal kies je óf voor inspringen óf voor het plaatsen van extra wit. Vermijd een opeenvolging van allemaal korte of allemaal lange alinea s. Afwisseling geeft de beste resultaten en verhoogt de leesbaarheid. Wanneer de laatste regel van een alinea bovenaan een nieuwe pagina of in een nieuwe kolom terechtkomt, spreken we van een weduwe. Een alleenstaande regel op de voorgaande pagina is een wees. Met InDesign pas je de alineavorming in de alineaspecificaties zo aan dat deze twee problemen worden opgelost (zie hiernaast). De eerste regel onder de titel is altijd het begin van een alinea, zodat deze niet moet inspringen. Als je tussentitels en alinea s laten inspringen moet dat met dezelfde hoeveelheid wit gebeuren. Een alinea kan ook zonder insprong beginnen. Deze manier van werken is aan te raden bij smalle zetbreedtes (door de alinea-insprong zou de kolom op die plaats nog smaller worden en daardoor verschijnen er lelijke woordspaties) en bij tekst gezet in vrije regelval. De witruimte tussen 2 alinea s mag niet te groot zijn. Doe dit niet door op de Entertoets te drukken (harde return). Er ontstaat dan een te grote witruimte tussen de alinea s. Gebruik de alineaspecificaties om de juiste hoeveelheid wit tussen alinea s te plaatsen (wit voor en wit na). Wil je aan de regel beginnen zonder wit dan typ je een zachte return (shift + enter).

44 Je kan op drie plaatsen in InDesign het alineawit aanpassen: in het regelpaneel (boven), als alineastijl (links) en in het venster alinea s (linksonder). Je kan in het regelpaneel en inde venster ook instellen hoeveel je wil inspringen (links en rechts) voor de volledige alinea of alleen voor de eerste regel. Aan de lijn beginnen doe je met een zachte return (shift+cmd) Gebruik geen harde return Extra wit tussen alinea s geef je door wit voor of wit na in te geven Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

45 45 Alles over het gebruik van WIT In extreme situaties komen extreme gevoelens naar boven. Dat kan nooit geziene wreedheid zijn, maar net zo goed uitzonderlijke moed. Wat mij staande hield in de verschrikkelijke situaties die ik in Afrika heb beleefd, was de moed van die kleine minderheid mensen die tegen de stroom in zwemmen, die blijven geloven dat je medemens vermoorden niet kan, ook al is hij de vijand. Wit voor: 3 punt Italiaanse zuster Wit achter: 1 punt Ja, het is het relaas van een kleine, vijftigjarige Italiaanse zuster in Oeganda die beslist de rebellen achterna te gaan. Drie jaar geleden ontvoerdenzij honderd negenendertig meisjes uit haar school. Die rebellenbeweging is een van de wreedste ter wereld. Ze hebben al meer dan honderdduizend mensen vermoord en verminkt. Ze snijden ledematen, oren, lippen af. Niemand had ooit tegen hen durven optreden. Wit achter: 3 punt Zuster Rachele volgde met een leraar het spoor van de papiertjes rond het snoep dat de rebellen hadden gestolen uit de voorraadschuur van de school. Ze haalde de groep in en ze bood haar leven aan tegen dat van de meisjes. Wit achter: 3 punt De ruil werd geweigerd, maar ze is de hele dag achter de rebellen blijven aanlopen. s Avonds sloeg de groep kamp op en stond de rebellenleider uiteindelijk honderd en negen meisjes af. Toen ze bleef aandringen over de vrijlating van de overige meisjes, dreigde de leider ermee iedereen te vermoorden en is Zuster Rachele vertrokken. Maar ze heeft de ouders van de gevangen meisjes beloofd dat ze hen terug zou halen. Is er nog hoop voor die... Wanneer je tussentitels en alinea s combineert, moet je altijd méér wit voor de tussentitel plaatsen dan er achter. De titel hoort nl. visueel bij de tekst. uwit u voor (space before) Wit vóór een paragraaf kan gebruikt worden om een paragraaf onderaan een stuk broodtekst los te zetten. Bovenaan een tekstvak werkt de spatievóór meestal niet. Bij tabellen kan de spatie vóór gebruikt worden om de nodige witruimte te creeren wanneer horizontale lijnen tussen kop en body getrokken worden. Wit tussen paragrafen zal meestal even- veel bedragen als de leading van de broodtekst. uwit u achter (space after) Wit achter een paragraaf kan het best gebruikt worden wanneer elke paragraaf in de broodtekst los van de volgende paragraaf moet staan. Wanneer een paragraaf gevolgd wordt door een titel, kan men de titel voorzien van extra wit vóór en een beetje wit achter, zodat de titel los komt te staan van beide omringende paragrafen. Bij titels moet het wit voor en achter opgeteld bij de leading van de titel. De som moet dan even groot zijn als een vergelijkbaar aantal regels (leadings) broodtekst. (zie: in register zetten). uinspringen u Je kan eventueel de eerste regel laten inspringen bij het begin van een nieuwe alinea of de volledige alinea. Zorg er dan wel voor dat de witruimte bij het inspringen overal even groot is. Je kan bv inspringen met een spatie die even groot is als de corpshoogte van de broodtekst.

46 Ga op zoek naar spaties door in InDesign bij Tekst of in het regelpaneel Verborgen tekens weergeven aan te zetten. Een spatie wordt dan in het blauw als een punt gemarkeerd in de tekst Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

47 47 Alles over het gebruik van WIT DDWitgebruik bij leestekens Een opmaakprogramma is geen tekstverwerkingsprogramma. Typografisch moet er anders met wit omgegaan worden dan bv in word. Met een tekstverwerker heeft men de gewoonte om bijvoorbeeld wit voor en na een uitroepteken te zetten of om een dubbele spatie te typen na een punt. Dat mag niet. Het geeft te grote gaten in een tekst. InDesign biedt de mogelijkheid om verschillende soorten spaties op te nemen in de tekst. een overzicht met voorbeelden. Regel: over het algemeen schrijft men vóór een leesteken geen spatie en erachter wel. Hierop zijn enkele uitzonderingen: bij haakjes en aanhalingstekens aan het begin van een tekst is het andersom. Een gedachtestreepje wordt soms met, soms zonder spaties aan weerszijden geschreven. Wanneer je een word-document importeert in InDesign en je merkt dat de spatiëring na de leestekens niet juist is, kan je het volgende doen. Gan naar Bewerken > Zoeken/wijzigen. In het geopende venster ga je naar de tab Tekst. Typ een punt en een dubbele spatie in Zoeken naar en typ vervolgens een punt gevolgd door één spatie in Wijzigen in. Kies daaronder voor Zoeken in document. Klik dan op Alles wijzigen. De dubbele spatie zal uit heel het document verdwijnen. Vervolgen kan je dit ook toepassen voor andere leestekens.

48 Em-spatie 48 punt En-spatie 1/2 Em spatie 24 punt Dunspatie 1/8 Em spatie 6 punt Haarspatie 1/24 Em spatie 2 punt Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd. Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Em-spatie gaat z n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Em-spatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd. Een gewone spatie gaat in een uitgevulde tekst versmallen of verbreden wanneer je aan -of afspatieerd. Een Emspatie gaat z n waarde steeds behouden. In dit voorbeeld heb ik een balkje gezet over de gewone spatie en over de Emspatie. Bij het spatiëren van de volledige tekst tot -50 merk je dat de ruimte tussen de woorden mee versmalt, behalve waar de Em-spatie ingevoegd werd. Een Em-spatie zal steeds hetzelfde blijven. Het is een vaste waarde, ook al versmalt men de kolom of verklein je het wit tussen de woorden. Je kan hiervoor ook een vaste spatie gebruiken. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

49 49 Alles over het gebruik van WIT DDspaties De ene spatie is de andere niet. InDesign beschikt sinds versie CS3 maar liefst over twaalf verschillende spaties. Elke spatie heeft een eigen toepassing. Hier alvast een eerste publicatie over het gebruik van deze verschillende spaties. De verschillende spatie kan uit ingeven via het menu Tekst > Spaties invoegen in InDesign. uem u spatie (Em space) Deze spatie heeft dezelfde breedtewaarde als de letter M van het font waarin deze spatie gebruikt wordt. We noemen dit ook een vierkantspatie omdat de breedte gelijk is aan het corps. Je kan de vierkantspatie o.a. gebruiken om in een opsomming met opeenvolgende getallen de tientallen en de honderdtallen te vervangen, zodat de eenheden uitlijnen. Bij het af- en aanspatiëren gebruiken we ook de em-spatie. De waarde die dan aangeven wordt, is over het algemeen een duizendste van deze em-spatie. uen u spatie Deze spatie heeft een breedtewaarde die gelijk is aan het halve vierkant - dus de helft van het corps waarin het font gezet is. Deze spatie wordt vooral gebruikt wanneer in een lijst getallen voorkomen die verschillen van breedte en die rechts moeten uitlijnen, zonder gebruik te maken van een tabulatie..de halve spatie heeft dezelfde breedte- waarde als een cijfer. Getallen uitlijnen kan ook door het eerste cijfer in te typen en dan wit te maken. Gewone (woordspatie) en Em-spatie uwoordspatie u (Word space) Dit is de spatie die je krijgt als je gewoon de spatiebalk indrukt. De breedte wordt bepaalt door het font waarin je werkt. In de meeste gevallen is deze gelijk een 1/4 Em-spatie.

50 Voorbeeld van het gebruik van een niet-afbrekende spatie. In het eerste voorbeeld verhuist het euro-teken naar de volgende regel als we de kolom versmallen. In het tweede voorbeeld blijft het euro-teken bij het getal staan, omdat er een niet afbrekende spatie tussen het euroteken en het getal staat. Cijferspaties kan je gebruiken om getallen onder elkaar uit te lijnen zonder dat je tabs moet instellen Voorbeeld van een gewone spatie en een Em-spatie die even breed is als de kapitalletter M in de corpsgrootte. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

51 51 Alles over het gebruik van WIT Overzicht van alle soorten spaties Gewone spatie breedte gedefinieerd door lettertype Em- spatie breedte gelijk aan corpsgrootte En- spatie breedte is 1/2 em spatie Vaste spatie normale breedte Niet afbrekende spatie vaste breedte Haarfijne spatie breedte 1/24 em spatie Een zesde spatie breedte 1/6 em spatie Dunne spatie breedte 1/8 em spatie Kwart spatie breedte 1/4 em spatie Een derde spatie breedte 1/3 em spatie Interpunctiespatie breedte gelijk aan leesteken. :! Cijferspatie breedte gelijk aan cijfer Uitlijnspatie Varieert, werkt alleen bij uitgevulde tekst uniet-afbrekende u spatie (Non-breaking space) Dit is een zeer goed bruikbare spatie. Het zorgt er namelijk voor dat twee woorden altijd bij elkaar blijven. Door tussen het -teken en het bedrag een niet-afbrekende spatie te plaatsen voorkom je dat deze twee woorden op twee verschillende regels terecht komen.de niet-afbrekende spatie is trouwens even breed als de woord-spatie. ucijferspatie u (Figure space) Deze spatie is erg handig bij het uitlijnen van tabellen met getallen. Deze spatie is namelijk even breed als een tabelcijfer. Een tabelcijfer altijd even breed, dit in tegenstelling tot het mediaevalcijfer. Dankzij de cijferspatie kun je bijvoorbeeld de valuta vóór een cijfer perfect uitlijnen. uinterpunctiespatie u (punctuation space) Deze heeft de breedte van een kwart Em-spatie of een halve Enspatie, wat overeenkomt met de breedte van een punt of een komma. Je gebruikt een interpunctiespatie wanneer een gewone spatie te breed is of wanneer je geen punt wilt typen maar toch dezelfde witruimte wilt opnemen, bv als scheidingsteken in duizendtallen of in telefoonnummers.. urelatieve u en vaste spatie (Fixed width) De meeste spatie zijn gerelateerd aan het font en het corps. Hierdoor variëren ze continu. De tegenhanger van deze spaties is de vaste spatie. Wanneer zo n vaste spatie een bepaalde waarde heeft zal deze waarde altijd gelijk blijven. Er wordt in dat geval niet meer gekeken naar het font.de vaste spatie gaat vrijwel altijd uit van de Em-spatie. Vaak worden ook delen van deze Em-spatie gebruikt. Zo is de Enspatie de helft van deze Em-spatie en biedt InDesign zelfs 1/3, 1/4 en 1/6 spatie aan. Bovendien kun je kiezen voor een Dunne spatie (1/8 Em-spatie) en een Haarfijne spatie (1/24 Em-spatie).

52 In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt op die laatste regel Om een afkorting meer ruimte te geven, wordt er een haarspatie gebruikt. In Franse teksten wordt vaak een dunne spatie gebruikt na een leesteken, zoals hier na de haakjes. In dit stukje tekst dat uitgevuld gezet is, heb ik op de laatste regel een uitlijnspatie geplaatst tussen het laatste woord van de paragraaf en het afsluitblokje zodat de verdeling van het wit beter verspreid wordt op die laatste regel De uitlijnspatie gebruikt om een opsomming van steden steeds dezelfde witruimte te geven zonder dat je tabs hoeft te gebruiken. Wanneer je nu de zetbreedte smaller maakt, of het corps vergroot of verkleint, de witverdeling tussen de woorden blijft altijd gelijk. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

53 53 Alles over het gebruik van WIT udunspatie u (thin space) De breedte van een dunspatie is 1/6 em-spatie, maar varieert in dtpprogramma s. In InDesign is de dunne spatie veel smaller dan de interpunctiespatie (ongeveer 1/8 em). In Franse teksten plaatst men voor veel leestekens een dunspatie om ze mee ruimte te geven. uhaarspatie u (hair space) Een haarspatie of haarfijne spatie is 1/10 tot 1/16 van een em-spatie. In InDesign is dat 1/16 em-spatie. Deze spatie wordt gebruikt om afkortingen of leestekens beter te scheiden. uuitlijnspatie u (flush space) In InDesign heb je ook nog een uitlijnspatie. die gebruik je in uitgevulde tekst om een laatste regel te vullen. Standaard wordt het overtollige regelwit verdeeld tussen de woord van de laatste regel, maar dat levert vaak teveel wit tussen de woorden op. Voeg je één of meer uitlijnspaties toe, dan worden alleen die spaties uitgerekt. De uitlijnspatie wordt ook gebruikt om koppen op een evenwichtige manier te spatiëren en uit te vullen. Breedte Kapitaalhoogte x-hoogte M Basislijn 1000 eenheden Spatiëringswaarden worden uitgedrukt in het aantal eenheden van een em-spatie. De grootte van de emspatie is afhankelijk van het corps. Bij een corps van 10 pt is de em-spatie 10 pt breed. De em-spatie dateert nog uit de tijd van het loodzetten. De em-spatie was een loden spatieblokje met ongeveer dezelfde breedte als de kapitaal M. De em-spatie werd later verdeeld in eenheden en kan nog gekozen worden bij de spaties in indesign. InDesign gebruikt spatieerwaarden uitgedrukt in het aantal eenheden van 1/1000 em eenheden

54 ❶ ❷ ❸ Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloribernam doluptam inullor emquam faceptiam illuptiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium volores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur. Een krant maak je op in kolommen. De tekst wordt uitgevuld om zoveel mogelijk op een pagina te krijgen. Links zie je de verschillende manieren van uitvullen in InDesign. Alleen de bovenste manier is correct. ❶ Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloribernam doluptam inullor emquam faceptiam illuptiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium volores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur. Mene veliqui voluptat. Inis assi bero te vereperit alique qui que vel ipitibusci ab idusdae praturi que quia sim reratur res cum, qui doluptiae plit voloressedit eaquis que nonseruntium fugitas inciam ipsa ium qui commolorrum doloribernam doluptam inullor emquam faceptiam illuptiant autas exerro volupti onsequatem imendae rem eatiosam, tempor sus, si venim velisciis eos nimporionse volorepro esequaeptum aut ium volores dellorem ium audi omnit apidiae conseque voluptam, eaque dolecus trunt, torum volestio. Mus quam venim ium vollam fugitis ex eum veliquatetur. ❷ ❸ Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

55 55 G ZETWIJZE en AFBREKEN van regels Het alineapalet met alle zetwijzen bovenaan. DDRegellengte De ervaring leert dat een optimaal leesbare regel niet langer is dan 65 à 70 lettertekens (dit zijn de letters, leestekens en spaties) en niet korter dan zo n 40 lettertekens. Het oog heeft moeite om een lange regel te volgen en vooral om het begin van een volgende regel op te zoeken. Bij het lezen van te lange regels raak je snel vermoeid en zijn er meer regressiebewegingen van het oog. Te korte regels zijn ook niet goed: de inhoud van de tekst lijkt dan een soort verkleuteringsproces te ondergaan. Korte regels zijn niet geschikt voor leestekst, wel voor bijschriften en margeteksten. DDAfbreken Als je moet afbreken, zorg er dan voor dat dit gebeurt volgens de spellingsregels van de taal waarin je werkt. In de afbreek- en uitvulroutines van InDesign kun we je instellen hoeveel letters na de afbreking blijven staan of hoe groot de lettergreep is die verhuist naar de volgende regel. Let wel op dat bepaalde woorden bij afbreking geen onbedoelde betekenis krijgen, zoals in dit rijtje van voorbeelden: ugekregen u ulokaal u umeestal u uverslaafd u uwaardoor u gek-regen lok-aal mees-stal vers-laafd waard-oor In dit boek zijn 3 zetwijzen gebruikt: gecentreerd, uitgevuld en links lijnend. Als twee begrippen in een zin bij elkaar horen, mogen deze niet van elkaar gescheiden worden door een afbreking. Breek bijvoor-

56 AFBREKEN instellen in InDesign De hond in kwestie leefde ongeveer à jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en Hans-Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien. De hond in kwestie leefde ongeveer à jaar geleden, aldus de archeologen Hannes Napierala en Hans- Peter Uerpmann. "Mensen gingen toen nog steeds op jacht voor voedsel", zo zegt Napierala. Aan de afmetingen van het been en aan de tanden kon worden vastgesteld dat het om een hond en niet om een wolf ging. Uit genetisch en archeologisch onderzoek was al langer bekend dat wolven en honden ten laatste jaar geleden uit elkaar begonnen te groeien. Wanneer een woord niet mag afgeboken worden, maar toch een afbreekstreepje nodig heeft zoals het woord kan je een vast afbreekstreepje in het woord plaatsen zodat de 'e' en 'mail' in altijd bij elkaar blijven. Wanneer je zelf wil aangeven waar een woord mag afbreken, plaats je een zacht afbreekstreepje. Het afbreekstreepje blijft onzichtbaar tot InDesign het woord aan het eind van de regel wil afbreken. In het alineapalet zet je afbreken aan of af om een woord geforceerd aan elkaar geschreven te houden zoals in het voorbeeld hiernaast. Zacht en hard afbreekstreepje Wil je vermijden dat bijvoorbeeld een naam of een telefoonnummer afbreekt tijdens het uitgevuld opmaken. Selecteer dan het woord dat niet mag splitsen en vink "afbreken" af in het alineapalet Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

57 57 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels AFBREEKREGELS ubreek u geen titels, namen, datums, - en webadressen en bedragen af. ubreek u niet af als er daardoor één klinker naar de volgende regel gaat of achterblijft op de regel: a-genda en aline-a. ubreek u samenstellingen af tussen de samenstellende woorden: rivier-bedding en niet ri-vierbedding ubreek u niet af als er daardoor leesproblemen ontstaan. Gebruik be-stelen i.p.v. beste-len. ubreek u woorden van vijf letters en minder niet af (in te stellen in InDesign!). ubepaalde u woordgroepen moeten bij elkaar blijven staan zoals: bedrag en valuta, straat en nummer, postcode en plaats, voornaam en naam. Om deze woorden samen te houden, typ je een vaste spatie. beeld nooit af tussen 50 en, maar hou ze samen op één regel. Bij afbrekingen geldt dat er nooit meer dan drie onder elkaar mogen komen. Voor een afbreekteken moeten altijd minimum twee letters komen, tenzij het aantal letters op de volgende regel minder dan drie is. In dat geval is afbreken lelijk en kan men het woord beter in zijn geheel naar de volgende regel verhuizen. (niet bij-na of el-ke ). Na het afbreekteken moeten ook minimaal twee regels volgen. DDRegelval en zetwijze uuitgevuld u zetsel of blokvorm Verschillende alinea s vormen samen een kolom. Wanneer alle regels binnen een kolom van gelijke lengte zijn, spreken we van een uitgevulde tekst. Wanneer tekst wordt uitgevuld, zorgt InDesign ervoor dat alle regels een vaste lengte hebben door wat ruimte tussen de woorden, en soms ook tussen de letters, toe te voegen of weg te halen. Bij sommige programma s kun je grenzen stellen aan de mate waarin de spatiëring kan worden aangepast, maar InDesign zal die grenzen overtreden wanneer dat nodig is. Het grootste probleem met uitgevulde tekst, voorzover het de leesbaarheid en esthetiek betreft, is de onregelmatige woord- en letterspatiëring. Sommige regels kennen wat extra ruimte, andere juist minder. Deze onregelmatigheid verstoort het lezen. Hoe korter de regel is in verhouding tot het formaat van de letters, des te groter het

58 AFBREKEN instellen in InDesign Soms heb je het idee dat bij een linkslijnende tekst de rechterkantlijn onvoldoende wordt benut. Woorden of afbrekingen die nog makkelijk achter het laatste woord van de regel passen worden toch op de volgende regel geplaatst.in InDesign heb je een aantal opties om de rechter kantlijn aan te passen. Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. ❷ ❶ uuongelijke regels in evenwicht ❶ De woorden de indruk heb op de eerste regel in het voorbeeld hierboven kunnen naar de volgende regel verplaatst worden, zoals in het voorbeeld daaronder. Dat geeft een evenwichtige regellengte. Je kan de regels in evenwicht brengen door te kiezen voor Ongelijke regels met elkaar in evenwicht te brengen in het optiemenu van Alinea s ucomposer u ❷ InDesign heeft een zgn. Multiline Composer (Adobe Composer Alinea). Deze optie zal altijd de complete alinea bekijken en naar de mooiste oplossingen zoeken. Door de Composer op Single Line (Adobe Composer enkele regel) te zetten, bekijkt InDesign per regel de mogelijkheden om af te breken. Soms levert dit betere resultaten op, soms ook niet. Je vindt deze optie bij Alineastijlen > Uitvulling of bij Alinea s. Wil je handmatige afbrekingen plaatsen in de tekst, dan ben je verplicht de Single line composer te gebruiken. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

59 59 Je kan in InDesign aangeven waar een woord moet afgebroken worden. om te beginnen zet je in de Voorkeuren van InDesign de autocorrectie aan. In het menu Bewerken vind je Spelling. In het submenu selecteer je Woordenboek. In het geopende venster kan je nagaan hoe een woord afgebroken kan worden. Ga je niet akkoord met de afbreking, dan kan je de voorkeuren voor dat woord aanpassen en opnemen in een lijst met uitzonderingen. ZETWIJZE en AFBREKEN van regels probleem wordt, aangezien er steeds minder woorden zijn waartussen ruimte toegevoegd of weggehaald kan worden. Jarenlang werd vrijwel alle tekst uitgevuld. Nu hecht men steeds meer waarde aan de natuurlijke spatiering van linkslijnende tekst, waarbij het gestructureerde voorkomen van het blok tekst wordt opgeofferd om de leesbaarheid te optimaliseren. Binnen InDesign kan je ook een eigen afbreeklijst kan maken. Je kan zelfs de prioriteit aangeven middels tildes (~).Wanneer je het dus niet fraai vind dat tussen al- en lemaal wordt afgebroken, geef je hier bijv. 3 tildes: al~~~le~maal. Als de afbrekingen u niet bevallen, gebruikt u de volgende richtlijnen om aan te geven hoe u woorden wilt laten afbreken: Typ één tilde (~) om de beste of enige plaats in het woord aan te geven waar dat woord kan worden afgebroken. Typ twee tildes (~~) om de op één na beste plaats aan te geven. Typ drie tildes (~~~) om een nietecht fraaie, maar aanvaardbare plaats voor het afbreken aan te geven. Als u niet wilt dat het woord wordt afgebroken, typt u een tilde vóór de eerste letter van het woord uvrije u regelval, links lijnend De regels beginnen links op gelijke hoogte en lopen rechts aan het einde van de regel ongelijk uit. Deze zetwijze heeft als voordelen dat er gelijke woordspaties ontstaan, dat er minder of geen afbreekproblemen voorkomen en dat er een vorm ontstaat die minder statisch overkomt omdat de rechterkantlijn niet meer zichtbaar is. Nadeel is de erg ongelijke lengte van de regels (vooral bij een smalle zetbreedte) en alinea s die minder als zodanig herkenbaar zijn. Als je alleen naar de regelval kijkt, dan is linkslijnende tekst het best leesbaar. Bij linkslijnende tekst kan de woordspatiëring en letterspatiëring optimaal worden ingesteld, zonder dat het oog over onregelmatigheden hoeft te struikelen. Je ogen kunnen gemakkelijk het begin van de volgende regel vinden. Hou bij linkslijnende tekst de rechterkant van de alinea zo recht mogelijk, of streef naar een licht holle vorm. Soms moet je daarvoor een vaste regelovergang instellen om geen gat te laten vallen, of om te voorkomen dat een stuk tekst een eind buiten de andere regels uitsteekt. In het voorbeeld op de bladzijde hiernaast hangt de indruk heb op de eerste regel een stuk buiten de rest van de regels, terwijl er op

60 AFBREKEN instellen in InDesign Er kunnen alleen woorden aan het einde van een regel afgebroken worden, als "Woordafbreking" aangevinkt staat. uafbreekzone u Hyphenation zone De afbreekzone is het bereik gemeten van de rechterkantlijn. Een woord wordt alleen afgebroken als het begint vóór de afbreekzone én als binnen de abreekzone een acceptabel afbreekpunt wordt gevonden. Bij de instelling 0 ie er geen afbreekzonen en worden wooren waar mogelijk afgeborken, mits wordt voldaan aan de andere afbreekinstellingen. Hoe groter de afbreekzone, hoe minder er wordt afgebroken, omdat steeds minder woorden vóór de afbreekzone beginnen. Maak de afbreekzone niet te groot om witt gaten in de laatste regel te voorkomen. Standaard staat deze op 12,7 mm (36pt). In het Nederlands hebben we erg lange woorden. Een woord komt dus al snel in deze zone terecht vooral wanneer je kaderbreedte minder is dan bijvoorbeeld 60 mm. Door de zone op 0 mm te zetten zal de rechterkantlijn beter worden benut. Maar je krijgt ook meer afbrekingen. De Afbreekzone vind je bij het onderdeel Instelling Woordafbreking in je Alineastijl of bij Alinea s. Een Britse man heeft een originele oplossing bedacht om het zwerfafvalprobleem in de buurt te bestrijden. Hij heeft zijn hond Lucky opgeleid om het afval in zijn bek te nemen en in de vuilnisbak te gooien. William Keating heeft zijn hond geleerd om zakjes, flesjes en blikjes te herkennen. Wanneer de trouwe viervoeter glas ziet, begint hij te blaffen. Dan controleert zijn baasje of er scherven liggen, om te vermijden dat Lucky zich kwetst. Per dag loopt Keating ruim twee uur rond om de troep in de buurtparken van Gloucester op te ruimen.keating zelf beweert positieve reacties te krijgen van de omwonenden. Er is zoveel afval, dus veel verschil zal het niet maken. Toch vinden de mensen het fijn. Hierboven wordt de afbreekzone in het licht aageduid. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

61 61 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels de volgende regel voldoende ruimte lijkt te zijn om het woord daar te kunnen herbergen. Breng de woord een daarom over naar de volgende regel. Rechtslijnend zetsel kan gebruikt worden als bijschrift voor een foto zoals in dit voorbeeld. Als je woorden naar de volgende regel overbrengt, doe je dat pas aan het einde van het opmaken. Als je naderhand nog wijzigingen in de tekst aanbrengt zoalshet veranderen van het corps of de kolombreedte dan krijg je weer ongelijke of afgebroken regels halverwege je tekst. Ik durf wel te zeggen dat ik de indruk heb, dat telkens wanneer een nieuw stuk machinerie door de deur naar binnen komt, een stuk van ons verstand het raam uitvliegt. Als u de tekst rechts wilt laten uitlijnen, probeer dat dan niet te verbergen. Het is moeilijk te zeggen of tekst hierboven nu rechtslijnend moest zijn, of niet. uvrije u regelval, rechts lijnend Bij rechts lijnend zetsel lijnen de regels aan de achterkant, de rechterkantlijn. Een stuk tekst dat rechts uitlijnt, heeft een uitgesproken voorkomen, zoals je hiernaast kunt zien. De leesbaarheid is minder doordat de linkerrand, waar het oog naar terugkeert om de volgende regel te lezen, niet consistent is. Je ogen moeten telkens even zoeken waar de volgende regel begint. Voor een korte tekst is dit niet zo n probleem en het kan de moeite waard zijn wat leesbaarheid op te offeren om een afzonderlijke layout te kunnen realiseren. Wanneer je tekst rechts laat lijnen om een bepaald visueel effect te bereiken, probeer dat effect dan ook te benadrukken. Het is niet goed om de linkerrand zo gelijkmatig mogelijk te maken. De linkerrand kan bijna niet rafelig genoeg zijn. Bij rechtslijnende tekst mogen er geen weduwen en wezen of afgebrekingen voorkomen. Je kunt het regeleinde zelf bepalen en aangezien deze methode vrijwel nooit gebruikt wordt voor lange

62 Staat de titel centraal? Deze tekst werd links uitgelijnd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden van het tekstkader. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken. Staat de titel centraal? Deze tekst werd gecentreerd. De titel boven het stukje staat mathematisch in het midden. Maar is dit wel de juiste manier? Het is veel beter de titel optisch te centreren door te krimpen of te spatiëren of door een van de vele soorten wit te gebruiken. Knijp je ogen half dicht om het resultaat te bekijken. Hierboven en op de rechterbladzijde: gecentreerd opgemaakt Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

63 63 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels stukken tekst, kun je het verlies aan leesbaarheid compenseren door de zin op een doordachte manier in stukken te hakken, zodat vaste woordgroepen en zinsneden op één regel staan. Je kunt dan meteen voorkomen dat woorden worden afgebroken. ugecentreerd u zetsel De gecentreerde regelval heeft een symmetrische vorm als resultaat. Alle regels worden gegroepeerd rond een denkbeeldige middenas. Lang gecentreerde gezette teksten zijn niet prettig leesbaar omdat het begin van de regel telkens verspringt en het oog het vaste fixatiepunt van de linkerkantlijn mist. Gecentreerde tekst leent zich eigenlijk alleen voor kortere teksten of werk waarbij elke regel min of meer op zichzelf staat. (menukaarten, uitnodigingen, geboortekaartjes). Ook het centreren van tekst geeft de tekst een apart aanzien: een meer formeel, bezadigd en mogelijk wat saai voorkomen. Beginnende vormgevers hebben de neiging om alles maar te centreren, omdat ze denken dat je daarmee weinig verkeerd kunt doen. Het is symmetrisch, het vult ruimte en alles is automatsch in balans. Een gecentreerde tekst ziet er echter ongelofelijk saai en amateuristisch uit. Kies je ervoor tekst te centreren, doe het dan ook weer grondig. Laat duidelijk uitkomen dat de tekst gecentreerd is, en niet slecht uitgelijnd. Door de regellengte te laten variëren kunt je de pagina interessanter maken. Ook in dit geval kun je woorden in logische groepen hakken. Afbreken is ook hier taboe!

64 A Manhattan shopaholic (Isla Fisher) whose buying sprees have buried her in immense debt lands a columnist gig dishing out financial advice in this Touchstone comedy based on Sophie Kinsella s series of books. P.J. Hogan (My Best Friend s Wedding) directs, with producing duties being handled by Jerry Bruckheimer. Rebecca Bloomwood (Fisher) can t seem to break her habit for making impulsive purchases, and while she s always decked out in the latest styles, her credit card bills are as thick as a telephone book. If Rebecca could somehow manage to land her dream job at a highprofile fashion magazine, perhaps she could transform what is now a simple addiction into something that could really benefit her professionally. When Rebecca becomes an advice columnist at a financial magazine published by the same company as her favorite fashion magazine, her fresh approach strikes a chord with readers and she quickly becomes the toast of the town. Meanwhile, her bank account is still bone dry, wreaking havoc on her love life and placing her career in jeopardy. As Rebecca teeters on the brink of bankruptcy, she gradually begins to reassess her priorities in life. Joan Cusack, John Goodman, Hugh Dancy, and Krysten Ritter co-star in the Touchstone Pictures production. Vormregelval: de tekst loopt rond de contouren van de foto. Het beeld moet een pad of een alfakanaal bevatten. InDesign laat de tekst met een ingegeven afstand rond het beeld lopen. Spelen met letters

65 65 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels uvormregelval u Het zetwerk wordt rond een afbeelding geplaatst. Het volgt de contouren ervan. Tussen tekst en afbeelding zit een vaste witruimte. Soms symboliseert de vorm van het zetwerk een sfeer of een emotie. De leesbaarheid van de tekst is dan niet van essentieel belang. Bij vormregelval zullen de regels uitgevuld moeten worden. Door de soms grillige vorm van de afbeelding kan dit voor problemen zorgen. DDSoorten (afbreek)streepjes Creatief gebruik van vormregelval in een advertentie. ukwart u kastlijn of divisie In de typografie is er geen verschil tussen het koppelteken, het weglatingsstreepje en het afbreekstreepje en worden deze met hetzelfde teken (-) weergegeven. Dit is een kwart kastlijn. Een weglatingsteken geeft dat een deel van het woord weer dat is weggelaten. Het streepje kan zowel het eerste als het laatste deel van het woord vervangen. Het afbreekstreepje wordt gebruikt om woorden aan het einde van de regel af te breken (hyphenation). Het liggend streepje of koppelteken (officiële benaming sinds de nieuwe spelling van 1995) koppelt twee of meer woorden aan elkaar of het scheidt twee woorden bij het samentreffen van gelijke of een tweeklank vormende klinkers die niet tot hetzelfde woord behoren. uen-streepje u (halve kastlijn) Wordt gebruikt als gedachtestreepje. Een gedachtestreepje geeft een rust aan en omsluiten een verklaring of toevoeging.

66 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels auto-ongeluk; massa-artikel De arts ging met zijn dienstauto op bezoek bij de patiënt. Zomer- en wintersolden; Hierboven: voorbeelden van het gebruik van een divisie bij als koppelteken, afbreekteken en weglatingsteken Morgen zal er om drie uur ach, nu had ik de verrassing bijna verklapt. Gebruik van het beletselteken September oktober Vlucht Brussel Athene , Opeens we waren net ingestapt barstte de hel los. 3 1 = 2 Leef je nog? vroeg ze. Ja natuurlijk! Ben je zeker? Voorbeelden waarbij een half kastlijntje of En-streepje wordt gebruikt. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

67 67 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels Om een specifiek afbreekstreepje in te voegen, ga je naar "Tekst" > "Speciale tekens invoegen" > "Afbreekstreepjes en streepjes". - EM-streepje En-streepje Gewoon afbreekstreepje Gedachtenstreepjes zijn iets langer dan een gewoon koppeltelteken. Voor en na het gedachtenstreepje staat een spatie. Meestal worden halve kastlijnen gebruikt, dit is ongeveer even breed als de onderkastletter 'n' Dit streepje wordt ook gebruikt in een bereik Vervangt het woord tot In een bedrag afgerond op hele euro s als minteken ter inleiding van een directe rede, in plaats van aanhalingstekens. Dit is niet de gebruikelijke vorm; hij wordt meestal toegepast in romans met veel dialogen ter aanduiding van een tijdsperiode bij sportuitslagen uem-streepje u (kastlijn) Dit is een vrij lange horizontale lijn. Even breed als de kapitaal M Als aandachtstreepje met spaties voor en na Een bedrag afgerond op hele euro s voor het vervangen van 2 cijfers ubeletselteken u Hoort eigenlijk niet in deze lijst thuis, maar is ter introductie van een voor velen onbekende term. Het beletselteken wordt gebruikt als een woord of gedachte plots wordt afgebroken. Verder kan hiermee ook worden duidelijk gemaakt dat een deel van een citaat is weggelaten. Het bestaat uit 3 puntjes met vóór en na een spatie.

68 ❶ ❸ ❺ ❻ ❹ ❷ Een opsommingstekens maken met het venster "Opsommingsteken en Nummering" Ga naar Alinea's en selecteer bij de opties het venster "Opsommingsteken s en nummering" of alt+klik op het icoon op het regelpaneel. Het venster hiernaast gaat open. Selecteer of je een nummering gebruikt of een opsommingsteken ❶. Selecteer een opsommingsteken in het grid ❷ of voeg er zelf één toe via de knop "toevoegen".selecteer welke spatie er na de opsomming moet komen bij "Tekst na" ❸. Pas eventueel een tekenstijl toe op het opsommingsteken ❹. Positioneer het opsommingsteken met een uitlijning, links inspringen en eerste regel inspringen ❺ of kies een tabpositie ❻. Een bullet typen op een Mac? Gebruik de combinatie van de toetsen ALT Voorbeeld van een opsomming met insprong Bitisim laborit, solores pratiat endebitia dolorer ferepre pratem velesequae voluptium doluptate providic tem quisci raectur, sam Dam, cor soloris dicipsunt, optatur ad et is qui re nistrum fugitam eum essimolut amus. Lantorro eium fuga. Cestiscium fuga. Itatecab in re qui ratem dolorrovit vent. Aliquat enim volorro estrum volendia illor moluptaquis eres etur? Icature henihil imagnitemque volupta aut et lant il illores tibusa volendi onsequas eos ullab im verisque pligent que conseque Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

69 69 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels DDInspringen Instellingen voor het maken van een opsomming. uopsomming u met bullets Je kan een opsomming maken met bullets door de alinea te laten inspringen (positieve waarde) en de eerste regel met een negatieve waarde laten inspringen (zelfde waarde geven, maar dan negatief). Deze wijze van inspringen maak je in het regelpaneel of in het venster "Alinea's". Je kan ook "opsommingstekens en nummering" als onderdeel van een alineastijl of als optie bij alinea's gebruiken (zie blz hiernaast). De opsomming toepassen kan via een knop in het regelpaneel. Ed qui solor rest, occust, ulparum eribus di quis eos aut etur? Abo. Ut laccatibus, aut et endicipsam aut earumqui dolorio il ilictur empostius exceperrorat enet molorru ptatquostet earum necaecte apienimperum etur simagnam, conseque si tem rem et, officiento enihili genibercilla plaborest que nos as et vernat. Ehendesecta consequodi bea vendiossequo quibuscium ipsam, que nectotas eveleni natius. Ducia cus audaeca teceaquis doluptiaecus sum nimil ini de et vendae eostiae nienecto ipientur sum quis. Eerste regel uitspringen Eerste regel uitspringen ueerste u regel inspringen De alinea springt in vanaf de linkerkantlijn. De afstand die je insringt, bepaal je zelf. Je kan inspringen met een afstand die even groot is als het corps of je kan inspringen met een Em-spatie. ueerste u regel uitspringen (hanging intent) De volledige alinea springt in vanaf de linkerkantlijn, de eerste lijn springt niet in, of krijgt een negatieve waarde. urechts u en links inspringen (running intent) Zowel rechts als links wordt er met ingesprongen zodat de tekst smaller is en inspringt in de rest van de tekst(kolom). Dit wordt bv gebruikt als "quote".

70 Wat mag je niet uitvullen Je bodytekst mag dan wel uitgevuld zijn. Andere tekstelementen worden uitgevuld om de opmaak niet te storen of om het contrast met de bodytekst te behouden. uheadings u en ondertitels uinhoudsopgave u uvoetnoten u ubijschriften u ufoto-onderschriften u ubibliografie u utekst u in valse kolom uindex u upull u quotes TITEL BOVEN ARTIKEL NIET UITVULLEN nobit voluptae optur ario dolupta dolloribus eos et labor sita volupid que percitaero mos elent adit et et et omnita corias delique volum es que est, simaior endella in cum ipsanturios esed modis restio moluptatiae. Or aut evernam quatis suntota ecatus im labor alitatur, aut ut evelent es por aut in restem fuga. Ucimaio nsendem nos maiosse ndionet fuga. Et ommodis dit vid quam quo teceprati inverfe rcienis endi omnimilibus, omnistiis et volut acerchi ligendam corestio. Nam lautestione sequias ped untem nossimincto ea ventiatusa sequi tem id modignis quias apiduntium dolest, tectemp erestec umquiatur? Omni sum natatqui ad qui doluptatibus quam eumquibus vit eosant ium veratestrum, sed millibusciis iditate res num rerumqui omnihiliae et omniaecto offic tempori remquibus, in evel isciet quibus. Olor aut lam ad quibust officipsa aut offic te solor sit aut millupta quatur, que pa volorum conem am ut veri sumquo berum sa volupitet quos antenimagnia sit laccus explatiaepe nis dist qui ut expel ipsum quostent, simo qui quiante Voorbeeld van een opgemaate pagina met een titel die uitspringt. De horizontale lijning contrasteert met de verticcale kolommen. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

71 71 ZETWIJZE en AFBREKEN van regels De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de bovenkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader. De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd aan de onderkant met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader. DDVerticaal uitlijnen Je zet een tekst niet alleen horizontaal met een bepaalde zetwijze, maar je kan een tekst ook veryicaal verdelen in een tekstkader. Om een tekst vertical te verdelen, selecteer je de tekstkader en ga je naar het menu "Object" > "Opties tekstkader" (cmd+b). In dit venster doe je het volgende: De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd in het midden met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader. ❶ ❷ De tekst in dit kader is verticaal uitgelijnd en uitgevuld met een afstand van 4 mm vanaf de rand van de kader. Bij "Inzetafstad" geef je aan wat de afstand moet zijn van de tekst ten opzichte van de and van de kader. Je kan voor boven, oder, links en rechts verschillende waarden ingeven of dezelfde door op het symbool van het kettinkje te klikken❶. Bij "Verticaal uitvullen", > "Uilijnen" kies je de verticale uitvulling ❷

72 De Titel in gezet in het vetste en grootste font De subitel wordt kleiner gezet om hem ondergeschikt te maken aan de hoofdtitel De broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol. Alineatitel in TheSans bold, c14 De broodtekst is gezet in een typische leesletter met schreven in corps 10. De tekst werd linkslijnend gezet. Er is contrast tussen de tekstelementen door de corpsgrootte en de combinatie van een schreefletter met schreefloze lettertypes. Ook de tekstkleur speelt uiteraard een rol. Bij een foto hoort een oderschrift. TheSerif extra light, italique, c8 "Tekst die apart gelezen moet worden van de broodtekst kan bijvoorbeeld in een contrasterend lettertype gezet in een andere kleur of in een kader. Hier staat de tekst in een TheSans semibold, corps 12, met meer wit tussen de regels voor een extra accent." Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

73 73 B Tekst HIERARCHIE Akzidenz-Grotesk regular 12 punt De broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut quiditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea. Akzidenz-Grotesk medium 12 punt De broodtekst staat in een 10 punt-letter. Adi vendani hiciderunt a doluptatur re, quas evelenet optatem eat. Ucitate optam alis enditis eum quam volores dolorro esenimo luptio blat occatem. Fuga. Nemquam doluptam illabor ectatem aute res dolute pla deles aut et occatia vent accus aut qui con pereris doluptatet laborit alique et ant vel most quati blaboresed maiorpo remqui ut quiditaquod quae pro to eium et que estium reribus ea. Er moet voldonde contrast zijn tussen de corpsgroottes. Het bovenste voorbeeld is niet goed. Er is te weinig contrast tussen titel en broodtekst. Het tweede voorbeeld is wel goed. Wanneer je een drukwerk opmaakt, is het uiteraard de bedoeling dat de lezer er zijn weg in terugvindt en dat hij in één oogopslag ziet wat belangrijk is en in welke volgorde hij moet lezen. Uit de lay-out en de combinatie van de verschillende lettertypes moet de lezer de logica en de volgorde begrijpen. Titels worden logischerwijze in het grootste en vetste lettertype gezet, Subtitels moeten groter dan de leestekst maar kleiner dan de hoofdtitel. De leestekst is in een nog kleiner corps gezet, tussen 9 en 12 punt. Bijschriften of captions tenslotte zijn het kleinst. Zorg er steeds voor dat het contrast tussen al deze tekstelementen groot genoeg is. Voor je begint op te maken, moet je eerst de originele tekst doornemen en het analyseren: wat zijn de titels, wat is de broodtekst, zijn er tektelementen die extra benadrukt moeten worden? Hoeveel lettertypes heb ik nodig om de boodschap over te brengen? Je kan pas aan tekstvormgeving doen als je een antwoord hebt op al deze vragen. Vaak geeft de klant in z'n word-document al aan hoe de hiërarchie in elkaar zit. Ben je niet zeker vraag dan om extra informatie. Wanneer je hiërarchie gebruikt in je vormgeving zorg er dan voor dat er voldoende contrast is tussen de corpsgroottes die je met elkaar combineert. Een alineatitel in 12 punt combineren met broodtekst van 10 punt levert veel te weinig contrast op. De titel gaat niet als zodanig herkend worden. Het is net alsof je een fout gezet hebt.

74 Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

75 5 C LEESBAAR en HERKENBAAR Dit is een Blewe light; Struikelt uw oog ook over de onderkastletter g of v, of y? Als het oog struikelt over de aanblik van een lettertype, is het niet geschikt voor lange stukken tekst. Dit is Bernhard Modern, een prachtig leltertype, maar te uitgesproken om in lange teksten gebruikt te worden. Heel geschikt voor brochures en andere documenten die niet te veel tekst bevatten. Dit is Minion Regular, een heel fraai lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk. LEESBAARHEID Leesbaarheid en herkenbaarheid zijn twee belangrijke aspecten van gedrukte tekst. Met leesbaarheid bedoelen we de mate waarin een lang stuk tekst prettig te lezen is. Met herkenbaarheid wordt bedoeld waarin een korte tekst, zoals een kop of en onderschrift onmiddellijk herkenbaar is. DDWat maakt een tekst prettig leesbaar is? De lettertypen die het prettigst te lezen zijn, zijn de klassieke lettertypen met schreven. Het kan hierbij gaan om nieuwe versies van de oorspronkelijke ontwerpen, of nieuwe lettertypen die in dezelfde traditie zijn ontworpen. Deze lettertypen werden oorspronkelijk ontworpen voor lange documenten. Aan het eind van de vijftiende eeuw tot het begin van de zeventiende eeuw bestond al het drukwerk in feite uit lange documenten. Er waren toen bijna geen brochures, advertenties, visitekaartjes, verpakkingen...; er waren alleen boeken. Naast de eigenschappen van de letters zelf zijn er nog andere factoren die een rol spelen bij de leesbaarheid van tekst. Wanneer u zich eenmaal bewust bent van deze factoren, kunt u zelfs het minst leesbare lettertype beter leesbaar maken Dit is Adobe Garamond Regular, eveneens een heel mooi lettertype dat specifiek ontworpen is voor lang leeswerk. Bernhard Modern en Blewe hebben prominente eigenschappen die hen een onderscheidend karakter geven. Dit maakt de lettertypen heel aantrekkelijk voor allerlei doeleinden, maar ze leiden de aandacht te veel af om in lange stukken tekst gebruikt te worden.

76 Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoorstenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dichterbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de paddestoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf dit is toch al te mal, zeg! Lewis Carrol, Alice in Wonderland. Toen ze een klein stukje verder gelopen was, zag ze het huis van de Maartse Haas; dit moest wel het goede huis zijn, want de schoorstenen hadden de vorm van lange oren en het dak was bedekt met bont. Het huis was zo groot, dat ze pas dichterbij durfde te komen nadat ze nog wat had afgeknabbeld van de linkerkant van de paddestoel en zichzelf ongeveer zestig centimeter lang had gemaakt. Toch was ze nog steeds een beetje zenuwachtig, en ze dacht bij zichzelf dit is toch al te mal, zeg! Lewis Carrol, Alice in Wonderland. Welke van deze leest prettiger? Als u voor uw platte tekst echt een schreefloze letter wilt gebruiken moet u de regellengte beperken, wat witruimte tussen de regels voegen en een iets kleiner corps gebruiken dan u in het geval van een schreefletter gedaan zou hebben. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

77 75 LEESBAAR en HERKENBAAR Wanneer de leesbaarheid belangrijk is, hou je niet alleen rekening met de corpsgrootte maar ook met de x-hoogte van de letter. Een te brede of te smalle x-hoogte, vermindert de leesbaarheid van een tekst. Oldstyle-lettertypen zoals Adobe Garamond en Minion Pro hebben gematigde eigenschappen. Elke vorm van extremisme ontbreekt, of het nu gaat om de schreven, de dikte van de halen, het contrast tussen dik en dun, of de x-hoogte. Het zal niet meevallen deze lettertypen uit elkaar te houden. Door de regelmatigheid wordt de aandacht nauwelijks op de letters zelf gevestigd. Het lettertype wordt als het ware onzichtbaar. De boodschap komt ongekleurd over. DDSchreven of geen schreven? De meningen over het waarom verschillen, maar uitgebreide onderzoeken hebben uitgewezen dat lange stukken tekst zich gemakkelijker laten lezen wanneer ze gezet zijn in een lettertype met schreven. Misschien zijn het de schreven zelf die het oog van de ene letter naar de andere leiden, zodat de letters automatisch tot woorden gevormd worden. Schreefjes zorgen in de regel voor een constante lijn, die het voortrennende oog een houvast geeft (Roomer, 1987). Aaker en Myers (1987) verklaren dit als volgt : Serifs exist for a purpose. They help the eye to pick up the shape of the letter. Misschien speelt ook het subtiele contrast tussen dik en dun, dat ontbreekt bij de meeste schreefloze lettertypen, een rol. Misschien zijn het de gematigde verhoudingen tussen x-hoogte en kapitaalhoogte (tussen de romp van de onderkastletters en de hoogte van de kapitalen (kapitalen) of de stokken van de onderkastetters). Bij schreefloze lettertypen is de x-hoogte meestal relatief groter.

78 TEKST GEZET IN KAPITALEN LEEST HEEL MOEILIJK. JE HEBT DE NEIGING DE LETTERS TE SPELLEN. BOVEDIEN IS HET NET ALSOF JE TEGEN DE LEZER AAN HET ROEPEN BENT! Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

79 77 LEESBAAR en HERKENBAAR Zusje ZUSJE Mamma MAMMA U merkt hoe we verschillende woorden van elkaar kunnen onderscheiden op basis van de vorm van het woordbeeld, zolang tenminste onderkastletters gebruikt worden. Als kapitalen worden gebruikt, hebben alle woorden dezelfde vorm. DDKapitalen of onderkast? Tekst volledig in kapitalen (hoofdletters) is moeilijker te lezen dan tekst in onderkastletters. We lezen niet letter voor letter; we lezen in woordgroepen. Als we een woord zien staan, spreken we dat toch niet letter voor letter uit? Neen, we kijken naar het woord, herkennen het, en gaan door naar het volgende. De vorm van een woord speelt een belangrijke rol bij de herkenning ervan. Als een woord echter geheel in kapitalen is gezet, is de vorm van het woord rechthoekig en moeten we wel naar de letters kijken. Tekst volledig in kapitalen is dus moeilijker te lezen, maar soms is het rechthoekige woordbeeld precies wat we willen. Als dat in gegeven omstandigheden de beste keus lijkt, hoeft u er niet voor terug te schrikken. Zolang u zich maar realiseert dat u een stukje leesbaarheid opoffert voor een stukje vormgeving. Soms kan dat een goede keuze zijn. Houd bij deze beslissing goed rekening met het doel van uw document. Als de leesbaarheid van de tekst echt belangrijk is, zoals bij langere stukken tekst (in het geval van tekst in kapitalen: meer dan tien woorden), of wanneer u wilt dat de lezer snel door de tekst kan lopen, zoals bij kopjes in een catalogus, een onderdelenlijst, telefoonboek, adressenlijst of een inhoudsopgave, kunt u de tekst beter niet volledig in kapitalen zetten.

80 Deze tekst is niet leesbaar Deze tekst is al beter leesbaar Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

81 79 LEESBAAR en HERKENBAAR Deze tekst is nauwelijks leesbaar omdat hij gezet is in een script of handgeschreven letter. Gebruik scripten daarom altijd voor korte stukken tekst. Ook een cursief gezette tekst vertraagt het lezen. gebruik cursieven enkel voor citaten, onderschriften of kortere stukken tekst. DDNegatieve, lichte en zware letters Witte letters op een donkere achtergrond (negatief) geven de indruk kleiner te zijn dan zwarte letters op een witte achtergrond. Ter compensatie kunt u een iets zwaarder lettertype gebruiken of een enigszins groter formaat kiezen. Dezelfde richtlijnen gelden voor tekst die wordt uitgespaard uit een afbeelding. Op het scherm ziet het er allemaal prachtig uit, maar op het moment dat de inkt terecht komt op het absorberende papier wordt het arme, delicate lettertype op brute wijze mishandeld. Zorg ervoor dat uw werk geen slechte indruk maakt door rekening te houden met de beperkingen van het reproductieproces. Extra vette tekst en extra lichte tekst zijn ook minder leesbaar dan tekst met een normale dikte. Als u gebruik maakt van extra vette of lichte tekst moet u ter compensatie wat maatregelen nemen. U kunt extra ruimte tussen de letters en tussen de regels toevoegen of een iets groter of kleiner formaat kiezen. Uw ogen zien wel welke aanpassingen nodig zijn. Cursief en scripten zijn in het algemeen moeilijk te lezen door de gedrongen spatiëring, de haaltjes, de helling en de overeenkomst met handgeschreven vormen. Gebruik ze niet voor lange stukken tekst, want niemand zal het willen lezen. U kunt de leesbaarheid op volgende manieren zo groot mogelijk maken: uverbeter u letter- en woordspatiëring. uvergroot u de interlinie. uhoud u de regels wat korter dan gemiddeld. uzet u alleen in het negatief wanneer het lettercorps voldoende groot is.

82 Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

83 81 HERKENBAARHEID Herkenbaarheid is de mate waarin een korte tekst, zoals een kop, opschrift of informatiebordje onmiddellijk herkenbaar is. Er is uitgebreid onderzoek gedaan welke factoren invloed hebben op de verschillende aspecten van het lezen, zoals de leessnelheid, het opnemen van de informatie, de herkenbaarheid van de lettervormen, enzovoort. Interessant is dat uit deze onderzoeken blijkt dat in onze cultuur lettertypen met schreven gemakkelijker te lezen zijn wanneer het gaat om grote hoeveelheden tekst, maar dat lettertypen zonder schreven gemakkelijker te herkennen zijn wanneer het gaat om korte tekstuitingen. Schreefloze letters zijn meestal direct en duidelijk, zonder schreven die de letters onnodig van extra franje voorzien. Tijdens het lezen van langere teksten helpen diezelfde schreven ons echter kennelijk bij het volgen van de regels. Nogmaals, we lezen niet letter voor letter. We zien een woord of woordgroep in één keer, en onze hersenen verwerken dit als één geheel. Als de herkenbaarheid van de tekst niet optimaal is, kost het ons wat meer tijd om deze te lezen. Soms gaat het maar om een fractie van een seconde en soms kan het een behoorlijke extra inspanning kosten. Het kan echter grote gevolgen hebben voor de mate waarin de boodschap wordt opgenomen of genegeerd. De herkenbaarheid van de tekst (in tegenstelling tot de leesbaarheid ervan) is belangrijk in situaties waarin mensen in één oogop-

84 IS DIT LEESBAAR? Is dit leesbaar? De stokletters zijn belangrijker voor de herkenbaarheid en de leesbaarheid van het letterontwerp dan met de staartletters. Het volgende experiment maakt dat snel duidelijk: udek u de regel voor de helft af, zodat de halve x-hoogte aan de onderzijde is afgedekt. unu u is de betekenis van de woorden gemakkelijk te achterhalen udoe u hetzelfde, maar dek nu de bovenkant van de regel af: uprobeer u nu de regel nog eens te lezen uals u de bovenzijde van de letter is afgedekt, is het zeer veel moeilijker de regel nog te lezen, eigenlijk kan er slechts naar worden geraden. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

85 83 LEESBAAR en HERKENBAAR Hou rekening met het volgende bij de lettertypekeuze: we lezen niet woord per woord of letter per letter maar onze ogen herkennen groepjes van woorden in een fractie van een seconde. Tijdens het lezen maken onze ogen sprongetjes, de zgn saccades. Binnen de regel springen onze ogen terug om te controleren of we alles wat we reeds gelezen hebben ook begrijpen. Dit noemen we de regressiebeweging. Lezen is een ritmische bezigheid. Een goede tekststructuur en layout helpen daarbij. De regellengte speelt ook een belangrijke rol. Gemiddeld moet een regel 6 tot 12 woorden bevatten. Zeer korte regels van 1 of 2 oogfixaties vermoeien tijdens het lezen. Bij te lange regels moet de lezer teveel informatie in één keer verwerken. slag tekst moeten herkennen, zoals bij het snel doorbladeren van pagina s, het lezen van informatieborden of het raadplegen van een catalogus of adressenlijst. In een nieuwsbrief is het bijvoorbeeld belangrijk dat de koppen echt van de pagina springen, zodat het oog van de lezer ze niet kan missen. Bij een onderdelenlijst moet de lezer in staat kunnen zijn de ogen langs de lijst te laten gaan, en toch de namen van de onderdelen in zich op te nemen. In een inhoudsopgave moet een lezer zonder moeite door de inhoud kunnen lopen. De waarschuwingsborden Attentie en Gevaar en alle borden boven de snelweg moeten in één oogopslag gelezen kunnen worden. DDWat is de boodschap? Je moet je altijd bewust zijn van de woorden zelf.. Sommige woorden, zoals Solden, kunnen waarschijnlijk in elk willekeurig lettertype gezet worden. De lezer wet meteen wat er aan de hand is. Als je naam niet zo vaak voorkomt, kun je deze op je visitekaartje beter niet in een lettertype laten zetten dat moeilijk te lezen is. Bij lange of vreemde woorden, of woorden die buitengewoon belangrijk zijn, moet je erop letten dat een goed leesbare letter gebruikt wordt. Niet alle schreefloze lettertypen zijn optimaal herkenbaar. Eén van de sleutels tot goede herkenbaarheid is de duidelijkheid van de lettervormen, of de mate waarin de ene letter van de andere is te onderscheiden.

86 Om de herkenbaarheid van verkeersignalisatie te testen, worden soms proefopstellingen gemaak zoals hieronder waar met andere lettertypes en kleuren het rechterbord beter scoorde op herkenbaarheid dan het linkerbord. Hiernaast het resultaat van een herkenbaarheidstest met 2 lettertypes overdag (rechts) en 's nachts (links). Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

87 85 LEESBAAR en HERKENBAAR Bij het lettertype Hobo kennen de staartletters bijvoorbeeld geen staarten (zie het voorbeeld hieronder). Dit kan in sommige gevallen precies zijn wat u wilt, maar het komt niet overeen met wat we gewend zijn. De herkenbaarheid van de tekst neemt hierdoor af. The quick brown fox jumps over the lazy dog De herkenbaarheid wordt bepaald door de mate waarin de lettervormen onmiddellijk te herkennen zijn. Als de letters een afwijkende vorm hebben, herkennen we ze niet meteen. DDGrote of kleine x-hoogte Een uitzonderlijk grote x-hoogte vermindert de herkenbaarheid. Bij sommige lettertypen is de x-hoogte zo groot dat de n nauwelijks van een h is te onderscheiden. Een uitzonderlijk kleine x-hoogte schaadt de herkenbaarheid eveneens. De romp van de letters staat dan niet in verhouding met de hoogte van de kapitalen, en de ogen ervaren dit als storend en daarnaast lijken de letters gewoon veel kleiner te zijn. Ik verheug me in zijn aanwezigheid William Shakespeare

88 Herkenbaarheid speelt een grote rol bij winkelreclame, affichage, advertising, signalisatie, huisstijl.

89 87 LEESBAAR en HERKENBAAR U ziet dat er nauwelijks verschil is tussen de n en de h en tussen de i en de l in William Het gebruikte lettertype is Antique Olive Roman Hercules kon zijn eigen hersens niet inslaan, want die had hij niet Niet proportioneel Proportioneel Dit lettertype is erg fraai en bijzonder, maar toch niet optimaal herkenbaar. Het gebruikte lettertype is Bernhard Modern. DDikte en proportie Extra vette tekst en extra dunne tekst is minder goed herkenbaar. Een goede, stevige, vette letter, zolang deze niet extra vet of versmald is, kan de herkenbaarbeid verbeteren door een contrast te bieden met de rest van de tekst. Voor koppen is een vette letter heel geschikt, omdat door het contrast de tekst eruit springt in vergelijking met de grijze omringende tekst. Maar hoe ervaart u bijvoorbeeld het lezen van zelfs deze korte alinea in een extra vet lettertype? Een niet-proportioneel lettertype (zoals Courier) heeft tussen de letters overal evenveel wit, waardoor de tekst moeilijk leest. Je ogen moeten zich steeds aanpassen aan de verschillen in spatiëring.

90

91 89 D Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN DDKenmerken goed lettertype Omdat bijna elk drukwerk een stuk tekst bevat of toch minstens enkele woorden, is het kiezen van een geschikt lettertype van groot belang. Het lettertype bepaalt samen met de layout, de gebruikte illustraties en de kleuren het algemeen uiterlijk van het uiteindelijke drukwerk. Hoewel een goed lettertype geen compensatie kan bieden voor een slechte titel, een slecht geschreven tekst of slecht gekozen illustraties, wordt het toch in staat geacht om interesse op te wekken en de aandacht van de lezer voor het drukwerk te trekken. Een goed lettertype moet er mooi uitzien, moet aangepast zijn aan het drukwerk en moet klemtonen leggen. Maar bovenal moet een lettertype goed leesbaar zijn. Het kiezen van een lettertype is vooral functioneel. Het doel van de leesbaarheid is de woorden zo duidelijk mogelijk overbrengen. Omdat lezen een relatief ingewikkelde activiteit is, moet het lettertype het perceptueel proces zo gemakkelijk mogelijk maken. Als het lettertype té moeilijk te lezen is, hebben lezers al zeer snel de neiging om de bladzijde om te slaan of het drukwerk opzij te leggen. Of zoals Ogilvy het stelt: een goede typografie helpt de mensen een advertentie te lezen; een slechte typografie weerhoudt hen daarvan (Ogilvy, 1986). BALLETGROEP Bouwonderneming Een lettertype moet passen bij het product waarvoor reclame gemaakt wordt. Sommige lettertypes suggereren kracht en mannelijkheid, andere geven een gevoel van subtiliteit en vrouwelijkheid. Een bepaald lettertype kan luxe uitstralen, of kan gewoon zeggen: koopje. Het is duidelijk dat een ouderwets lettertype niet kan gebruikt worden in een advertentie voor een hightech product. Goed gebruik van een zorgvuldig gekozen lettertype verbetert het uitzicht van het drukwerk, wat de effectiviteit enkel ten goede kan komen.

92 Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE Opvallend gebruik van typografie in het tijdschrift Esquire. De typografie speelt een grote rol in de herkenbaarheid van het blad.

93 91 Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN Het lettertype moet in harmonie zijn met het product, de geest van het drukwerk en de gebruikte illustraties. De veiligste en gemakkelijkste manier om harmonie te bekomen is het gebruiken van één lettertype doorheen het drukwerk. De combinatie van verschillende lettertypes kan echter mooie en tevens effectieve contrasten opleveren. Er moet evenwel voor gezorgd worden dat niet té veel verschillende types en groottes van letters door elkaar gebruikt worden (zie verder). Lettertypes kunnen vrouwelijk en dus delicaat (bijvoorbeeld script letters) of mannelijk en ruwer (bijvoorbeeld vette letters) overkomen. Er bestaan ook koude en warme, formele (bijvoorbeeld Gothic) en informele (italics bijvoorbeeld, zijn iets minder formeel dan rechte letters), elegante, dramatische of gewoon neutrale lettertypes (Hepner, 1964). Lettertypes kunnen een goedkope, dure, exclusieve, krachtige, zwakke, oude of moderne indruk nalaten bij de lezer. Stanley (1964) stelt wel dat er grenzen zijn aan het vermogen van lettertypes om emoties op te roepen; de relatie met het betrokken idee dat het lettertype moet uitdrukken is heel belangrijk. Ook de achtergrond en ervaring van de lezer is van belang ; wat voor mensen uit een bepaalde cultuur als ouderwets overkomt, kan heel normaal lijken voor anderen.

94 GROOT KLEIN Schreef Schreefloos VET ultra mager KAPITAAL onderkast Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE

95 93 Lettertypes KIEZEN en COMBINEREN LETTERKEUZE Soms worden lettertypes door verschillende fabrikanten uitgebracht. Ga er niet vanuit dat ze exact gelijk zijn, soms zitten er minieme verschillen in, met tekstverloop tot gevolg. Te vette of te magere lettertypes lezen niet goed voor veel tekst. Te vette of te magere lettertypes lezen niet goedteks voor veel tekst. Een letter kiezen is meer dan alleen maar een lettercatalogus raadplegen en daaruit een leuke letter te plukken. Bij het kiezen van een letter houden we rekening met o.a.: ugradatie; u ucorps; u ueigenschappen u van de letter; uonderwerp u en doelgroep; usoort u en kleur van papier; udruktechniek; u usmaak u en trend; ubeschikbare u lettertypes. DDGradatie Als we zwarte letters op een witte ondergrond drukken zijn zowel magere als vette letters minder goed leesbaar. Een vette letter vermoeit sneller en een mager type heeft een te gering lichtdonker contrast. Voor lange teksten is de normale gradatie (roman, book) aan te bevelen. Cursief gezette teksten werken vertragend bij lange teksten. Cursieven zijn wel goed bruikbaar voor accentuering van een tekst. DDCorps Sommige letters in hetzelfde corps geven een groter of kleiner letterbeeld dan andere letters. Versmalde of verbrede lettertypes zijn niet geschikt voor veel broodtekst. De letter moet de juiste grootte hebben ten opzichte van de leesafstand. Bij een normale leesafstand van 40 cm is een corps 10 goed leesbaar, corps 8 is dan al te klein.

96 Opvallende posters met sterk kleurcontrast en verschillende lettertypes en gradaties.. Ondernemersopleiding DTP BASIS TYPOGRAFIE