CVI LESBRIEF Versie 1.4 (april 2018) Leesbaarheid

Transcriptie

1 CVI LESBRIEF Versie 1.4 (april 2018) Leesbaarheid

2 CVI LESBRIEF Versie 1.4 (april 2018) Leesbaarheid De leesbaarheid van de tekst valt of staat niet alleen met de keuze van het lettertype (fontkeuze), maar zeker ook met de opmaak. Zo eenvoudig als we een tekst goed leesbaar kunnen maken bij de opmaak, zo makkelijk kunnen we het ook tot een onleesbare brei van letters maken. Een tekst is leesbaar als: De lettertekens duidelijk zijn. (geen ingewikkelde vormen kiezen) De inhoud van de tekst voor de lezer begrijpelijk is. (aangepaste tekst voor kinderen) Taal en stijl zodanig is dat de tekst gemakkelijk leest. Deze drie betekenissen staan altijd in relatie met elkaar en werken samen. Een tekst is leesbaar als het gemakkelijk, aangenaam en uitnodigend is om te lezen. We kennen drie grote factoren die de leesbaarheid bepalen: 1) Typografische factoren Typografie houdt zich bezig met tekstuele vormgeving. Lettertype, lettergrootte, interlinie en de gemiddelde grootte van de spaties hebben grote invloed op de kleur van de pagina, het algemene voorkomen van het tekstblok 2) Fysieke factoren Als we een tekst leesbaar willen maken moeten we rekening houden met de wijze waarop een mens leest. Onze ogen bewegen over de regels in sprongetjes naar voor, maar ook terug naar achter. Daarnaast maken we ook regelsprongen naar de verschillende regels. Ons oog zoekt daarnaast ook "fixatiepunten" om zich te oriënteren in de tekst. We moeten dus onze tekst zodanig zetten dat we het oog helpen deze fixatiepunten te vinden. Daarom moeten we rekening houden met een goede regelafstand, woordspaties, gebruik van alinea's en dergelijke.

3 Omwille van de leesbaarheid en een prettig paginabeeld zullen alle witruimtes in een logische verhouding tot elkaar moeten staan; dit wordt ook wel de witcanon genoemd. Het betreft in oplopende grootte: het wit binnen de letters het wit tussen de letters de woordspatie de interlinie het kolomwit de paginamarge. 3) Taalkundige factoren - spelling Spelling is niet meer dan een aantal regels aan de hand waarvan gesproken taal, taalklanken in schriftvorm worden vertaald. Afbreekfouten vermijden, spelling van eigennamen en aardrijkskundige namen juist zetten. Afkortingen vermijden (zeker in titels). - interpunctie of het gebruik van leestekens Het goed gebruik van leestekens helpt de structuur van de tekst begrijpen en vergemakkelijkt het lezen. komma - korte pauze. punt - langere pauze na zin. puntkomma direct verband tussen voor- en na. dubbele punt - aankondiging, opsomming, omschrijving of citaat gedachtenstreepje - toevoeging laten uitkomen, bij opsomming zonder rangorde aanhalingstekens - letterlijk citaat, bijzonder woord. - schrijfstijl woordkeuze, zinsopbouw, alinea, indeling, zinslengte, tekststructuur. De taalkundige factoren vallen buiten het perspectief van deze lesbrief

4 1) Typografische factoren Lettertype Wanneer we tegenwoordig over een lettertype spreken bedoelen we in feite een letterfamilie: een verzameling bij elkaar passende karakters voor het vormen van schrift. Letterfamilies bestaan uit diverse lettersoorten, meestal minimaal romein (normaal), vet, cursief en vet-cursief. Er zijn ook uitgebreide letterfamilies, die dan bijvoorbeeld als extra lettersoort vet-cursief, halfvet, extra vet, versmald en verbreed hebben. Bovendien kent elk lettertype verschillende grootten. De tekengrootte wordt aangeduid in punten, waarbij een punt voor 1/72ste deel van een inch (2,54 cm) staat. Het gaat bij lettertypen (font) eigenlijk helemaal niet om het zwart van de letters zelf (hoewel je dat wel zou denken) maar om de witruimte er omheen. Die witruimte bepaalt de kracht en de stevigheid van het font. Als die witruimte niet klopt, rammelen de zinnen en is het helemaal niet fijn om te lezen. Bij een goed letterfont is deze verhouding perfect en wordt het ritme in de woorden en de zinnen gevormd door de witruimte in en rond de letters. Tips bij het kiezen van een lettertype: Kies een lettertype waarbij letters die op elkaar lijken (zoals de i en de l) goed van elkaar te onderscheiden zijn. Let bij teksten met veel cijferinformatie op de vormgeving van deze cijfers. Kies letters met scherpe contouren; scherpe contouren van letters zijn voor mensen met een leeshandicap belangrijk, vooral voor mensen die met hulpmiddelen lezen.

5 Proportioneel/Niet-proportineel Er is een onderscheid te maken tussen niet-proportionele en proportionele lettertypen Niet-proportioneel: Een lettertype waarvan de letters en karakters allen evenveel horizontale ruimte hebben; alle tekens hebben dezelfde breedte. Het bekendste niet-proportionele lettertype is zonder enige twijfel Courier: Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Dit lettertype is oorspronkelijk afkomstig van de schrijfmachine. Het werken met Courier en andere niet-proportionele lettertypen heeft bij het werken met de computer het voordeel dat je tekst kunt uitlijnen met spaties. De eerste westelijke niet-proportionele lettertypen zijn ontworpen voor schrijfmachines, die alleen dezelfde afstand vooruit met elke letter die wordt getypt bewegen kon De term modern wordt soms gebruikt als synoniem voor algemene niet-proportionele lettertypefamilie. Niet-proportionele lettertypen werden algemeen gebruikt in vroege computers en computerterminals, die vaak zeer grafische mogelijkheden beperkte hadden. Deze vroege systemen waren meestal beperkt tot een enkele lettertype. Andere benamingen voor niet-proportioneel zijn: monospace lettertype, Fixed-pitch of fixedwidth. Proportioneel: Een lettertype waarbij letters en karakter zoveel horizontale ruimte krijgen als nodig is. Alle tekens hebben hun eigen breedte. Een proportioneel lettertype ziet er meer 'gedrukt' uit en gaat het stukken efficiënter om het de ruimte op papier of scherm. Het herkennen van een proportioneel font is eenvoudig: typ vijfmaal de letter m en daaronder vijfmaal de letter i. Je zult zien dat voor de i's veel minder ruimte nodig is. Een proportioneel lettertype geeft een ruimtebesparing van ongeveer 30 procent, maar ook een prettiger leesbeeld doordat het wit tussen de letters beter verdeeld is en er minder 'gaten' door afbreken ontstaan. Vrijwel alle computerlettertypen, waaronder Arial en Times New Roman, zijn proportioneel. Andere benaming voor proportioneel is variable-width Dit stukje tekst is in lettertype Arial geschreven: Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct

6 Schreef en schreefloos Lettertypen kunnen ook verdeeld worden in: Schreefletters: Bij het schreeflettertype zie je een klein dwarsstreepje aan het einde van de letters. Let maar eens op de W of M bij de volgende lettertypen: Times New Roman wat maakten zij een plezier Bookman Old Style wat maakten zij een plezier Century Schoolbook wat maakten zij een plezier In druk zorgen de schreven (dwarsstreepjes) voor een betere herkenning van de letters bij het lezen van grotere hoeveelheden tekst. Zodra je een lettertype onder het vergrootglas legt zie je hoe alle details, bijvoorbeeld de serifs, de leesbaarheid van een tekst vergroten. Serifs zijn extra details aan het eind van de basislijnen van een lettertype en zorgen voor een optische lijn waar de tekstregel op rust. De tekst leidt je ogen in de goede richting en zorgt dus voor een betere horizontale flow (er is onvoldoende fundamenteel onderzoek verricht aan dit fenomeen, maar de praktijkervaringen zijn onomwonden). Bij computergebruik is een zeer hoge resolutie essentieel om deze verfijnde lettertypes tot hun recht te laten komen. Beeldschermen kunnen dat veelal nog niet aan en daarom bij computergebruik gewerkt met strakke lettertypes zonder serifs. Schreefloze letters: Dit zijn lettertypen zonder dwarsstreepjes of verdikkingen; deze versieringen zijn weggelaten. Schreefloze lettertypen zijn onder meer: Arial Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Verdana Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Tahoma Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Schreefloze lettertypen worden ook sans-serif lettertypen genoemd. Deze term is afgeleid van het Franse woord sans, wat "zonder" betekent. Voordat de term "sans-serif" algemeen gebruikelijk werd, werden schreefloze lettertype ook wel aangeduid als Gotisch. Schreefloze lettertypen ogen niet alleen moderner, maar zijn op het computerbeeldscherm ook beter leesbaar (zie ook bij Schreefletters).

7 Leesbaarheidsonderzoeken wijzen uit dat bij snel of veel lezen letters met schreven veel beter functioneren dan schreeflozen. Dat is wel heel relatief, maar schreeflozen zorgen voor een lagere prestatie. Mensen stoppen eerder met lezen en zijn eerder vermoeid. Het probleem met de beeldschermen is dat schreven op kleine lettergroottes, bijvoorbeeld 9 punten, te verfijnd zijn. Ze komen dan niet goed uit de verf. Een uitzondering is het lettertype Georgia. Dit is een serif-lettertype dat speciaal is ontworpen voor het beeldscherm. Als extra zijn in dit lettertype zogeheten tekstuele cijfers opgenomen. Textuele cijfers maken het lezen van lange teksten met cijfers een stuk prettiger. Palatino (serif) is tevens een uitzondering en ook zeer geschikt voor het web. Georgia Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Palatino Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Lettergrootte De grootte van de letter bepaalt in grote mate de leesbaarheid van de tekst, waarbij ook de toepassing bepalend is. Voor schermen gelden bijvoorbeeld andere regels dan voor drukwerk. Een algemene stelregel is dat lange teksten op een scherm lezen als niet-prettig wordt ervaren. Als standaard voor het lezen op een monitor werd tot voor kort een lettergrootte 12 werd aangehouden. Met de hogere resoluties van tegenwoordig is dat eigenlijk veel te klein. Boeken worden opgemaakt met een grootte 10, maar die houd je veel dichter bij je ogen dan bijvoorbeeld het scherm van een laptop. De iphone hanteert een minimum grootte van 13 en die houd je al veel dichter bij je ogen dan bijvoorbeeld een desktop-computer. Dat beeldscherm staat al gauw zo n 50 cm van je gezicht vandaan. Dus eigenlijk zouden de letters daarop veel groter moeten zijn. Denk aan een lettergrootte 16, hiermee kom je effectief op eenzelfde grootte als het boek dat je veel dichter bij je houdt. Kortom, de grootte moet zich dus eigenlijk aanpassen aan de resolutie van het scherm. De te gebruiken lettergrootte of corpsgrootte hangt ook af van factoren als zetbreedte, regelafstand, leesafstand en de x-hoogte Kies lettertype met grote x-hoogte De x-hoogte is de hoogte van de niet uitreikende kleine letters, bijvoorbeeld de a, e, m, o, w of x. Hoe hoger of groter deze letters hoe meer informatie ze weergeven voor de lezer en hoe gemakkelijker de tekst leest. Dit is essentieel bij lage resoluties zoals bij schermen. Lucida Grande en Verdana hebben alle twee een grote x-hoogte en zijn onder andere daarom zo goed op het beeldscherm te lezen. Lucida Grande Verdana Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct Pa's wijze lynx bezag vroom het fikse aquaduct

8 Maatsystemen: Binnen de typografie zijn drie verschillende maatsystemen in gebruik. Verwarrend genoeg worden ze alle drie uitgedrukt in 'punten'. Een lettertype kan bijvoorbeeld 12-punts groot zijn (men spreekt dan van 'corps 12'). Alle drie de maatsystemen zijn geënt op een twaalfdelig stelsel. Het Didot-maatsysteem: de punt in dit stelsels is 0,376 mm. 1 Didot (of Augustijn) bestaat uit 12 punten. Old-English-System: 1 pica = 1/6 inch = inch = 12 punt pica. New-English-System: 1 pica = inch. 1 Picapunt is dus gelijk aan 0,351 millimeter (dus iets kleiner dan de punt van Didot). Dit betekent dat er 72,27 punten in een inch gaan. 1 Pica bestaat uit 12 punten. Met de komst van de computer en de invoering van PostScript is er een terugkeer naar de oude Angelsaksische punt, waar er precies 72 punten in een inch gaan. Ook deze punt is nog altijd kleiner dan de punt van Didot (0.353 mm).

9 2) Fysieke factoren Zetbreedte De zetbreedte of regellengte is de maximale breedte van een tekstblok of kolom waarin de tekst gezet is. Een ideale zetbreedte in pixels of pt voorstellen is moeilijk; regels tekst mogen niet té kort of niet té lang worden. Te weinig woorden in een regel heeft voor gevolg dat de lezer teveel van regel moet verspringen en dit werkt voor lange leesteksten vermoeiend. Té lange regels tekst kan tot gevolg hebben dat men teveel moeite moet doen om het einde van de regel te halen en moet het oog van de lezer een te grote afstandssprong maken van het eind van de regel naar het begin van de volgende. Een regellente van 45 tot 75 karakters (min. 8 tot max 15 woorden) ervaren lezers als prettig. Een regellengte van 66 karakters, inclusief spaties, is optimaal. De ogen leggen dan een prettige afstand naar het begin van de volgende regel af en hoeven dit niet te vaak te doen. Uitlijnen Tekst is links, gecentreerd, rechts of uitgevuld uit te lijnen. Links is het meest gebruikelijk. Uitgevulde teksten moeten alleen gebruikt worden in combinatie met afbreken, waarbij niet teveel afbrekingen achter elkaar mogen voorkomen. Een (optimale) regellengte van 66 karakters is vrij kort en zodra je de tekst uitvult, wordt de afstand tussen woorden te groot. Je moet dan met je ogen vaak flinke sprongen maken om de tekst te kunnen blijven lezen. Geavanceerde opmaak programmatuur kan veel beter met uitgevulde tekst omgaan, omdat het goed weet wanneer en waar je het best woorden kan afbreken en wat de maximale en minimale spatielengte dan moet zijn. Zetspiegel Bij de opmaak van boeken hanteert men de zetspiegel. Hiermee wordt de witruimte rondom de tekst op een pagina bepaald (het deel waar wel tekst staat is dus in feite de zetspiegel). Staat de tekst namelijk te ver naar de rand van de pagina, dan leest het boek niet prettig. Over het algemeen kun je stellen dat de afstand rondom de tekst links, rechts, boven en onder een tekst (optisch) gelijk moet zijn. Regelafstand Om gemakkelijk te kunnen lezen moeten de tekstregels op bepaalde afstand van elkaar staan. Een tekstregel bestaat hoofdzakelijk uit kleine letters zonder stokken en staarten. Het zijn die opeenvolgende letters die de regel als het ware vormen. De regelafstand is de afstand van de onderste x-lijn van de eerste regel tot de onderste x-lijn van de volgende regel. De minimumafstand tussen twee tekstregels wordt door de lengte van de stok- en staartletters bepaald. Deze afstand is niet gelijk voor alle lettertypes (moderne schreeflozen hebben over het algemeen kortere stokken en staarten dan de klassieke romeinsoorten en gaan dus iets dichter bij elkaar staan). Deze witruimte tussen de regels kun natuurlijk aanpassen om een goede leesbaarheid te krijgen.

10 Letter- en woordspatie Letterspatie: De witruimtes tussen twee letters. Woordspatie: De witruimtes tussen twee woorden. Letter- en woordspatiëring dragen ook in belangrijke mate bij tot de leesbaarheid van een tekst. Een goede woordspatiëring zorgt ervoor dat we de zinnen niet zien als een verzameling van losstaande woorden, waardoor we ons niet op ieder woord apart moeten concentreren. De zinnen moeten als een geheel gezien worden. Ons oog moet zonder onderbreking over de zin kunnen vloeien. De ideale spatie tussen twee woorden is de ruimte die de letter "e" inneemt (van hetzelfde lettertype en in het zelfde corps vanzelfsprekend). Een goede letterspatiëring zorgt ervoor dat het woord als een eenheid overkomt en niet als een aantal losstaande letters. Het is niet zo dat alle letters even ver van elkaar staan. De afstand tussen de letters hangt af van de vorm van de letter. Aanspatiëren: Wanneer letters of woorden te dicht bij elkaar staan is het soms verstandig extra witruimtes toe te voegen zodat de tekst beter leesbaar is. Afspatiëren: Wanneer er soms bij woorden de witruimtes tussen de letters te groot is, zodat het lelijk of lastig te lezen is wordt de witruimte soms verkleint. Dit proces heet ook wel kerning. Monospatiëring: Elke letter heeft de zelfde spatiëring. Regelverloop Met regelverloop bedoelen we de overgangen van de ene regel naar de andere. Een niet correct regelverloop is zeer storend voor de lezer en kan zelfs voor verwarring zorgen. Smalle zetbreedtes in combinatie met relatief grote corpsen zorgen voor een minder goed regelverloop. Soms is het goed het regelverloop een handje te helpen en manueel van regel te veranderen om de leesbaarheid wat te verbeteren. Foutieve en lelijke afbrekingen zijn voorbeelden van een slecht regelverloop. Soms zie je zelfs gevallen waarin verkeerd afbreken een geheel andere betekenis aan het woord geeft. Bijvoorbeeld: in plaats van rij-strook zie je dan rijst-rook of in plaats van val-kuil krijg je valk-uil. Zorg voor een vloeiend en aangenaam te lezen regelverloop. Vermijd orphans Een orphan is een woord dat afgezonderd staat van de rest van een zin op een andere regel. Het gaat dus altijd om het eerste of laatste woord van een zin. Orphans lezen is onplezierig. De samenhang van een woord met de zin neemt sterk af.