De juiste balans tussen typografie en dyslexie

Transcriptie

1 De juiste balans tussen typografie en dyslexie scriptie 2013 Sophie Peelman 3 BBV grafische vormgeving Promoter: Aline De Nys

2 Typografie is een groot woord binnen de grafische wereld. Maar wat als je een dyslecticus bent en dus moeite hebt met al die woorden, zinnen en tekstblokken? Gedurende heel de dag maken deze tekens deel uit van onze activiteiten. Ze staan op de doos special K, in de krant, op het televisiescherm, en ga zo maar door. Ik ben een dyslecticus, maar vind deze letters en hun verschillende vormen eerder fascinerend dan een obstakel. Om de dyslectici in deze typografische wereld te ondersteunen ging ik op zoek naar de moeilijkheden die zij ervaren bij het lezen van woorden. Wat kan een grafisch ontwerper aanpassen zodanig dat een dyslecticus een slogan even snel opneemt en brochures kan begrijpen als eender wie? Dit alles zonder de grafische vormgeving uit het oog te verliezen Het model volgens Bakker. Starten doen we met het model volgens Bakker. Hij was één van de eersten die de dyslectische lezers onderverdeelde in twee categorieën: de spellende en de radende lezer. In dit onderzoek werd de aandacht gevestigd op de spellende lezer. Het volledige leesproces start met spellen. Denk eens terug aan het eerste leerjaar, waar je de woorden eerst luidop moest spellen alvorens ze te lezen. Op dat moment waren we allemaal spellende lezers, zowel de dyslecticus als de normale lezer. Het probleem zit hem in het proces tussen de twee hersenhelften. Spellend lezen valt te situeren in de rechter hersenhelft waar het ontrafelen van de complexe tekens plaatsvindt. Naarmate we vorderen, gaat het proces over naar de linker hersenhelft waar de aanvankelijk onbekende tekens geautomatiseerd zijn. Dit proces verloopt anders bij de dyslecticus. Deze ontwikkelt andere strategieën om letters te herkennen waardoor het leesproces zich niet verplaatst naar de linker hersenhelft. De vorm en het karakter van de letters zijn belangrijk voor de herkenning van de spellende dyslecticus. Bij de radende lezer is het herkenningsproces ondermaats waardoor hij steeds gist naar welke woorden er effectief staan. Dit heeft echter niets meer te maken met het karakter van de letters. Daarom wordt de aandacht in dit onderzoek gefocust op de spellende lezer. Bakker ondervond dat bepaalde letters voor meer verwarring zorgden dan anderen. Dit is het geval bij letters die sterk op elkaar gelijken. Sommige letters zijn bijvoorbeeld het spiegelbeeld van anderen, zoals de letters p, b, d en q. Anderen worden gevormd door een herhaling van (een deel van) elkaar, zoals de letters v en w. Deze brengen verwarring teweeg. Vaak kan men de volgorde van de tekens ook niet onthouden waardoor er andere woorden gevormd worden dan er werkelijk staan. De vraag die een graficus zich dan dient te stellen is hoe men op een grafische wijze kan inspelen op deze verwarrende letters. Het onderzoek De twee grote vragen die centraal staan in dit onderzoek zijn: Welke typografie is het meest geschikt? Wat kan een grafisch vormgever doen om ervoor te zorgen dat iets duidelijk leesbaar is én het tegelijkertijd ook boeiend blijft om te lezen?

3 Om een antwoord op deze vragen te vinden, ben ik vertrokken vanuit een zelfgemaakt boekje met het ei-verhaal. Dit verhaal werd speciaal ontwikkeld om kinderen het verschil aan te leren tussen ij en ei. In mijn onderzoek werden echter alle regels omtrent de typografie overboord gegooid om zo terug tot de voornaamste regels te komen. Heel het onderzoek kan opgesplitst worden in drie grote delen: de letter op zich, de witruimte, en de mogelijke extra bijdrage van de graficus. De letter op zich Arial, Verdana, Read Regular, Lexia, Comic Sans MS, Verdana,... Er vliegen heel wat verschillende fonts om je oren wanneer je op zoek bent naar het beste font voor een dyslecticus op het internet. Sommigen lijken sterk op elkaar, andere dan weer totaal niet. Enkele lettertypes werden gegroepeerd op basis van hun kenmerken: de verschillende x-hoogtes, het feit of ze schreef of schreefloos zijn en of ze speciaal ontworpen zijn voor dyslectici. Met deze ging ik aan de slag. Alles draait om de herkenbaarheid en de leesbaarheid van het lettertype. Deze termen worden vaak gezien als synoniemen, maar toch zijn ze verschillend. Een herkenbaar lettertype is niet altijd even leesbaar, terwijl een leesbaar lettertype altijd herkenbaar is. De belangrijkste factoren zijn: de x-hoogte, de lengte van stokken en staarten en de binnenruimte of het binnenwit van een letter. Een hoge x-hoogte zorgt ervoor dat de binnenruimte groot genoeg is zoals bijvoorbeeld bij het buikje van de a en het oog van de e. De letter zou ook sneller herkend kunnen worden wanneer de x-hoogte groter is. Een nadeel aan deze hoge x-hoogte is dan weer dat de stokken en staarten te klein zijn wat opnieuw de leesbaarheid bemoeilijkt. Zo worden de letters i, l, h, en n dan weer moeilijk om uit elkaar te houden. Voor een doorlopende leestekst gaat men dus niet op zoek naar uitersten maar naar de gulden middenweg. De voorkeur hangt ook een beetje af van dyslecticus tot dyslecticus. Maar dit is ook zo bij gewone lezers. Of lees jij elk lettertype even graag? Over even graag lezen gesproken, wie van jullie leest graag Comic Sans Ms? In dit onderzoek werden de speciaal ontwikkelde lettertypes voor dyslectici bekeken en kwam ik tot de vaststelling dat velen nogal neigden om op Comic Sans Ms te lijken. De opbouw van de letters gelijkt sterk op elkaar. De letters van de lettertypes speciaal ontwikkeld voor dyslectici zijn zodanig opgebouwd dat het bijna onmogelijk wordt ze te spiegelen of te verwarren. Naar mijn mening lijken de letters te dansen over het blad en zijn ze helemaal niet zo vlot leesbaar dan ze voorspellen te zijn. Toch is er een kleine groep onder de spellende lezer die echter nood heeft aan dit soort lettertype. Deze fonts kunnen dus al uitgesloten worden als ideaal voor dyslectici. Grafisch zijn ze ook niet de mooist ogende fonts. x-hoogte stokken staarten

4 p p schreef schreefloos Een andere opsplitsing was deze tussen schreef of schreefloos. Een keuze waar we als graficus wel vaker voor staan, niet? Het is dan ook al een heel oude discussie over welk van de twee het meest leesbaar zou zijn. Bij beide groepen zijn er tal van voor- en nadelen. De schreefletter die ontstond vanuit kalligrafie heeft een subtiel maar optimaal verschil binnen de letters dat voortvloeit vanuit het schrift waardoor het niet te overdreven overkomt. Ook zorgen de natuurlijke schreven en de lange stokken en staarten ervoor dat men de regel makkelijk kan bijhouden en men zich minder kan vergissen. De lange stokken en staarten daarentegen zorgen voor een kleine x-hoogte wat het herkenningsproces bemoeilijkt. Bij schreeflozen is de x-hoogte dan weer wel groot genoeg, maar hier verdwijnt het horizontale karakter van de tekst waardoor er eerder een verticaal karakter ontstaat aangezien de stokken en staarten korter zijn. Dit brengt doublure teweeg. Je gaat de regel tweemaal lezen. Dit is echter niet het enige probleem bij schreefloze letters. Doordat de letterontwerper vaak zelf al gebruik maakt van spiegelingen om letters te vormen, is het duidelijk dat de dyslectische spellende lezer hier dus meer moeite zal hebben om letters niet te spiegelen of aan elkaar te plakken. In elk lettertype zit dus voor ieder wat wils. De ideale fonts zijn naar mijn mening en onderzoek diegene die een gemiddelde x-hoogte hebben en waar stokken en staarten zeer duidelijk zijn. Ik verkies schreven zodat ik niet verward geraak tussen de verschillende lijnen maar ook dit is weer zeer subjectief. De witruimte Als vormgever is niet enkel de keuze van het lettertype voldoende. Men kan nog veel meer bereiken. Of wanneer er toch gekozen wordt voor een iets moeilijker lettertype kan men zorgen voor aangenamere leesomstandigheden. Eerst en vooral moet er rekening gehouden worden met het wit. Met wit binnen de typografie bedoelt men de achtergrond. Onder deze noemer valt het binnenwit, het tussenwit, de woordspatie, en de interlinie. Voor goede leesomstandigheden moeten deze vier noemers in evenwicht zijn. Wanneer er zich voldoende wit op de pagina bevindt, gaat de dyslectische lezer met minder tegenzin de tekst beginnen lezen. Wanneer zware en donkere letters de pagina overheersen, zal men minder interesse hebben in de tekst. De belangrijkste regel omtrent wit binnen de typografie is dat het binnenwit van de letter ongeveer gelijk moet zijn aan het tussenwit van de letters. Het valt op dat bij lettertypes met schreven zoals ondermeer Georgia, Garamond, en Caslon dit het meest wordt toegepast. Schreven vangen meestal het tussenwit op waardoor het woord samenhangt. Wanneer men kijkt naar schreefloze fonts zoals Helvetica en Futura ziet men dat het tussenwit net iets breder is dan het binnenwit. Maar wanneer men een optische aanpassing doet, kan men ook deze fonds beter afstellen op elkaar, en ervoor zorgen dat het woord niet uit elkaar valt. Men moet er ook voor zorgen dat zinnen niet uit elkaar vallen. Dit kan men doen door de juiste woordspatie te gebruiken. De juiste woordspatie is groter dan het tussenwit en kleiner dan de interlinie. Het is belangrijk dat deze binnenwit tussenwit de woordspatie interlinie interlinie

5 in evenwicht zijn omwille van de leesbaarheid van de zin. Wanneer dit niet zo is, zal men woorden aan elkaar lezen en zich snel van regel vergissen. Men kan er ook voor zorgen dat vergissingen minder voorkomen door de interlinie juist te hanteren. Een interlinie is de witte ruimte tussen twee regels. Wanneer deze groot genoeg is, zorgt de interlinie ook voor het horizontale karakter van een tekstblok. Men moet vooral opletten bij lange regels en schreefloze letters, waarbij men dat tikkeltje meer interlinie nodig heeft in vergelijking met korte regels en schreven. Extra bijdrage van de graficus Als ontwerper wil men spelen met typografie en zo bijvoorbeeld quotes of titels laten roepen om aandacht! Men kan hiervoor tekst in het vet of cursief plaatsen, onderlijnen, groter maken,... Maar niet al deze methodes zijn even efficient voor dyslectici. Voor hen vormen letters eerst woorden en woorden uiteindelijk zinnen. De vervorming van letters bemoeilijkt in eerste instantie de herkenning van letters. Als er plots een streep onder deze letters en woorden staat, wordt het gekende karakter vervormt en het binnenwit verkleint. Dit gebeurt ook wanneer de letters cursief of vet geplaatst worden. De vorm wijkt af en dit zorgt voor teveel verwarring. Wat wel gedaan kan worden om de aandacht te trekken of accenten te leggen is de tekst die extra aandacht verdient vergroten. Je kan ook tekst in een andere kleur plaatsen of er een kleur achter plaatsen. Sommige dyslectici houden van veel kleur op het blad weliswaar enkel wanneer deze kleuren de tekst goed ondersteunen. Dit is ook weer zeer subjectief want niet elke dyslecticus houdt van kleur. Als graficus moet je op zoek gaan naar de juiste balans. Maar er zijn nog mogelijkheden. Men kan werken met bepaalde symbooltjes voor een paragraaf. Zo kan men aanduiden of de tekst belangrijk is of eerder als extra informatie bedoeld is. Men kan de hulp inroepen van illustratoren die eventueel kantlijntekeningen kunnen maken. Zo hebben ze naast foto s nog extra beeldende ondersteuning. De drager Er werd reeds gesproken over de soorten lettertypes, de witbalans, de extra mogelijkheden en de factor. U leest het goed, dé drager. Een fel wit papier kan pijn doen aan de ogen, zowel bij dyslectici als gewone lezers. De ideale omstandigheden zijn een mat getinte papiersoort. Wanneer je niet anders kan dan een fel papier te gebruiken, zoek dan naar een andere oplossing. Plaats eens een heel lichte kleur onder je tekstvlak. Dat kan ook wonderen doen. Wanneer je dan toch met een kleurvlak werkt, werk dan met verschillende kleurvlakken om de structuur van de tekst aan te duiden. Zo kan alles meer op elkaar inspelen en is het resultaat des te beter.

6 Conclusie Een onderzoek dat met veel vragen begon heeft heel wat vantwoorden opgeleverd. Nog even alles op een rijtje: Ga op zoek naar de gemiddelde x-hoogte wanneer je de keuze maakt tussen verschillende fonts. Door een gemiddelde x-hoogte te gebruiken is de letter herkenbaarder. Een te grote x-hoogte zou ervoor zorgen dat de tekst zijn horizontaal karakter verliest en het moeilijker wordt zich niet te vergissen van regel. Vervolgens respecteer de hiërarchie van het wit binnen typografie. Zorg dat het binnenwit en tussenwit ongeveer gelijk zijn. Houd ook in de gaten dat het tussenwit kleiner is dan de woordspatie en de woordspatie op zijn beurt weer kleiner is dan de interlinie. Wanneer men extra accenten wil leggen denkt men best even out of the box. Gebruik kleur, symbooltjes, Je kan veel aanpassingen doen. Let wel op dat je de herkenbaarheid en de leesbaarheid van de letter niet verkleint. Als laatste aandachtspunt was er de drager. Ideaal was een mat getint papier. Maar men kan natuurlijk ook met lichte kleurblokken werken achter de tekst. Men hoeft als ontwerper dus niet alles om te gooien, want kleine details maken het verschil. Wanneer men voorgaande tips in het achterhoofd houdt, doet men al heel veel!

7 Bronnen Borsel, J Van (2010). Basisbegrippen logopedie deel 2, Den Haag: Acco Leuven Bram, (2011). De ipad als oplossing voor mensen met dyslexie? << Does, B de (2003). BdD letterontwerper & typograaf. Amsterdam: De Buitenkant. Frensh, N (2003). Read regular TM: voor effectiever lezen en schrijven, London: Frensh Lemaire, K (2009). Dyslexie en grafisch ontwerp: Hogeschool Sint Lucas Gent Leusden, A (2010). Lexima, ICT voor beter lezen en leren, << Pohlen, J (2010 druk 4). Letterfontijn, Nederland: Fontana Rerren, l. (2005). Passie voor typografie. Het belang van limburg (16juli), p44 Frensch, N (2003). Read regular voor effectiever lezen en schrijven, << Geuzebroek, N (2011). Nieuw lettertype voor dyslecten niet uniek, << Hamerling, B (2002). functioneel geletterd, maar nu de letters nog, << afb/wereld-van-het-jonge-kind-jan-apr2002.pdf>> Haute, K Van (2010). Het wit in de typografie: Hogeschool Sint Lucas Gent