-Projectvoorstel- SCHONE BRONNEN, NU EN IN DE TOEKOMST Derde reeks knelpunten

Transcriptie

1 -Projectvoorstel- SCHONE BRONNEN, NU EN IN DE TOEKOMST Praktijkoplossingen voor knelpunten van gewasbeschermingsmiddelen in grond- en oppervlaktewater Den Haag, 27 mei 2008

2 INHOUDSOPGAVE 1. Inleiding Gewasbeschermingsmiddelen en water Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten Aanpak Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten Aansturing en controle Planning Bijlage 1: Projectonderdelen Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten Bijlage 2: Planning deelprojecten Bijlage 3: Concept voortgangstabel Bijlage 3: Projectteam Bijlage 4: Beschrijving Schuttelaar & Partners 1 2/41

3 1. INLEIDING De stuurgroep, bestaand uit voorzitter Vereniging van Waterbedrijven in Nederland (Vewin), de Unie van Waterschappen (UvW), Nederlandse Stichting voor Fytofarmacie (Nefyto) en Land- en Tuinbouw Organisatie Nederland (LTO), wil een vervolgproject Schone bronnen, nu en in de toekomst starten. Doel van Schone bronnen is het reduceren van knelpunten in grond- en oppervlaktewater veroorzaakt door het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen in de agrarische sector. De aanpak van de eerste twee projecten was zeer succesvol (zie Het tweede Schone bronnen project is door de Plantenziektekundige dienst in opdracht van het ministerie van LNV geëvalueerd. In de uitvoering van het derde project is rekening gehouden met de aanbevelingen uit deze evaluatie. Het project Schone bronnen, nu en in de toekomst draagt bij aan de doelstelling, een goede kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater in 2015, van de Kaderrichtlijn Water (KRW). De KRW vormt het Europese kader om de kwaliteit van grond- en oppervlaktewater te verbeteren. Uiterlijk in 2009 dienen de lidstaten zowel doelen voor een goede chemische toestand als ecologische kwaliteit van water hebben opgenomen in stroomgebiedbeheersplannen. In 2015 moeten de doelen behaald zijn. Schone bronnen 3 geeft daarnaast mede invulling aan het aanvullend beleid, zoals aangekondigd door de ministers van VROM en LNV in hun brief aan de Tweede Kamer van 2 juli 2007 (TK, , 27858, nr. 61). Het project geeft ook invulling aan afspraak van het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. Dit Convenant is door de overheid en enkele relevante maatschappelijke organisaties opgesteld ter bevordering van duurzamer gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Het Convenant Duurzame Gewasbescherming vormt een belangrijk onderdeel van de nota Duurzame Gewasbescherming die het kabinet in het voorjaar van 2004 aan de Tweede Kamer heeft aangeboden. Het project Schone bronnen, nu en in de toekomst draagt bij aan het realiseren van een tweetal doelstellingen uit de nota Duurzame Gewasbescherming, namelijk het reduceren van drinkwaterknelpunten en het verbeteren van de ecologische kwaliteit van het oppervlaktewater. 1 Afspraak 1.10 van het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid luidt als volgt: Partijen zetten zich in voor het op korte termijn realiseren van praktijkoplossingen voor drinkwaterknelpunten. 1 3/41

4 2. GEWASBESCHERMINGSMIDDELEN EN WATER De Nederlandse landbouw kenmerkt zich door intensieve teeltsystemen met als gevolg een relatief hoog gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Dit heeft als voordeel dat op een klein oppervlak een hoge opbrengst van goede kwaliteit gehaald kan worden. Een nadeel is dat het leidt tot een ongewenste belasting van grond- en oppervlaktewater met gewasbeschermingsmiddelen. Drinkwater wordt zowel gewonnen uit grond- als oppervlaktewater, respectievelijk 60% en 40%. Een gewasbeschermingsmiddel is een drinkwaterknelpunt als de concentratie van het middel de drinkwaternorm (0,1 µg/l) overschrijdt na een eenvoudige zuivering. Meetgegevens van de drinkwaterbedrijven laten zien dat de drinkwaternorm op diverse plaatsen voor waterwinning overschreden wordt. In enkele gevallen leiden de problemen tot maatregelen als het tijdelijk stopzetten van de waterinname of het verplaatsen van de winning. Meestal moeten echter geavanceerde zuiveringstechnieken, als actief kool, geavanceerde oxidatie of membraanfilters in worden gezet. In sommige gevallen overschrijdt de hoeveelheid gewasbeschermingsmiddel ook de MTR (Maximaal Toelaatbaar Risiconiveau). Dit wordt vaak door de Unie van Waterschappen vastgesteld. In deze gevallen is het van belang te onderzoeken of dit het gevolg was van een rechtmatige toepassing van een middel, of dat er incidentele fouten in de toepassing zijn gemaakt. Regelmatige overschrijding van de MTR door een actieve stof vraagt om vervolgacties om dit in de toekomst te voorkomen. Kaderrichtlijn Water en de nota Duurzame Gewasbescherming De Kaderrichtlijn Water moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater in Europa in 2015 op orde is. Onder de kwaliteit van het oppervlakte- en grondwater wordt ook de chemische toestand van het water verstaan. Hiervoor is een lijst van 33 stoffen opgesteld. Veertien van de drieëndertig werkzame stoffen voor gewasbescherming vormen in heel Europa een probleem en worden met voorrang aangepakt. In Nederland zijn van de veertien stoffen er slechts drie toegelaten; chloorfenvinfos, chloorpyrifos en isoproturon. Aanvullende maatregelen zijn waarschijnlijk nodig voor isoproturon en chloorfenvinfos. 1 4/41

5 Naast de chemische toestand is ook een goede ecologische toestand van belang voor de KRW. De ecologische toestand heeft betrekking op de overige stoffen. Hierbij geldt dat de lijst met stroomgebiedrelevante stoffen per stroomgebied kan verschillen. Nederland heeft de volgende stroomgebieden: Maas, Schelde, Eems en Rijn (Oost, Midden, West en Noord). Wanneer een stof stroomgebiedrelevant wordt, kost het extra beleidsmatige inspanningen en maatregelen van de landbouw om de emissie van deze stof te verminderen. Uit de Tussenevaluatie van de nota Duurzame gewasbescherming is gebleken dat de tussendoelstelling van het verminderen van de milieubelasting met 75% ruimschoots is behaald. De berekende milieubelasting van het oppervlaktewater is in 2005 verminderd met 86% ten opzichte van Ondanks een verbetering van de kwaliteit van het oppervlaktewater bestemd als grondstof van drinkwater is de tweede tussendoelstelling, het reduceren van de drinkwaterknelpunten met 50%, niet gerealiseerd. Het aantal drinkwaterknelpunten is slechts met 18% verminderd tussen 1998 en Het Milieu en Natuur Planbureau constateerde het volgende: Twintig stoffen lijken verantwoordelijk voor het overgrote deel van de berekende milieubelasting, de gemeten normoverschrijdingen en de drinkwaterknelpunten. Naar verwachting is het generieke beleid niet voldoende om de komende jaren deze problemen weg te nemen, zodat de doelen in 2010 behaald kunnen worden. Het gaat hierbij om de berekende milieubelasting. Het is van belang om in de toekomst met metingen deze berekeningen te verifiëren. De ministeries van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (LNV) en Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieu (VROM) sluiten zich hierbij aan en stellen in een brief aan de Tweede Kamer voor om aanvullend beleid te ontwikkelen voor de twintig stoffen. Centraal staat daarbij de inzet om met alle betrokken partijen in de praktijk gezamenlijk de oorzaak op te sporen van milieuknelpunten en daarvoor specifieke oplossingen te ontwikkelen en te implementeren. De ministeries hebben een vergelijkbare aanpak voor ogen als die gehanteerd is in het project Schone bronnen, nu en in de toekomst. Ook besloten de ministeries om eerst de waterkwaliteitsnormen van deze twintig stoffen grondig te herzien en aan te passen aan de laatste wetenschappelijke ontwikkelingen. 1 5/41

6 3. SCHONE BRONNEN, NU EN IN DE TOEKOMST: DERDE REEKS KNELPUNTEN Het project beoogt de belasting van grond- en oppervlaktewater door gewasbeschermingsmiddelen te verminderen. Door per knelpunt, samen met agrariërs, gewasbeschermingsmiddelenindustrie, waterschappen, drinkwaterbedrijven en anderen (gewasbeschermingsmiddelenhandel, landbouwvoorlichting, onderzoek enzovoort), te zoeken naar mogelijke oorzaken en oplossingen, worden praktische oplossingen gevonden met draagvlak. Dit draagvlak vereenvoudigt de implementatie van de oplossingen in de praktijk. Resultaten uit Schone bronnen, nu en in de toekomst: eerste en tweede reeks knelpunten In de eerste reeks van Schone bronnen kwamen de volgende stoffen aan bod: bentazon, carbendazim, isoproturon, methomyl en terbutylazin ( ). De tweede reeks stoffen bestond uit 2,4-D, dichlobenil, dimethenamid-p, MCPA en pirimifos-methyl ( ). De samenwerking tussen de verschillende partijen werpt zijn vruchten af. Onderstaande ontwikkelingen zijn binnen het kader van Schone bronnen tot stand gekomen: De UvW heeft een verzoek ingediend om op korte termijn de Maximaal Toelaatbare Risiconiveau s (MTR) voor enkele werkzame stoffen van gewasbeschermingsmiddelen af te leiden. In april 2008 zijn de MTR s van de werkzame stoffen bekend. Een spuitlicentiecursus over emissieroutes is ontwikkeld door Telen met toekomst, voor de sectoren akkerbouw, bloembollen en loonwerk. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving (PPO) en Alterra onderzoeken de nalevering van carbendazim uit sediment in bloembollen- en fruitteelt bij de vervuiling van oppervlaktewater. De kwantificering en zuivering van restwaterstromen wordt door PPO onderzocht. Driftreducerende maatregelen staan op het etiket van terbutylazin vermeld, na een verzoek van Syngenta en BASF. Per 1 september 2007 is terbutylazin als soloformulering niet meer op de markt te verkrijgen. BASF heeft in overleg met Vewin een advies voor zorgvuldig gebruik van bentazon in grondwaterbeschermingsgebieden opgesteld. AGRODIS heeft dit advies verspreid onder agrariërs. 1 6/41

7 Daarnaast was één van de aanbevelingen uit de eerste reeks stoffen het in een vroeg stadium uitwisselen van meetgegevens tussen de medewerkers van de vier achterbannen: de drinkwaterbedrijven, waterschappen, LTO-sectoren en toelatinghouders. Tijdens de tweede reeks stoffen is hier met verschillende bijeenkomsten invulling aangegeven. Schone bronnen, kennismaken en kennis delen: op deze dag is volop kennisgemaakt en kennis gedeeld door ruim zestig enthousiaste deelnemers. En is een belangrijke stap gezet in de gezamenlijke aanpak van gewasbeschermingsknelpunten in water. De deelnemers, afkomstig van drinkwaterbedrijven, waterschappen, gewasbeschermingsmiddelenindustrie en de land- en tuinbouwsector, zijn het erover eens dat er gezamenlijk verantwoordelijkheid moet worden genomen. Schoon water is immers van belang voor iedereen. Men bleek ook bereid om hier samen aan te werken: Deze dag liet me buiten mijn eigen kaders kijken. Ik realiseer me dat al deze partijen echt belang hebben bij schoon water, aldus een deelnemer. Een andere aanwezige vult aan: Deze dag heeft bevestigd dat samenwerken en respect voor anderen, zowel het gemeenschappelijke als het eigen belang dienen. Expertmeetings: afhankelijk van de verzamelde gegevens en de problematiek van het knelpunt, zijn één of meerdere deskundigen uit de directe achterban uitgenodigd deel te nemen aan de expertmeetings. Schone bronnen, in de regio: het is van groot belang dat de agrariër en tuinder inzicht krijgen in de regionale waterkwaliteit, omdat juist zij veel kunnen bijdragen een schoner water. Een effectieve manier om normoverschrijdingen te tonen, is het uitwisselen van meetgegevens met regionale waterschappen. Dit gebeurt steeds vaker en zal in de toekomst nog meer nadruk krijgen. Om agrariërs en tuinders te informeren over de gevolgen van puntemissies op oppervlakte- en grondwater heeft Schone bronnen een quiz ontwikkeld. Agrariërs kunnen zo op een luchtige manier hun kennis over puntemissies testen. Een voorbeeldvraag: Wat doe ik met restanten van aangemaakte gewasbeschermingsmiddelen?. Veel deelnemers beantwoorden deze vraag met het juiste antwoord. Restanten kunnen naar de afvalverwerker worden gebracht of verdund over het land worden uitgespoten, nadat ontheffing is aangevraagd bij de gemeente. Tijdens spuitdemo's in Noord-Nederland, de themadag Schone en rendabele maïsteelt en Gewasbeschermingsdag Veehouderij 2007 hebben ruim 750 agrariërs al meegedaan met de quiz. Schone bronnen, de gezamenlijke oogst: nadat de uitvoeringsprogramma s waren opgesteld, zijn de oplossingen verspreid en geïmplementeerd. Dit is landelijk gebeurd via de presentatie Schone bronnen, de gezamenlijke oogst. 1 7/41

8 In de eerste reeks van vijf stoffen waren bij de zoektocht naar oorzaken en praktijkoplossingen diverse malen dezelfde organisaties betrokken, zoals: Plantum NL, AGRODIS (gewasbeschermingsmiddelenhandel), CUMELA (loonwerkers), PPO (praktijkonderzoek), praktijkprojecten (o.a. Telen met toekomst) en voorlichting (DLV Plant). Daarom is besloten om in de tweede reeks van Schone bronnen, nu en in de toekomst deze partijen te vragen als partner van het project. Tijdens de bijeenkomst Schone bronnen, ook mijn belang zijn bovenstaande partijen een intensieve samenwerking aangegaan met het project. Deze intensieve samenwerking houdt in: Inspraak over de prioritering van de tweede reeks knelpunten. Kennisinbreng tijdens de expertmeetings. Bijdrage aan de regiobijeenkomsten ter verspreiding van de praktijkoplossingen. Een rol, mits relevant, bij de implementatie van de praktijkoplossingen. Vermelding op de website van Schone bronnen, nu en in de toekomst. Vermelding, mits relevant, op publicaties van Schone bronnen, nu en in de toekomst. Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten Dit vervolgproject zal een derde reeks van knelpunten onderzoeken ( ). De stuurgroep bepaalt welke stoffen dit worden. Vooralsnog gaan we uit van vijf knelpunten. In de derde reeks wordt gewerkt volgens de aanbevelingen van Schone bronnen, nu en in de toekomst: tweede reeks knelpunten. Dit komt op het volgende neer: Er komt een nauwe verbinding met de KRW door bij de selectie van de stoffen rekening te houden met de prioritaire stoffen en stroomgebiedrelevante stoffen. De stuurgroep kiest in eerste instantie vijf stoffen uit de genoemde stoffen in de Tussenevaluatie van de nota Duurzame Gewasbescherming. Het succes van het lokaal bespreken van knelpunten en oplossingsrichtingen wordt doorgezet en verder uitgebreid in interactieve regiobijeenkomsten. Grotere inzet op de implementatie van de oplossingsrichtingen uit zowel de eerste als tweede reeks stoffen. Terugkoppeling aan het ambtelijk overleg met name over de resultaten. Als eindresultaat van Schone bronnen 3 komt per knelpunt een overzicht beschikbaar van oorzaken, oplossingen en aanbevelingen over de implementatie van de oplossingsrichtingen. Dit overzicht zal zo SMART mogelijk opgesteld worden. 1 8/41

9 Enkele complicerende factoren De vermindering van emissie naar het water zal niet direct te zien zijn in meetgegevens. In oppervlaktewater kunnen resultaten binnen drie tot vier jaar zichtbaar zijn, in grondwater kan het tientallen jaren duren voordat effecten zichtbaar zijn. Dit project geeft niet de garantie dat elk knelpunt volledig wordt opgelost. Gewasbeschermingsmiddelen worden namelijk in uiteenlopende teelten en op diverse manieren gebruikt. Eén oplossing is hiervoor niet te geven, voor elke teelt en toepassingsmethode is een andere oplossing nodig. Binnen het project wordt geprobeerd economisch en praktisch haalbare oplossingen te vinden, die tegelijkertijd een grote vermindering in milieubelasting opleveren. Een zeer kleine hoeveelheid gewasbeschermingsmiddel kan een overschrijding van de drinkwaternorm of MTR in het water veroorzaken. Essentieel is dat de toepasser van het middel zich bewust is van de emissieroutes richting het water. Alleen dan kan voorkomen worden dat het middel in het water terecht komt. Het succes van de praktijkoplossingen ligt dus in hoge mate aan de manier waarop de middelen worden toegepast. Andere complicerende factoren zijn dat gewasbeschermingsmiddelen ook via niet-agrarische toepassingen en vanuit het buitenland in het water terechtkomen. De Tussenevaluatie van de nota Duurzame Gewasbescherming geeft bijvoorbeeld aan dat tenminste een kwart van de drinkwaterknelpunten is veroorzaakt doordat uit het buitenland rivierwater wordt aangevoerd, dat met gewasbeschermingsmiddelen is verontreinigd. De bronnen van buitenlandse bijdragen en nietagrarisch gebruik worden niet opgelost in dit project, hoogstens geadresseerd. De oplossingsrichtingen voor niet-agrarisch gebruik worden bijvoorbeeld in de vorm van een brief met aanbevelingen gericht aan de Stuurgroep Implementatie Duurzaam Terreinbeheer, het ministerie van VROM of Verkeer & Waterstaat (V&W). In 2007 was dit het geval voor de oplossingsrichtingen van dichlobenil, MCPA en 2,4-D. Drie werkzame stoffen die naast agrarisch gebruik ook een nietagrarische toepassing hebben. Uitbreiding stuurgroep met ministeries van VROM en LNV Het project Schone bronnen, nu en in de toekomst is een samenwerkingsverband tussen Vewin, UvW, Nefyto en LTO. Vewin heeft aan Schuttelaar & Partners (S&P) gevraagd haar te ondersteunen bij het opstellen en uitvoeren van dit project. Vanwege het belang van het behalen van de beleidsdoelstellingen uit de nota Duurzame Gewasbescherming in 2010 hebben de ministeries van 1 9/41

10 VROM en LNV besloten actiever te willen participeren in het project Schone bronnen, nu en in de toekomst. Gedurende de eerste en tweede reeks van het project bestond hun rol voornamelijk uit financier. Gezamenlijk met de stuurgroep hebben de ministeries besloten om deel te nemen in de stuurgroep tijdens Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten. Uitgangspunten Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten Een gezamenlijk totaalbeeld leidt tot het beste resultaat Het project Schone bronnen, nu en in de toekomst streeft naar een totaalbeeld van een knelpunt. Dit gebeurt enerzijds door alle beschikbare gegevens (zoals meetgegevens in oppervlakte- en grondwater, toelatinggegevens, stofeigenschappen en gebruikgegevens) van een knelpunt te verzamelen. Anderzijds gebeurt dit door gezamenlijk met een breed scala aan partijen, aan de hand van deze gegevens, de oorzaken en mogelijke oplossingen van een knelpunt vrij en onbevangen te bespreken. Door een intensieve gezamenlijke probleemverkenning met partijen (zoals gewasbeschermingsmiddelenindustrie en -handel, waterschappen, drinkwaterbedrijven, gemeentelijke en rijksoverheid en de agrarische praktijk, onderzoeksinstellingen en voorlichtingsbureaus) wordt er een goede basis gelegd om samen naar haalbare oplossingen te zoeken en deze te implementeren. De ervaring leert dat door met elkaar besluiten te nemen er ook met elkaar gewerkt wordt aan oplossingen en juist bij deze problematiek is het noodzakelijk dat iedere partij zijn (deel)verantwoordelijkheid neemt. Het is noodzakelijk dat degenen die de oplossingen uit gaan voeren - waaronder de directe achterban -, nauw betrokken zijn bij het gehele proces. Alleen dan ontstaan werkbare en gedragen praktijkoplossingen. Dit betekent dat de achterban en derden via uitgebreide communicatie en de leden van de stuurgroep betrokken worden bij dit project. Bestaande kennis en netwerk goed gebruiken In Nederland is ruime kennis over gewasbeschermingsmiddelen en hun gedrag in grond- en oppervlaktewater aanwezig. Deze bestaande kennis wordt in een vroeg stadium betrokken bij dit project. Wanneer het noodzakelijk is wordt de kennis door diverse onderzoeksinstituten geactualiseerd en toegespitst op de situatie. Denk hierbij bijvoorbeeld aan kennis over: de verspreiding van gewasbeschermingsmiddelen in grond- en oppervlaktewater 1 10/41

11 ( de nationale milieu-indicator en het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen door telers. Een belangrijke route waarlangs kennis vanuit het wetenschappelijk onderzoek doorstroomt naar de telers zijn de praktijknetwerken. In projecten als Telen met toekomst ( wordt uitgezocht hoe verantwoord geïntegreerd geteeld kan worden. Dit soort praktijkonderzoek wordt maximaal benut voor het vinden van oplossingen voor de knelpunten in water. Ook lopen er diverse regionale en lokale projecten in Nederland waar onderzocht wordt hoe de druk van gewasbeschermingsmiddelen door de landbouw op het milieu verminderd kan worden. Enkele voorbeelden zijn Gelderland ( Zuiver water in de Bommelerwaard, en Brabant ( Schoon water: Brabantse telers laten zien dat t kan, en Randenbeheer Brabant, Ook deze kennis en ervaring wordt benut in het project Schone bronnen nu en in de toekomst. Communicatie van stuurgroep naar ± toepassers Communicatie is het cement tussen de deelnemende partijen. De belangrijkste partijen voor het slagen van Schone bronnen zijn de directe achterban van de stuurgroepleden en diverse intermediairs waarmee een intensieve samenwerking is aangegaan. Deze partijen moeten goed geïnformeerd worden via onder andere de website de nieuwsbrief, artikelen in vakbladen en bijeenkomsten. Het stimuleren van de deelnemers om oplossingsrichtingen te implementeren is een essentieel onderdeel van het project. De partijen zijn grofweg op te delen in drie doelgroepen buiten de stuurgroep: directe achterban van de stuurgroepleden, partners en toepassers van gewasbeschermingsmiddelen (zie figuur 1). Alleen als het merendeel van deze doelgroepen achter de intenties en afspraken staan en er ook naar handelen, kan Schone bronnen, nu en in de toekomst succesvol blijven. Net als in de eerste en tweede reeks knelpunten hebben een tiental organisaties uit de achterban van de stuurgroep en partners indirect invloed op de kwaliteit van het water. Deze partijen blijven nauw betrokken bij het vervolgproject. Communicatiemiddelen zoals expertmeetings, de bijeenkomst voor de achterban en partners, regiobijeenkomsten, artikelen over oplossingen, de e- mail nieuwsbrief, spuitlicentiecursus, uitvoeringsprogramma s en een website worden daar wederom bij ingezet (zie figuur 2, communicatiemiddelen met het cijfer 1 of 2). 1 11/41

12 Figuur 1. Partijen relevant voor het succes van Schone bronnen, nu en in de toekomst. De eerste reeks knelpunten heeft laten zien dat het mogelijk is gezamenlijk met partijen, met een ogenschijnlijk tegengesteld belang, oplossingen te vinden. Bij de tweede reeks ging het naast het zoeken van oplossingen, ook om implementatie van de intenties en afspraken. Schone bronnen, nu en in de toekomst gaat met de derde reeks knelpunten een nieuwe fase in van informatieuitwisseling, gedragsverandering en besluitvorming. Dit wordt gedaan door: De cursus Schone bronnen, in eigen sloot uit te breiden voor de sectoren glastuinbouw en fruitteelt. Het simulatiespel Schone bronnen, de digitale check. 1 12/41

13 Figuur 2. Toekomstige en huidige communicatiemiddelen van Schone bronnen, nu en in de toekomst. (Middelen met het cijfer 1 of 2 zijn reeds ingezet bij het project in en In worden de communicatiemiddelen met het cijfer 3 hieraan toegevoegd). 13/41

14 Winteravondlezingen te houden gecombineerd met Schone bronnen, het waterspel. Bedrijfsbezoeken aan te vullen met Schone bronnen, op het eigen bedrijf (zie figuur 2, communicatiemiddelen met het cijfer 3). Relatie met het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid De stuurgroep geeft met het vervolgproject Schone bronnen nu en in de toekomst verder invulling aan de afspraak 1.10 van het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. De stuurgroep draagt zorg voor de terugkoppeling van dit project naar het Afsprakenkader via de gebruikelijke communicatie. Belangrijke momenten hierbij zijn de go no-go beslissingen, die in het ambtelijk overleg na advies van de stuurgroep plaatsvinden. Ook met de andere afspraken binnen het Afsprakenkader heeft het project raakvlakken, bijvoorbeeld afspraak 1.1 de sectorplannen, waarin een analyse van milieuknelpunten als onderdeel wordt genoemd. Gedurende het project wordt gezorgd voor zoveel mogelijk interactie, synergie en samenwerking met het Afsprakenkader. In de eerste en tweede reeks van het project was de terugkoppeling aan het ambtelijk overleg voornamelijk gericht op processen. In het vervolgproject zullen in de communicatie richting het Afsprakenkader het boeken van resultaten centraal staan. Naar het ambtelijk overleg zal daarom terugkoppeling plaatsvinden betreffende de voortgang van de oplossingsrichtingen. Dit zal overzichtelijk weergegeven worden. Het verantwoordelijke stuurgroeplid, het tijdspad en de stand van zaken worden genoemd per oplossingsrichting. De stuurgroepleden kunnen ook aangesproken worden door het ambtelijk overleg op de uit te voeren oplossingsrichtingen. Hierdoor wordt de kans op het boeken van resultaten vergroot. Figuur 3 geeft de plaats aan van dit project binnen de uitvoering van het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid. 14/41

15 Figuur 3. Relatie tussen het project Schone bronnen nu en in de toekomst en het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid. Stuurgroep houdt vaart erin Draagvlak is belangrijk voor het uiteindelijk slagen van het project. Naast communicatie is een goede procesbegeleiding essentieel. Daartoe is de stuurgroep aangesteld die tenminste ieder kwartaal bij elkaar komt en verantwoordelijk is voor: Het begeleiden van het proces op hoofdlijnen. De inbreng van deskundigheid. Het genereren van medewerking voor het proces bij achterban en omgeving. De implementatie van de praktijkoplossingen uit de eerste en tweede reeks vijf knelpunten. Het resultaat en de communicatie-uitingen. Het terugkoppelen van de resultaten naar het Afsprakenkader Gewasbeschermingsbeleid. Het geven van advies aan het ambtelijk overleg van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. 15/41

16 Deelnemers aan de stuurgroep zijn Vewin, UvW, Nefyto, LTO en de ministeries van VROM en LNV. Vewin voert het voorzitterschap. Vewin heeft aan S&P gevraagd haar te ondersteunen bij het opstellen en uitvoeren van dit project. S&P voert het secretariaat voor de stuurgroep en begeleidt het project en de communicatie in overleg met de stuurgroep. 16/41

17 4. AANPAK SCHONE BRONNEN, NU EN IN DE TOEKOMST: DERDE REEKS KNELPUNTEN De resultaten van de eerste en tweede reeks stoffen hebben geleid tot het besluit om eind 2007 een derde reeks van knelpunten gezamenlijk op te pakken in het project Schone bronnen, nu en in de toekomst. Vanwege de werkbaarheid worden knelpunten tegelijk aangepakt in een periode van anderhalf jaar. Hierna kunnen eventuele overgebleven knelpunten aangepakt worden. Het succes van Schone bronnen, nu en in de toekomst is sterk afhankelijk van het draagvlak en het handelen van vele partijen en individuen die werken met gewasbeschermingsmiddelen. De communicatie wordt per doelgroep uitgewerkt. Er ligt extra nadruk op de doelgroep agrariërs. Zowel de eerste als de tweede reeks knelpunten van het project resulteerden in oplossingsrichtingen betreffende voorlichting die de handelwijze van de toepasser beïnvloeden. Het project bevat acht onderdelen. Projectonderdeel A bevat de derde reeks van knelpunten. De projectonderdelen B, C en D omvatten de implementatie van een aantal oplossingen uit de eerste en tweede reeks knelpunten en vragen door de duidelijke overlap een gezamenlijke inspanning van de stuurgroepleden. De onderdelen E tot en met H beslaan de communicatieonderdelen. Figuur 4 geeft de acht projectonderdelen van de derde reeks knelpunten van Schone bronnen, nu en in de toekomst weer: A. Aanpak derde reeks knelpunten: de aanpak van de derde reeks van knelpunten zoals gedaan bij de tweede reeks. B. Evaluatie van de voortgang en effecten van de eerste reeks oplossingen: volgen van de implementatie en effecten van de oplossingen voor de eerste reeks knelpunten. C. Voortgang tweede reeks oplossingen: volgen van de implementatie van de oplossingen voor de tweede reeks knelpunten. D. Cursus Schone bronnen, ook in eigen sloot : een oplossingsrichting uit de tweede reeks knelpunten. E. Achterban: de communicatie met de medewerkers uit de achterban van de stuurgroep. F. Partners: de communicatie naar (medewerkers uit de achterban van de) derde partijen die relevant zijn voor het zoeken naar en implementeren van de praktijkoplossingen. G. Agrariërs: implementatie van communicatiemiddelen die bijdragen aan de bewustwording van emissieroutes en oplossingsrichtingen bij de toepassers van gewasbeschermingsmiddelen. H. Generieke communicatie: de website, nieuwsbrief, publicaties in vakbladen en uitvoeringsprogramma s. 17/41

18 Ieder projectonderdeel is opgedeeld in drie fasen. Na elke fase volgt een go no-go moment, waarbij de stuurgroep een advies over de voortgang geeft aan het ambtelijk overleg van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. Het ambtelijk overleg neemt het go no-go besluit. Ieder projectonderdeel wordt onderstaand per fase beschreven. Sommige subonderdelen als de expertmeetings, de presentatie Schone bronnen, de gezamenlijke oogst of de regiobijeenkomsten Schone bronnen, in eigen regio zijn deel van verschillende projectonderdelen. Deze subonderdelen worden alleen bij het eerstgenoemde projectonderdeel toegelicht. Figuur 4. De drie fasen en acht projectonderdelen van Schone Bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten. Zie voor vergrote weergave bijlage 1. 18/41

19 A. Aanpak derde reeks knelpunten Fase 1. Identificatie knelpunten De derde reeks knelpunten wordt grotendeels op eenzelfde wijze doorlopen als de eerste en tweede reeks knelpunten in Schone bronnen, nu en in de toekomst. De stuurgroep selecteert de aan te pakken stoffen door een slimme selectie te maken uit de meest milieubelastende stoffen uit de tussenevaluatie van de Nota duurzame gewasbescherming en de stoffen welke door de Vewin en UvW als kandidaten worden aangedragen. Daarbij wordt gestreefd naar een zo groot mogelijk milieurendement. Dat wil zeggen dat de aan te pakken stof, eventueel via de combinatie met een teelt of emissieroute, zo wordt gekozen dat ook de emissie van andere stoffen uit de lijst wordt verminderd. Het doel is om via deze aanpak uiteindelijk van een zo groot mogelijk deel van de genoemde stoffen de emissie te verminderen. Top tien van meest milieubelastende werkzame stoffen volgens berekeningen met de nationale milieu-indicator 1. Teflubenzuron 2. Esfenvaleraat 3. Lambda-cyhalothrin 4. Captan 5. Deltamethrin 6. Fenoxycarb 7. Dodine 8. Chloorfenvinfos 9. Metsulfuron-methyl 10. Isoproturon Top tien van meest milieubelastende werkzame stoffen volgens metingen uit de bestrijdingsmiddelenatlas 1. Imidacloprid 2. Fenamifos 3. Pirimifos-methyl 4. Aldicarbsulfoxide 5. Dithianon 6. Difenoconazool 7. Abamectine 8. Carbendazim 9. Monolinuron 10. Kresoxim-methyl 19/41

20 Vervolgens wordt per knelpunt een gedetailleerde factsheet met een probleembeschrijving opgesteld. Deze informatie wordt door S&P verzameld in samenwerking met UvW, Vewin, Nefyto en LTO. Gebruik wordt gemaakt van onder andere de informatie op de website de aanwezige meetgegevens van drinkwaterbedrijven, de Quickscan top-10 stoffen uit EDG2006 en de informatie op de website Indien noodzakelijk zullen onderzoeksinstituten zoals PPO, KIWA en STOWA de bestaande informatie actualiseren. Aan elk knelpunt wordt beknopte informatie toegevoegd, zoals: Probleembeschrijving van het knelpunt volgens bestaand onderzoek (verzameld door Vewin en de UvW), inclusief de gebruikte norm, (waar mogelijk) het verloop van de overschrijdingen, de verspreiding in Nederland en een mogelijke relatie met teelten. Het agrarische gebruik volgens de toelating. De toelatingstatus in Nederland. Tijdens een stuurgroepoverleg vindt een keuze van de knelpunten plaats. Ter voorbereiding van het overleg leggen LTO en Nefyto de lijst voor aan hun achterban en bekijken in hoeverre de knelpunten en de probleembeschrijving erkend worden. Er wordt bekeken of de toelatingstatus in Europa, recente beperkingen of uitbreidingen van gebruik, nieuwe werkwijzen of een nieuwe normstelling wellicht het probleem hebben achterhaald of in de nabije toekomst gaat achterhalen. Ook wordt aan de partners van het project gevraagd een prioritering van de knelpunten aan te geven. De stuurgroep stelt de prioritering vast aan de hand van gezamenlijk opgestelde criteria. Voorbeelden van criteria zijn de mate en ruimtelijke verspreiding van normoverschrijding(en), de kwaliteit en actualiteit van de monitoringsgegevens en de potentiële vermindering van belasting met behulp van haalbare maatregelen. De stuurgroep neemt het uiteindelijke besluit over de knelpunten. Resultaat na fase 1: Een door de stuurgroep en partners gedragen top van knelpunten. Fase 2. Identificatie oplossingen Het doel van fase 2 is het vinden van praktijkoplossingen voor de knelpunten en partijen die de oplossingen kunnen implementeren. Per knelpunt wordt zowel de stof die het eerste aangrijpingspunt vormt, alsmede relevante stoffen die daarmee gelinkt zijn, beschreven. Steeds wordt de oorzaak van de problemen en de te behalen milieuwinst verder uitgezocht met behulp 20/41

21 van fact finding. S&P voert de fact finding uit in samenwerking met onderzoeksinstituten, de nationale milieu-indicator, de achterban van de stuurgroepleden en partners, praktijknetwerken, regionale projecten en bestaand praktijkonderzoek. Als het probleem voldoende geïdentificeerd is, wordt dit samengevat in een factsheet. Deze fact finding vindt plaats door literatuuronderzoek en bilateraal overleg met deskundigen uit de achterban van de stuurgroepleden, partners en andere relevante partijen. Per knelpunt worden twee expertmeetings gehouden met maximaal twaalf deskundigen. De deskundigen zijn afkomstig uit de directe achterban van de stuurgroep, partners en derden. Belangrijk is dat de deskundigen in hun gewone werkzaamheden te maken hebben met het knelpunt. Wie het betreft, is afhankelijk van het knelpunt en wordt nader bepaald aan de hand van de fact finding en in overleg met deskundigen. Tijdens de eerste expertmeeting wordt de factsheet besproken en de emissieroutes nader bepaald. De tweede expertmeeting heeft als doel praktijkoplossingen te zoeken en te rangschikken naar werkbaarheid en verwacht resultaat. De oplossingen en de prioritering van de relevante stoffen worden vastgelegd in de factsheet. Per stof worden de oplossingsrichtingen van de expertmeetings door S&P verder uitgediept in samenwerking met onderzoeksinstituten en andere deskundigen. Op basis van dit onderzoek wordt een concept uitvoeringsprogramma geschreven. Hierin wordt aandacht besteed aan de stof die het eerste aangrijpingspunt vormt, alsmede aan de relevante stoffen die daarmee zijn gelinkt. Dit concept wordt schriftelijk voor commentaar teruggekoppeld naar de deelnemers van de expertmeetings en de stuurgroep. De experts kunnen ook aangeven welke van de oplossingsrichtingen zij als het meest belangrijke inschatten. Op basis van alle informatie maakt de stuurgroep een prioritering van de oplossingsrichtingen. In het uitvoeringsprogramma staan de oplossingen en de partijen die de oplossingen kunnen implementeren. Resultaat na fase 2: Uitvoeringsprogramma s, één programma per knelpunt. Fase 3. Implementatie oplossingen Doel van fase 3 is het maken van afspraken over de implementatie van de oplossingen met betrokken partijen. De implementatie van de praktijkoplossingen start doordat de aangewezen trekker (een stuurgroeplid) de genoemde partijen in de uitvoeringsprogramma s benadert. Indien deze partijen willen meewerken, worden afspraken gemaakt over de implementatie van de oplossingen. De afspraken worden gezamenlijk met de verantwoordelijke partijen opgesteld en 21/41

22 bevatten in ieder geval een plan van aanpak, een tijdsplanning voor de uitvoering van de oplossingen en de wijze van terugkoppeling naar de stuurgroep en het ambtelijk overleg van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. Omdat implementaties en afstemming meer tijd in beslag kunnen nemen, kan de uitvoering van de oplossingsrichtingen buiten de projecttijd plaatsvinden. Resultaat na fase 3: Aan iedere praktijkoplossing wordt een partij, tijdsplanning en activiteiten gekoppeld. Presentatie Schone bronnen, de gezamenlijke oogst In fase 3 vindt een landelijke bijeenkomst plaats waarin het gehele project wordt teruggekoppeld. Doel van de bijeenkomst is het vieren van de resultaten en het uitdragen van de resultaten van Schone bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten aan het brede publiek. De deelnemers ( personen) worden gedurende een halve dag geïnformeerd over het project en de samenwerking tussen Vewin, UvW, Nefyto, LTO en de ministeries van LNV en VROM. Tijdens de bijeenkomst worden de uitvoeringsprogramma s van de derde reeks knelpunten en de stand van zaken van de implementatie van de praktijkoplossingen uit de eerste en tweede reeks knelpunten toegelicht. Het is wenselijk dat tijdens deze dag vooraanstaande sprekers aan het woord komen, zoals de minister van LNV of VROM, de procesregisseur van het Convenant Duurzame Gewasbescherming of de voorzitter van LTO. De resultaten van het project Schone bronnen nu en in de toekomst worden op deze wijze breed uitgedragen. De bijeenkomst wordt gehouden in een passende omgeving, bijvoorbeeld tijdens een jaarvergadering van één van de stuurgroepleden. Voor deze bijeenkomst wordt media-aandacht gevraagd via bijvoorbeeld een persconferentie, een persbericht, een achtergrondartikel of een exclusief interview in vakbladen. Resultaten van Schone bronnen, de gezamenlijke oogst : Positieve aandacht voor het project en het Afsprakenkader via de media en de bijeenkomst bij een breed publiek. Bekendheid van de resultaten van het project op bestuurlijk niveau. Publieke toewijding aan de oplossingsrichtingen getoond door het verantwoordelijke stuurgroeplid en mogelijke uitvoerders. 22/41

23 B. Voortgang eerste reeks oplossingen Om de voortgang van de praktijkoplossingen te garanderen wordt deze gevolgd door de stuurgroep aan de hand van de voortgangstabel (zie bijlage 3). De stuurgroep bewaakt op deze wijze de voortgang van de praktijkoplossingen en roept partijen tot verantwoording als de voortgang onvoldoende is. In het ambtelijk overleg wordt elke oplossingsrichting afzonderlijk besproken. Tijdens het ambtelijk overleg kunnen de stuurgroepleden aangesproken worden op hun verantwoordelijkheden. Voor deze aanpassing is gekozen om het boeken van resultaten te bespoedigen. De voortgang van de eerste reeks oplossingen wordt gevolgd door de drie fasen van het project. Resultaat: Actuele voortgangstabel van de eerste reeks knelpunten en terugkoppeling naar en bespreking in het ambtelijk overleg. Naast het volgen van de oplossingsrichtingen moet ook het effect van de opgevolgde acties gemeten worden. Dit kan enerzijds middels de verzameling van waterkwaliteitsgegevens betreffende de stoffen uit de eerste reeks. Anderzijds kan een onderzoek worden opgezet op de situatie bij bedrijven en de informatievoorziening te evalueren. Fase 1. Opzet evaluatieonderzoek en dataverzameling watergegevens., In fase 1 worden waterkwaliteitsgegevens verzameld betreffende de stoffen uit de eerste reeks. Deze worden vergeleken met de gegevens die beschikbaar waren voor uitvoering van de oplossingsrichtingen uit het eerste Schone bronnen project. Daarnaast wordt een onderzoeksplan opgesteld voor onderzoek naar implementatie van bedrijfsgerelateerde aanpassingen en veranderingen in de informatievoorziening. Resultaat na fase 1: Waterkwaliteitsgegevens betreffende stoffen uit de eerste reeks en een vergelijking met de situatie bij het vaststellen van de oplossingsrichtingen van de eerste reeks stoffen. Onderzoeksvoorstel voor evaluatie van bedrijfsgebonden implementatie van oplossingsrichtingen en informatievoorziening. In fase 2 zal het verdere evaluatie-onderzoek worden uitgevoerd door S&P of door dit uit te besteden aan een derde partij. Resultaat na fase 2: gegevens betreffende het evaluatie-onderzoek. 23/41

24 In fase 3 zullen alle gegevens van het evaluatie-onderzoek worden gebundeld en zullen conclusies worden getrokken. Resultaat na fase 3: eindresultaten van het evaluatie-onderzoek. C. Voortgang tweede reeks oplossingen Uit de tweede reeks knelpunten zijn meer dan 60 potentiële oplossingsrichtingen geformuleerd. Doordat de oplossingsrichtingen van verschillende stoffen overeenkomen zijn er 42 unieke oplossingsrichtingen gedefinieerd. Van deze oplossingsrichtingen is 42% opgepakt door de stuurgroepleden of haar achterban. Drieëntwintig procent betreft nader onderzoek en wordt ingediend bij het LNV onderzoeksprogramma Emissiereductie bestrijdingsmiddelen of door één van de partners opgepakt. Aan zeven procent wordt reeds gewerkt binnen andere projecten. Een deel (28%) van de oplossingsrichtingen wordt niet haalbaar geacht, omdat het bijvoorbeeld buiten het tijdspan van het project valt. Voor het volgen van de implementatie van praktijkoplossingen wordt een voortgangstabel opgezet. In de tabel zijn de acties per praktijkoplossing weergegeven. Alle unieke praktijkoplossingen uit de uitvoeringsprogramma s van de tweede reeks knelpunten worden in de tabel opgenomen. De tabel toont: Wie de trekker is van de praktijkoplossing. Welke acties ondernomen worden. Wat de stand van zaken is. Resultaat na fase 1: Voortgangstabel gevuld met de praktijkoplossingen uit de tweede reeks knelpunten. Om de voortgang van de praktijkoplossingen uit de tweede reeks te garanderen wordt de voortgangstabel op een zelfde manier gevolgd als die van de eerste reeks stoffen. Zowel in de stuurgroepvergadering als in het ambtelijk overleg van het Convenant Duurzame gewasbescherming worden de partijen tot verantwoording geroepen als de voortgang onvoldoende is. 24/41

25 Resultaat in fase 2 en 3: Actuele voortgangstabel van de tweede reeks knelpunten en terugkoppeling naar en bespreking in het ambtelijk overleg. D. Cursus Schone bronnen, ook in eigen sloot Een aanbeveling uit de eerste en tweede reeks knelpunten is het geven van een cursus per sector, met als doel het vergroten van de bewustwording van agrariërs omtrent de emissieroutes van gewasbeschermingsmiddelen naar grond- en oppervlaktewater. De cursus kan als kennisonderdeel van een bijeenkomst in het kader van het verkrijgen van een spuitlicentie worden gegeven. Per sector verschillen de emissieroutes. Er zijn grofweg zes sectoren te onderscheiden: akkerbouw samen met gecombineerde en melkveebedrijven, vollegronds groenteteelt, bloembollenteelt, fruitteelt, boomkwekerij, glastuinbouw. In het project Schone bronnen, nu en in de toekomst: tweede reeks knelpunten is een cursus ontwikkeld voor de sectoren akkerbouw, bloembollen en loonwerkers. De cursus is vervolgens op spuitlicentiebijeenkomsten door Telen met toekomst en docenten van Agrarisch Onderwijs Centra s gegeven. Uit de tweede reeks knelpunten bleek dat de sectoren fruitteelt, boomkwekerij en glastuinbouw ook behoefte hebben aan een cursus over emissieroutes. Daarom stelt de stuurgroep voor om twee afzonderlijke cursussen te ontwikkelen één voor de fruitteelt (inclusief boomkwekerij) en een tweede voor de glastuinbouw. In fase 1 worden eerst de eerdere gegeven cursussen geëvalueerd met de betrokkenen die deze hebben verzorgd. Dit zal een aantal mogelijke verbeterpunten van de cursus kunnen opleveren. Daarna wordt de bestaande cursus Schone bronnen, ook in eigen sloot aangepast voor de sectoren fruitteelt (inclusief boomkwekerij) en de glastuinbouw. De inhoudelijke aanpassing van de cursus en het indienen van de cursus bij het Bureau Erkenningen wordt uitbesteed aan bijvoorbeeld Telen met toekomst. Resultaat na fase 1: Inventarisatie verbeterpunten bestaande cursussen en uitgewerkt cursusmateriaal voor zowel de glastuinbouw als de fruitteelt. In fase 2 en 3 wordt de cursus uitgevoed door bijvoorbeeld Agrarisch Onderwijs Centra, Telen met toekomst, AGRODIS of DLV Plant en loopt via de spuitlicentie. Afhankelijk van de opzet kunnen ook de vier stuurgroepleden of personen uit haar achterban (een onderdeel van) de cursus geven. Daarnaast wordt de cursus regelmatig aangevuld met nieuwe inhoudelijke ontwikkelingen door bijvoorbeeld Telen met toekomst. 25/41

26 Resultaat in fase 2 en 3: Uitvoering en up-to-date houden van de cursussen. E. Directe achterban van de stuurgroepleden Binnen de derde reeks van het project Schone bronnen, nu en in de toekomst wordt de communicatie naar de directe achterban voortgezet met een accent op de agrarische praktijk, waar gewasbeschermingsmiddelen toegepast worden. Het is belangrijk om een open sfeer te creëren tussen de medewerkers van de partijen, die dagelijks met gewasbeschermingsmiddelen werken. Zodat het uiteindelijke doel, problemen met gewasbeschermingsmiddelen in water vroegtijdig te signaleren en vervolgens snel aan te pakken, bereikt kan worden. Mede door Schone bronnen, nu en in de toekomst is op bestuurlijk niveau een goede verstandhouding tussen Vewin, UvW, Nefyto en LTO ontstaan. De afstand tussen de achterbannen van de partijen is door de bijeenkomsten uit de tweede reeks van het project enigszins verkleind. Het is van belang om de banden van deze achterbannen te blijven versterken. Door het organiseren van bijeenkomsten voor en met de achterbannen worden de partijen op medewerkerniveau met elkaar in contact gebracht en verder gestimuleerd gezamenlijk de problematiek en oplossingsrichtingen gezamenlijk te bekijken. Bijeenkomst Schone bronnen, kennis delen en toepassen Tijdens de bijeenkomst Schone bronnen, kennis delen en toepassen wordt tussen medewerkers uit achterban van de stuurgroep en partners (± 100 personen) gediscussieerd over hoe oplossingsrichtingen toegepast kunnen worden. Nadruk wordt gelegd op welke wijze medewerkers elkaar kunnen helpen bij het oplossen van het knelpunt door kennis te delen. De doelgroep bestaat uit medewerkers van de directe achterban van de stuurgroepleden en de partners die tijdens hun werkzaamheden regelmatig te maken hebben met gewasbeschermingsmiddelen. De voorbereiding van de bijeenkomst wordt met de stuurgroep doorgesproken. De locatie wordt gezocht bij de achterban van de stuurgroep. Resultaten van Schone bronnen, kennis delen en toepassen : Verdergaande kennismaking, wat leidt tot kennis delen, tussen de directe achterban van de stuurgroepleden en partners. 26/41

27 Beschrijving van oplossingen die toegepast kunnen worden door samenwerking tussen de achterban. Regiobijeenkomsten: Schone bronnen, in eigen regio Knelpunten spelen vaak regionaal, daarom is het belangrijk juist in de regio de bewustwording van deze knelpunten en praktijkoplossingen te vergroten. Dit wordt gedaan via de organisatie van de regiobijeenkomsten Schone bronnen, in eigen regio. Doel van de regiobijeenkomsten is in die regio (bijvoorbeeld een waterschap of drinkwaterwinningsgebied) waar het knelpunt het grootste probleem vormt, de bewustwording van het knelpunt onder de toepassers (agrariërs, loonwerkers enzovoort) en intermediairs (regionale voorlichters, gewasbeschermingsmiddelenhandel enzovoort) te vergroten. Deze regiospecifieke invulling sluit aan bij de stroomgebiedbenadering van de Kaderrichtlijn Water. De nadruk zal liggen op interactieve en regionale bijeenkomsten waar verschillende partijen aan een divers programma over het verminderen van emissie naar oppervlakte- en grondwater kunnen deelnemen. Onderdeel van dit programma is het presenteren van recente en regionale meetgegevens van gewasbeschermingsmiddelen in water, zodat de toepasser direct in kennis wordt gesteld van gebruikgerelateerde normoverschrijdingen. Per regiobijeenkomst wordt tenminste één stof uit één van de reeksen van Schone bronnen behandeld. Vanwege het succes van de regiobijeenkomsten in de tweede reeks stoffen geeft de stuurgroep er de voorkeur aan om het aantal regiobijeenkomsten uit te breiden. Dit wordt gedaan door aan te sluiten bij bestaande initiatieven waar het thema gewasbescherming centraal staat. Ook worden de regiobijeenkomsten door alle fasen van het project heen georganiseerd. Het is belangrijk dat deze dagen gezamenlijk georganiseerd worden door verschillende partijen, bijvoorbeeld de combinatie LTO, waterschappen en de gewasbeschermingsmiddelenhandel. Regiobijeenkomsten kunnen ook nog georganiseerd worden na het vaststellen van de oplossingsrichtingen in het najaar 2009 en begin Zo kan ook aandacht aan de laatste oplossingsrichtingen worden gegeven. Resultaat van Schone bronnen, in eigen regio : bekendheid met het knelpunt en implementatie van de praktijkoplossingen onder toepassers en intermediairs in de regio. 27/41

28 F. Partners De intensieve samenwerking met de partners (Plantum NL, AGRODIS, CUMELA, Wageningen UR, Telen met toekomst en DLV Plant) heeft het draagvlak van deze partijen aan het project en de bijbehorende praktijkoplossingen vergroot. Op deze wijze is optimaal gebruik gemaakt van bestaande kennis en de mogelijkheden om de oplossingen te verspreiden naar de agrariërs. Het is voor (de achterban van) de partners van belang om op een zelfde manier intensief te communiceren als met de achterban van de stuurgroepleden. De (achterban van) de partners worden uitgenodigd en betrokken bij dezelfde bijeenkomsten die ook bij de achterban van de stuurgroep zijn genoemd. G. Agrariërs In de eerste reeks van Schone bronnen, nu en in de toekomst werd aanbevolen om meer gericht voorlichting te geven aan de toepassers van gewasbeschermingsmiddelen (bijvoorbeeld agrariërs en loonwerkers). Naast vertellen moet Schone bronnen, nu en in de toekomst inspireren, motiveren en aanzetten tot actie. Daarom moet de communicatie gaandeweg voorzien worden van een actiemechanisme dat agrariërs stimuleert zelf kennis te nemen van de knelpunten in de regio en de wijze waarop men kan handelen om de belasting te verminderen. In de tweede reeks van Schone bronnen, nu en in de toekomst is daarom een inventarisatie gemaakt van de bestaande communicatiekanalen en middelen. Daarnaast is er een communicatieplan opgesteld. De volgende doelgroepen zijn hierin opgenomen: agrariërs met open teelten, telers in de glastuinbouw, loonwerkers, bloembollentelers en fruittelers. Bij alle communicatiemiddelen is het belangrijk dat deze voldoen aan de volgende eigenschappen: Regionale voorlichting. Eén identieke boodschap die afkomstig is van verschillende partijen als LTO, waterschappen, drinkwaterbedrijven, agrarisch onderzoek, gewasbeschermingsmiddelenproducenten en handel. (Inter)actief verspreiden van kennis. Gebruik van nieuwe media. Praktijkvoorbeelden. Via bestaande kanalen. 28/41

29 De communicatiemiddelen moeten eraan bijdragen dat zorgvuldiger gebruik van gewasbeschermingsmiddelen geagendeerd wordt. Vervolgens ontwikkelt de doelgroep hier begrip en voorkeur voor. Na enige tijd gaan zij zich committeren aan zorgvuldiger gebruik van gewasbeschermingsmiddelen waardoor duurzaam gedrag ontstaat. In figuur 5 staan de communicatiemiddelen weergegeven. Figuur 5. Communicatiemiddelen die bijdragen aan een zorgvuldiger gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Bestaande communicatiemiddelen bijvoorbeeld een nieuwsbrief, website of brochure stimuleren slechts voor een deel zorgvuldig gebruik van gewasbeschermingsmiddelen. Om het zorgvuldig 29/41

30 gebruiken van gewasbeschermingsmiddelen verder te stimuleren, stelt de stuurgroep twee aanvullende communicatiemiddelen voor: Simulatiespel Schone bronnen, de digitale check. Bedrijfsbezoeken Schone bronnen, op het eigen bedrijf. Simulatiespel Schone bronnen, de digitale check In de maatschappij wordt steeds meer gebruik gemaakt van de computer en het Internet. De interactiviteit van dit medium wordt op het moment onvoldoende benut. Daarom is één van de communicatiemiddelen het simulatiespel over gewasbescherming en het effect op de waterkwaliteit. Tijdens het simulatiespel is het mogelijk om variabelen als windsnelheid, dopgrootte en spuitboomhoogte te wijzigen. De agrariër kan vervolgens zien wat er gebeurt met het gewas en de waterkwaliteit. Resultaat na fase 1: Uitgewerkt en vormgegeven simulatiespel wat geplaatst kan worden op Internet. In fase 2 wordt het simulatiespel geïntroduceerd. Het simulatiespel wordt geplaatst op Internet en is toegankelijk voor iedereen die meer wil weten over het verminderen van normoverschrijdingen veroorzaakt door gewasbeschermingsmiddelen in water. De primaire doelgroep blijft echter de gebruiker van gewasbeschermingsmiddelen voor agrarisch gebruik. Op verschillende websites komen banners te staan die linken naar het spel. Resultaat na fase 2: Plaatsing van het simulatiespel op Internet. In fase 3 blijft het spel toegankelijk op Internet en kan gespeeld worden door iedereen die meer wil weten over het verminderen van normoverschrijdingen veroorzaakt door gewasbeschermingsmiddelen in water. Resultaat na fase 3: Simulatiespel staat op Internet en is toegankelijk voor geïnteresseerden. Bedrijfsbezoeken Schone bronnen, op het eigen bedrijf Agrariërs worden op hun eigen bedrijf geadviseerd door teeltadviseurs of gewasbeschermingsmiddelenhandelaren. Dit is een moment waar één op één gesproken kan 30/41

31 worden over het zorgvuldig toepassen van gewasbeschermingsmiddelen op het eigen bedrijf. Cursusleiders en adviseurs geven aan dat beeldmateriaal het aankaarten van emissieroutes en het bespreken van oplossingen hiervoor zal vergemakkelijken. Om de adviseur hierin te ondersteunen, wordt een visualisatie of film ontwikkeld. Deze visualisatie of film toont op een vernieuwende manier de emissieroutes en manieren om de emissie naar oppervlakte- en grondwater te verminderen, waar de agrariër/teler aan bij kan dragen. De visualisatie of film staat op CD-ROM, zodat de agrariërteler deze terug kan zien op zijn eigen computer en televisie (via Dvd-speler). Op de film worden van verschillende teelten de belangrijkste emissieroutes gevisualiseerd. Bij ieder bezoek kan de bedrijfsadviseur bij verschillende teelten zo adviseren over de reductie van emissie van stoffen naar het water. Resultaat na fase 1: Uitgewerkte en vormgegeven visualisatie of film voor de invulling van de bedrijfsbezoeken. De visualisatie of film wordt geïntroduceerd bij bedrijfsbezoeken van bijvoorbeeld AGRODIS in fase 2. Resultaat na fase 2: Introductie van de visualisatie of film bij bedrijfsbezoeken van bijvoorbeeld AGRODIS. De visualisatie of film wordt tijdens bedrijfsbezoeken door bijvoorbeeld AGRODIS getoond aan agrariërs. Resultaat na fase 3: Visualisatie wordt gebruikt tijdens de bedrijfsbezoeken. H. Generieke communicatie De generieke communicatie bestaat uit middelen voor alle doelgroepen en geïnteresseerden, maar wordt primair gericht op de directe achterban van de stuurgroep en de partners. De activiteiten van Schone bronnen, nu en in de toekomst zijn via de generieke communicatiemiddelen als de website, een nieuwsbrief en publicaties in vakbladen te volgen. De website is het centrale informatiepunt waarop alle externe communicatie uitingen te vinden zijn. 31/41

32 Website De website wordt minimaal iedere maand bijgewerkt met de laatste gebeurtenissen. De website is dè locatie waarop en de voortgang van de implementatie van de oplossingsrichtingen en de effecten hiervan te vinden zijn. De agenda van activiteiten, nieuwsbrief, persberichten, publicaties, uitvoeringsprogramma s worden daarnaast op de website geplaatst. Van de expertmeetings en diverse bijeenkomsten wordt een kort impressieverslag en de belangrijkste uitkomsten gegeven. Resultaat: Een up-to-date website met de voortgang van het gehele project. nieuwsbrief Geïnteresseerden worden vier keer actief geïnformeerd over de resultaten van Schone bronnen, nu en in de toekomst via een nieuwsbrief van maximaal drie A4. De nieuwsbrief stimuleert lezers om de oplossingsrichtingen via de eigen achterban te implementeren. Zij verwijst naar de website, zodat mensen deze goed kunnen vinden. De geabonneerde achterban van de stuurgroep, partners en andere geïnteresseerden kregen de nieuwsbrief al toegezonden, tijdens de tweede reeks knelpunten. De nieuwsbrief wordt één keer toegezonden aan een breed veld stakeholders, zodat zij zich vervolgens kunnen abonneren op de nieuwsbrief. Resultaat: 4 nieuwsbrieven (3 A4). Publicaties Ieder stuurgroeplid heeft een bulletin. Dit zijn vakbladen zoals H2O, Nefyto-bulletin, Water en Nieuwe Oogst. Gestreefd wordt om per stuurgroeplid gedurende het project twee artikelen te publiceren. Dit kan over het gehele project gaan, maar ook over specifieke praktijkoplossingen of resultaten. Resultaat: 8 artikelen in vakbladen 32/41

33 5. AANSTURING EN CONTROLE Stuurgroep Schone bronnen, nu en in de toekomst wordt aangestuurd door een stuurgroep. De stuurgroep bestaat uit: Vewin, UvW, Nefyto, LTO en de ministeries van LNV en VROM. De stuurgroep legt verantwoording af aan het ambtelijk overleg van het Convenant Duurzame Gewasbescherming. De stuurgroep komt tenminste ieder kwartaal bij elkaar. Vewin heeft aan S&P gevraagd haar te ondersteunen bij het opstellen en uitvoeren van dit project. S&P voert het secretariaat voor de stuurgroep en begeleidt het project en de communicatie in overleg met de stuurgroep. Ambtelijk overleg Convenant Duurzame Gewasbescherming Het ambtelijk overleg Convenant Gewasbescherming beslist op drie momenten in het project over go no-go. Tevens wordt het ambtelijk overleg tijdens deze momenten op de hoogte gebracht door de stuurgroep over de implementatie van de praktijkoplossingen uit de eerste en tweede reeks stoffen. Het ambtelijk overleg krijgt inzicht in de voortgang van de praktijkoplossingen en spreekt de verantwoordelijke stuurgroepleden aan op hun acties. 33/41

34 6. PLANNING De totale doorlooptijd is anderhalf jaar. Aangenomen wordt dat het project zal starten medio maart/april 2008 en dat het loopt tot en met Q De planning van de drie fases komen dan grofweg overeen met de volgende kwartalen: Fase Planning Fase 1 Q Fase 2 Q3 & Q Fase 3 Q1 & Q Afronding Q Een meer uitgewerkte planning van de deelprojecten staat in bijlage 2. Indien het project per 1 juni 2008 start zal de planning in zijn geheel enkele maanden uitlopen. Gestreefd wordt dan om medio november 2009 het project af te ronden, zodat op de winteravondenlezingen de resultaten van het project kunnen worden meegenomen. 34/41

35 BIJLAGE 1: PROJECTONDERDELEN SCHONE BRONNEN, NU EN IN DE TOEKOMST: DERDE REEKS KNELPUNTEN De drie fasen en acht projectonderdelen van Schone Bronnen, nu en in de toekomst: derde reeks knelpunten. 35/41

36 BIJLAGE 2: PLANNING DEELPROJECTEN 36/41 36/41

37 Jaar Maand Fase A. Aanpak derde reeks knelpunten B. Voortgang eerste reeks C. Voortgang tweede oplossingen reeks oplossingen D. Schone bronnen, ook in E Achterban F. Partners G. Agrariërs H. Generieke eigen sloot communicatie Stuurgroep Januari Voorbereiding en start project 2008 Februari Fase 0 GO NO-GO fase Maart April Mei Juni Fase 1 Identificatie top 20 knelpunten, factfinding, prioritering vijf knelpunten Opzet voortgangstabel Dataverzameling waterkwaliteit, opzet evaluatie-onderzoek, volgen voortgang Volgen voortgang Evaluatie cursussen Ontwikkelen cursus voor glastuinbouw en fruitteelt Update website Stuurgroepoverleg 1 Bijeenkomst 'Schone Bijeenkomst 'Schone bronnen, kennis delen en bronnen, kennis delen en toepassen' en toepassen' en Ontwikkelen simulatiespel, Update website regiobijeenkomsten 'Schone regiobijeenkomsten 'Schone bronnen, in eigen regio' bronnen, in eigen regio' gezelschapsspel en visualisatie/film. Update website regiobijeenkomsten regiobijeenkomsten Update website Stuurgroepoverleg 2 productie gezelschapsspel Nieuwsbrief Persbericht GO NO-GO fase 2 Juli Update website Augustus Uitwerken factsheets Update website 2008 September Oktober Fase 2 Expertmeetings Uitvoering evaluatieonderzoek, volgen voortgang Volgen voortgang Geven cursus Regiobijeenkomsten: 'Schone bronnen, in eigen regio' Regiobijeenkomsten: 'Schone bronnen, in eigen regio' Introduceren film voor bedrijfsbezoeken en simulatietest. Update website Nieuwsbrief Update website Stuurgroepoverleg 3 November Update website December Concept uitvoeringsprogramma's Introductie gezelschapsspel en begeleiding Update website Stuurgroepoverleg 4 GO NO-GO fase 3 Januari Uitvoeringsprogramma's Update website Februari Update website 2009 Volgen voortgang, Maart eindverslag evaluatie Update website Stuurgroepoverleg 5 Bedrijfsbezoeken 'Schone Nieuwsbrief bronnen, op het eigen April bedrijf' Update website Regiobijeenkomsten: Regiobijeenkomsten: Simulatietest 'Schone Volgen voortgang Geven cursus 'Schone bronnen, in eigen 'Schone bronnen, in eigen Mei bronnen, de digitale check' Update website Implementatie regio' regio' praktijkoplossingen Regiobijeenkomsten: Juni 'Schone bronnen, in eigen Update website Stuurgroepoverleg 6 regio' fase 3 Juli Volgen voortgang Update website Augustus Update website Nieuwsbrief Stuurgroepoverleg 7 September Presentatie 'Schone bronnen, de gezamenlijke oogst' 37/41 37/41

38 BIJLAGE 3: CONCEPT VOORTGANGSTABEL Per stof zijn oplossingsrichtingen vastgesteld. Voor iedere oplossingsrichting wordt de status, de trekker, de stand van zaken en nodige acties aangegeven. Ook wordt gemeld op welke wijze communicatief aandacht is besteed aan de betreffende oplossingsrichting. De voortgangstabel met alle oplossingsrichtingen wordt iedere stuurgroepvergadering besproken. Op deze wijze weet ieder stuurgroepslid wat er van hem/haar verwacht wordt vóór de volgende stuurgroepvergadering. Onderstaande tabel is een voorbeeld met fictieve inhoud. Concept voortgangsrapportage Schone bronnen Nr. Oplossingsrichting Status actie Stof Trekker Stand van zaken Communicatie Acties 1 etiketaanpassing Afgerond a S&P afgerond NBr, site, agrodis, cumula 2 voorlichting op regiobijeenkomsten 3 informatie folder stof b Afgerond okt-dec 2007 Afgerond dec metingen bij steden Afgerond dec ontwikkeling webspel 6 informatiefolder slootkanten 7 aandacht voor spuitvrije zone 8 verandering wetgeving 9 verzoek aan Ver.Ned.Gemeenten 10 Onderzoek zuivering kaswater b LTO op winteravondlezingen 5x gedaan NBr verslag b Nefyto wordt verspreid verzending en op studieavonden c Vewin/UvW Resultaten regio's Dordrecht en Delft naar S&P agrodis/cumula blijven aandacht geven NBr, site, H2O evaluatie gegevens Lopend a S&P loopt, planning: af 1 feb volgen lopend b Nefyto teksten worden week 9 ter controle rondgestuurd checken teksten, drukken lopend d LTO op winteravondlezingen en in publicaties gaande lezingen, de boerderij initiatie b Nefyto brief naar ministerie nabellen fase verstuurd initiatie c Vewin Brief verstuurd afspraak op 15 fase feb initatie d LTO PPO start volgende volgen fase maand met onderzoek 38/41

39 BIJLAGE 4: PROJECTTEAM Suzanne van der Pijll Adjunct directeur Schuttelaar & Partners Ir. Suzanne van der Pijll studeerde milieusociologie aan de Landbouwuniversiteit Wageningen. Voor haar komst bij Schuttelaar & Partners werkte zij als beleidsonderzoeker milieu bij de Consumentenbond en was zij betrokken bij de totstandkoming van het Agro-milieukeur. Eerder was zij als medewerker bij de Provinciale Milieufederatie Overijssel verantwoordelijk voor het Milieuhuis in Zwolle. Bij Schuttelaar & Partners werkt zij op een breed spectrum aan thema s zoals landbouw, milieu, MVO-beleid en grondstofbronnen. Zij was onder andere trekker van de eerste twee Schone bronnen projecten. Suzanne is vice-voorzitter van het bestuur van SKAL. Dr.Ir.Léon Jansen Senior adviseur bij de business unit Sustainability. Léon werkte als levensmiddelentoxicoloog op het Voedingscentrum in Den Haag. Hij adviseerde vanuit die functie de overheid over gewasbeschermingsmiddelen en over diverse andere voedselveiligheidsaspecten. Daarnaast publiceerde hij over biotechnologie; bestrijdingsmiddelen en giftige verbindingen in voedsel. Bij Schuttelaar & Partners werkte hij mede als voorzitter van de expertmeetings inhoudelijk mee aan het project Schone Bronnen. Daarnaast is hij bij de stichting Ik Kies Bewust verantwoordelijk voor onder andere de kwaliteitscontroles en onderbouwing van de criteria. Hij studeerde Levensmiddelentoxicologie aan Wageningen Universiteit en Researchcentrum (WUR), is gepromoveerd op celbiologisch onderzoek en deed post-doc onderzoek op het International Agency for Research on Cancer (IARC) van de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) in Lyon, en op het Nederlands Kankerinstituut (NKI) te Amsterdam. Annelies Brinkman Senior adviseur bij de business unit Sustainability. Voor haar komst bij Schuttelaar & Partners heeft Annelies zo n tien jaar in de land- en tuinbouwjournalistiek gewerkt; bij het Agrarisch Dagblad, Oogst en het ANP. Bij de WLTO ondersteunde zij de lokale afdelingsbesturen in hun belangenbehartiging richting gemeente en provincie. Ze was ook verantwoordelijk voor het relatiebeheer richting de leden van de organisatie. Bij het hoogheemraadschap van Delfland vertegenwoordigde Annelies het waterschap 39/41