Gedragsneurologie voor paramedici

Transcriptie

1 Gedragsneurologie voor paramedici

2 Opgedragen aan mijn goede collega Fieneke Stehmann-Saris Zij ontstak de vlam

3 Gedragsneurologie voor paramedici Tweede druk J.J. Bakker, arts De Tijdstroom, Utrecht, 2013

4 De Tijdstroom uitgeverij, 2013 Omslagontwerp: Cees Brake bno, Enschede Uitgegeven door De Tijdstroom uitgeverij BV, Postbus 775, 3500 AT Utrecht. Internet: Aan de totstandkoming van deze uitgave is de uiterste zorg besteed. Voor informatie die nochtans onvolledig of onjuist is opgenomen, aanvaarden auteur(s), redactie en uitgever geen aansprakelijkheid. Voor eventuele verbeteringen van de opgenomen gegevens houden zij zich gaarne aanbevolen. Waar dit mogelijk was is aan auteursrechtelijke verplichtingen voldaan. Wij verzoeken eenieder die meent aanspraken te kunnen ontlenen aan in dit boek opgenomen teksten en afbeeldingen, zich in verbinding te stellen met de uitgever. Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16b Auteurswet 1912 juncto het Besluit van 20 juni 1974, Stbl. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471, en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht, Postbus 882, 1180 AW Amstelveen. Voor het overnemen van gedeelten uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. ISBN NUR 890

5 Inhoud 1 Functionele anatomie Inleiding Zenuwweefsel Neuronen Actiepotentialen en neurotransmitters Grijze en witte stof Globale bouw van het zenuwstelsel De hersenschors Primaire schorsgebieden Secundaire schorsgebieden Tertiaire schorsgebieden Links-rechtsverschillen Limbisch systeem Subcorticale structuren Basale ganglia Thalamus Hypothalamus Hersenstam Cerebellum Anatomie en pathologie 30 Samenvatting 31 2 Mentale basisfuncties Inleiding Bewustzijn Functionele anatomie Alertheid beïnvloedende factoren Bewustzijnsstoornissen Aandacht Begripsbepaling Indeling van aandachtsfuncties Functionele anatomie Klinisch-anatomische aspecten Onderzoek van de aandacht Aandoeningen die de aandachtsfunctie treffen Aandachtsstoornissen in het dagelijks leven Behandeling van aandachtsstoornissen Oriëntatie Algemeen Onderzoek Mentale status 47 Samenvatting 48

6 3 Neglect Inleiding Begripsbepaling Uitingen van neglect Hemi-inattentie Extinctie Motorisch neglect Mentaal neglect Neglect en lichaamsbeleving Algemeen Non-verbale hemi-asomatognosie Verbale hemi-asomatognosie Somatoparafrenie Anosognosie Neglect in het dagelijks leven Onderzoek Verklaring van neglectverschijnselen Verloop en prognose Behandeling Interne compensatie Externe compensatie Stimuleringsmethoden 70 Samenvatting 71 4 Waarnemingsstoornissen Inleiding Functionele anatomie Visuele agnosieën Algemeen Elementaire visuele perceptiestoornissen Visuele objectagnosie Prosopagnosie Simultaanagnosie Visuele agnosie in het dagelijks leven Ruimtelijke desoriëntatie Algemeen Optische ataxie Topografische desoriëntatie Constructieve apraxie Aankleedstoornissen Behandeling Agnosieën in andere zintuigdomeinen Astereognosie Auditieve agnosieën 88

7 4.6 Lichaamsschemastoornissen Algemeen Stoornissen in het somatocentrisch coördinatenstelsel Stoornissen in de bewuste lichaamsperceptie Stoornissen in de lichaamscognitie Overige lichaamsschemastoornissen 93 Samenvatting 93 5 Geheugen en amnesie Inleiding Het geheugenproces Model van de geheugenfunctie Kortetermijngeheugen of werkgeheugen? Informatieverkeer Expliciet geheugen Episodisch geheugen Semantisch geheugen Prospectief geheugen Impliciet geheugen Amnestisch syndroom Inleiding Functionele anatomie Anterograde en retrograde amnesie Confabulaties Amnesie in het dagelijks leven Enkele oorzakelijke aandoeningen Syndroom van Korsakov Ziekte van Alzheimer Hersentrauma Geheugenstoornissen bij ouderen Behandeling Medicatie Functietraining Interne compensatie Externe compensatie 114 Samenvatting Afasie Inleiding Begripsbepaling Functionele anatomie Aspecten van afasie Fluency Taalbegrip Zinsbouw 121

8 6.4.4 Woordvinding Andere gestoorde functies Intact gebleven functies Indelingssystematiek Afasiesyndromen Broca-afasie Wernicke-afasie Globale afasie Amnestische afasie Andere afasievormen Afasie in het dagelijks leven Verloop en prognose Communicatiestoornissen door rechter-hemisfeerletsel Aprosodie Pragmatiekstoornissen Behandeling 133 Samenvatting Apraxie Inleiding Begripsbepaling Ideomotorische apraxie Algemeen Onderzoek Ideomotorische fouten Functionele anatomie Lokalisatie van de laesie Subtypen van ideomotorische apraxie Ideatoire apraxie Inleiding Onderzoek Ideatoire fouten Lokalisatie van de laesie Epidemiologie en prognose Apraxie in het dagelijks leven Behandeling 150 Samenvatting 151

9 8 Frontaal syndroom Inleiding Prefrontale functies Prefrontale functiestoornissen Dysexecutief syndroom Begripsbepaling Symptomatologie Onderzoek Apathisch syndroom Ontremd syndroom Andere prefrontale verschijnselen Decorumverlies Geheugenstoornissen Motorische verschijnselen Frontaal syndroom in het dagelijks leven Oorzakelijke aandoeningen Behandeling 167 Samenvatting 168 Over de auteur 170 Literatuur 171 Register 175

10

11 Woord vooraf Het is voor aanstaande paramedici (en hun docenten!) altijd moeilijk geweest geschikte leerboeken te vinden ter ondersteuning van de studie in de medische vakken. Niet omdat er geen goede studieteksten bestaan die zijn er, ook in het Nederlands maar omdat ze te wijdlopig zijn, of te medisch-technisch georiënteerd. Ook wordt er vaak geappelleerd aan voorkennis die in werkelijkheid niet aanwezig is. Paramedische opleidingen hebben de laatste tien jaar hun toelatingscriteria verruimd, waardoor de gemiddelde instromer minder van biologie en aanverwante vakken weet dan de boekenschrijvers veronderstellen. Bovendien kan die kennis ook tijdens de opleiding niet meer worden bijgespijkerd als gevolg van de kwalitatieve afkalving die zich in het hoger onderwijs heeft voorgedaan: er is drastisch op contacttijd bezuinigd en medische basisvakken als anatomie en fysiologie zijn soms helemaal weggesnoeid. Er is dus behoefte aan studiemateriaal dat op efficiënte wijze een brug slaat tussen het kennisniveau van de gediplomeerde middelbare scholier en het niveau dat nodig is om medische en paramedische literatuur te kunnen begrijpen. In mijn eigen lespraktijk heb ik in die behoefte trachten te voorzien door het schrijven van syllabi, die bedoeld waren als wegbereiders voor de klinische handboeken. Dit boek is uit zo n syllabus ontstaan. Ik heb geprobeerd er een leesbaar leerboek van te maken, waarin anatomie en fysiologie zijn geïntegreerd met de klinisch-neurologische en neuropsychologische studiestof. Op die manier hoop ik het boek toegankelijk te hebben gemaakt voor iedereen met een geschikte vooropleiding (vwo, havo of mbo), al dan niet met biologie in het examenpakket. Ik kan niet garanderen dat iedere student iedere zinsnede in de navolgende hoofdstukken meteen zal begrijpen. Wel heb ik steeds getracht woorden te kiezen waarvan de betekenis relatief gemakkelijk te achterhalen is: hetzij door te kijken in het register achterin, hetzij door het raadplegen van een medisch of algemeen Nederlands woordenboek. Niet noodzakelijk maar wel aan te bevelen is het bekijken van anatomische atlassen (in papieren of digitale vorm) om een goed driedimensionaal beeld van hersenstructuren te krijgen. De aandoeningen die het onderwerp vormen van dit boek vallen binnen het interessegebied van verschillende disciplines: gedragsneurologie, neuropsychiatrie, neuropsychologie en cognitieve psychologie. Gedragsneurologie is een subdiscipline van het medisch specialisme neurologie. Vergeleken met psychologen zijn gedragsneurologen wat meer gericht op lokalisatie van laesies, op onderliggende ziekteprocessen en op het leggen van verbanden tussen cognitieve en sensomotorische stoornissen. Neuropsychologen daarentegen zijn meer toegerust voor het onderzoeken en behandelen van patiënten met cognitieve functiestoornissen. Dit boek draagt, zoals uit de titel blijkt, duidelijk een gedragsneurologisch stempel. Dat brengt met zich mee dat de beschrijving van psychologische testen en therapieën relatief summier is; ik vermeld ze vooral om de lezer te informeren. Mijn eigen ervaring is dat je beter begrijpt wat een stoornis inhoudt als je weet hoe die wordt onderzocht en behandeld. Wie zelf daadwerkelijk testen wil gaan afnemen of behandelin-

12 12 Woord vooraf gen uitvoeren moet zich verder in de literatuur verdiepen. Hetzelfde geldt voor degene die meer wil weten over de betrouwbaarheid en validiteit van testmethoden of over de beschikbare evidence voor de werkzaamheid van therapieën. De betiteling gedragsneurologie impliceert ook een zekere beperking in de thematiek. Zo moesten de leer- en ontwikkelingsstoornissen bij kinderen buiten beschouwing blijven, evenals de aandoeningen die tot het domein van de psychiatrie behoren, zoals depressie, dwangstoornissen en schizofrenie. Dit boek beoogt ingewikkelde materie voor een grote groep lezers toegankelijk te maken en is daarbij afhankelijk van de helderheid en precisie van de Nederlandse taal. In recente edities van het Groene Boekje worden spellingprincipes gehanteerd die indruisen tegen de logica en schadelijk zijn voor de leesbaarheid (men denke aan de regels rondom de tussen-n, de schrijfwijze van samenstellingen en het gebruik van hoofdletters). Het behoeft nauwelijks betoog dat dergelijke voorschriften hier niet zijn nagevolgd. Het schrijven van dit leerboek was een genoegen, mede dankzij de belangstelling en aanmoediging van velen. Mijn bijzondere dank gaat uit naar mijn collega s Frank van Hartingsveld (fysiotherapeut), Ton Satink (ergotherapeut) en Harry Goos (logopedist), die delen van het manuscript hebben gelezen en met wier scherpzinnig commentaar ik mijn voordeel heb gedaan. J.J. Bakker Bij de tweede druk Aangemoedigd door de positieve reacties van collega s en studenten heb ik de voorbereiding van deze nieuwe editie ter hand genomen. Majeure wijzigingen bleken niet nodig. Hier en daar zijn formuleringen verduidelijkt, geactualiseerd of genuanceerd; in hoofdstuk 5 is de paragraaf over het amnestisch syndroom herschreven en zijn enkele figuren aangepast. De belangrijkste verandering is de toevoeging van samenvattingen aan het eind van alle hoofdstukken. Ik hoop daarmee de waarde van het boek als studietekst en naslagwerk te hebben vergroot. Ondanks de wijzigingen kan deze druk zonder bezwaar naast de vorige worden gebruikt. J.J. Bakker