SMART ENERGY. Amsterdam 2040 CITY

Transcriptie

1 Endre Timár & Vanessa Rutgers

2 SMART ENERGY Amsterdam 2040 CITY

3 Over de sponsors Nieuw Amsterdams Klimaat is een meerjarig programma van de gemeente Amsterdam, waarin het stedelijk klimaatprogramma en het luchtkwaliteitprogramma sinds 2009 onder één dak zijn gebracht. Een verstandige beslissing, want deze beleidsterreinen ondersteunen elkaar op vele manieren. Het programma beoogt een aanjager te zijn van veranderingen op het gebied van de stedelijke energiehuishouding en het fysieke leefklimaat. Onze hoofdissues zijn het verduurzamen van bouwen en mobiliteit, een schaalsprong in duurzame energieproductie en het vergroenen van de forse ICT-sector in deze stad. Een fundamentele omslag voor deze issues komt er alleen wanneer de gemeente, bedrijven, maatschappelijke organisaties en bewoners samenwerken. De gemeente kan daarin een rol spelen met lokale regels, maatschappelijke randvoorwaarden scheppen, verandering stimuleren en soms barrières wegnemen. Dit boekje over Amsterdam geeft een beeld van het dagelijks leven in de stad, ergens na de eerder genoemde omslag. Als toekomstverbeelding is het prachtig geschreven: met fantasie, maar gebaseerd op een stevige en feitelijke onderbouwing. Daarmee gaat het voorbij aan doemdenken of naïef optimisme. Wij hopen dat dit verhaal iedereen inspireert om samen te werken aan de stad van de toekomst.

4 Boer Hartog Hooft is al sinds 1893 een begrip op de vastgoedmarkt, vooral in Amsterdam. Het bedrijf bouwde daarbij een sterke reputatie op met innovatief vastgoedadvies en een voortdurend streven naar ethisch verantwoord ondernemen. Cofely Energy Solutions is onderdeel van Cofely Nederland, welk op haar beurt onderdeel is van GDF Suez Energy Services. Dit Franse energiebedrijf is dé Europese marktleider op het gebied van duurzame energie- en milieuoplossingen. Cofely Energy Solutions laat techniek werken voor haar klanten door hoogwaardige duurzame energie services te bieden in combinatie met energieadvies, prestatiemeting en exploitatie van duurzame energieopwekking. Deze bedrijven hebben onlangs de krachten gebundeld om samen duurzame energie oplossingen aan te dragen voor hun opdrachtgevers. De combinatie van expertise op het gebied van energietechnologie en commercieel vastgoed is buitengewoon sterk. Ten eerste omdat deze benadering zorgt voor veel lagere exploitatielasten en een navenant hogere vastgoedwaarde. Maar ook omdat de partners hiermee beter kunnen beantwoorden aan de steeds dwingender roep om maatschappelijke verantwoordelijkheidszin. In dit verhaal van Endre Timár en Vanessa Rutgers herkennen wij, bij Boer Hartog Hooft en Cofely Energy Solutions, een denkbare toekomst die hopelijk mede door onze inspanningen werkelijkheid zal worden... Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt door de genereuze steun van deze drie organisaties.

5 6 Voorwoord Aankomst in Amsterdam Blik op de stad Energiebronnen Smart Grid emission Accomplished Inhoud Bronnen Fotoverantwoording Colofon

6 Voorwoord

7 Vergeet niet, mijne heren, dat het stenen tijdperk niet eindigde omdat we geen stenen meer hadden Sjeik H. Yamani, voormalig olieminister van Saoedi-Arabië De aanwijzingen dat het broeikaseffect wereldwijd dramatische effecten begint te sorteren zijn allang meer dan overtuigend te noemen. Daarnaast wordt pijnlijk duidelijk dat de olie- en gasreserves niet alleen steeds problematischer te winnen zijn, maar ook veelal in handen van dubieuze regimes, die zonder veel scrupules de kraan kunnen dichtdraaien. Praktisch bezien valt er niet meer te ontsnappen aan de opdracht aan regeringen, bedrijven, instellingen en wereldburgers om binnen, pakweg, twee generaties onze energiehuishouding grotendeels te verduurzamen. De tijd dringt. 7

8 Amsterdamse gemeenteraad wil drastische CO 2 reductie De gemeenteraad van Amsterdam heeft besloten dat de stedelijke CO 2 uitstoot in 2025 met 40% moet zijn verminderd ten opzichte van Dat is nog maar het begin, want rond 2050 moet dat nog verder zijn teruggebracht met ongeveer 80% en de eindstreep ligt bij een volledig koolstofvrije energiehuishouding. Amsterdam staat hierin als stad overigens niet alleen; er zijn over de hele wereld steden die vergelijkbare beslissingen nemen. Het zal duidelijk zijn dat zulke doelen feitelijk aansturen op een (energie-)revolutie. Volgens deskundigen zal deze omwenteling de industriële revolutie minstens evenaren. Hoe het er allemaal precies uit zal zien weet niemand, maar we moeten ons voorbereiden op een leven voorbij de vertrouwde energiebronnen olie en gas. Toekomstbeeld 2040 Een toenemend aantal steden in de wereld voelt zich uitgedaagd om een leidende rol te spelen in die verduurzaming. Zo ook Amsterdam. Het gemeentebestuur wil er alles aan doen om het tij te keren, misschien ook letterlijk, want de stad ligt onder de zeespiegel. Maar publieke middelen, zoals beleidsplannen, projecten of subsidies zullen ons niet redden. Gelukkig groeit de steun door het bedrijfsleven, woningcorporaties en andere organisaties, die de overheid soms ongeduldig voorbij streven met vooruitstrevende initiatieven, duurzame producten, energiecoöperaties en ideeën. Als auteurs van dit boekje en liefhebbers van deze bijzondere stad willen wij op onze manier bijdragen aan het keren van het tij. Dat doen we door een toekomstbeeld te presenteren, waarin de fantasie alle ruimte heeft. Een gedurfd verhaal over Amsterdam, waarin het jaar 2040 in woord en beeld wordt beschreven alsof we daar al zijn gearriveerd. Waarom deze oefening? Omdat poëtische eindbeelden kunnen inspireren tot creatieve gedachten en plannen. Maar ook omdat zulke beelden ons eraan herinneren waar we het allemaal ook alweer voor doen op momenten dat de dagelijkse realiteit ons het zicht ontneemt.

9 Een toekomstbeeld voor Amsterdam over dertig jaar. Dat riekt naar sciencefiction; en de oplettende lezer ziet onmiddellijk de gevaren daarvan opdoemen, compleet met visioenen van vliegende auto s, onbeperkt hightech eten uit de muur en geavanceerde handlaserwapens zonder vergunning. Verwijzend naar bekende cultuuriconen kunnen we kiezen uit heel verschillende toekomstbeelden: de smetteloos witte commandobrug uit de serie Star Trek, het oliebesmeurde en roestige cargoschip in de film Alien, de sombere realiteit van Brave New World of een ecologische variant op het wereldje van de Teletubbies. Kortom, een hachelijke onderneming. Om de grootste valkuilen te omzeilen is dit verhaal daarom gefundeerd op beginnende trends van vandaag en goed gedocumenteerde technologie van morgen - zij het rijkelijk overgoten met de nodige wishful thinking. Om het in een verhalend vat te gieten, beschrijft het toekomstbeeld een etmaal uit het leven van een fictieve reiziger, die Amsterdam in de zomer van 2040 bezoekt. Hij wordt bijgestaan door een even denkbeeldige als deskundige gids, die als voice-over geregeld de nodige uitleg geeft. Strategisch geplaatste tekstkaders voorzien daarnaast in de lezersbehoefte aan hardcore informatie. Waarschijnlijk zal de werkelijkheid er straks anders uitzien dan in dit toekomstbeeld, maar de welwillende lezer ziet dat hopelijk als een uitdaging om 2040 nog veel interessanter en duurzamer te maken. 9 Amsterdam, mei 2010

10 1 Aankomst in Amsterdam

11 Elektrische krachten zijn overal in onbeperkte hoeveelheden voorhanden en het kan alle machinerie van de wereld aandrijven, zonder het gebruik van kolen, gas, olie of welke andere gebruikelijke brandstof dan ook. Nikola Tesla, 19e eeuwse grondlegger van de moderne elektriciteitsopwekking Met een slippend geluid raken de banden van het tweemotorige vliegtuig het beton van de landingsbaan. Ik heb de folder over de Boeing 808 Biofuel net uit en frommel hem terug in de rugleuning voor me. Tien minuten later sta ik voor het eerst in twintig jaar weer op Hollandse bodem. Terwijl ik op de loopband voortglijd, denk ik over het doel van mijn bezoek: uitzoeken wat er terecht is gekomen van alle goede voornemens om Amsterdam binnen één generatie klimaatneutraal te maken. Natuurlijk heb ik via internet de ontwikkelingen in de hoofdstad gevolgd, maar ik wil graag zelf met mensen hier praten en bovenal wil ik de sfeer proeven van de stad waar ik ben opgegroeid. Is Amsterdam in 2040, behalve duurzaam, ook een vitale en prettige stad om in te leven? Een irisscan later ben ik al door de douane. Schiphol is inderdaad een stuk kleiner en overzichtelijker geworden, maar dat verbaast me niet echt met de huidige ticketprijzen. In de aankomsthal ontmoet ik mijn gids voor het komende etmaal. Een lange oudere dame komt met uitgestoken hand op mij toelopen; ik schat dat ze tegen de zeventig loopt, maar ze is nog volop actief in bestuursfuncties en schijnt alles over de stad te weten. Terwijl we over mijn reisbeslommeringen praten, lopen we naar haar auto die ons naar het hart van de stad zal brengen. 11

12 Koolzaadvelden We stappen in een kleine zwarte Toyota en het dashboard begint meteen ongevraagd informatie te geven over de conditie van de accu s, hoever we ermee kunnen rijden en waar de dichtstbijzijnde laadstations zijn. Ik word achterin mijn stoel gedrukt als we fluisterstil met een flinke vaart wegrijden. De auto draait de snelweg op. Het lijkt wel een snelweg uit de jaren 50 van de vorige eeuw met veel ruimte, waardoor we riant doorrijden. In de felle middagzon zie ik de rand van de stad opdoemen, waar rijen hoge windturbines aan de einder staan. Ook even verderop vlak naast de vangrail; artistiek gekleurde exemplaren, met enorme wieken die traag door deze bijna windstille dag heen malen. Aan weerszijden van de weg is het klassieke grasland vrijwel verdwenen. In plaats daarvan strekken de koolzaadvelden zich uit; zelfs het spoortalud ziet er knalgeel van. Verderop passeren we fraaie woningen, met balkons direct aan de snelweg. Mijn gids raadt mijn gedachten: Ja, dat was ooit echt ondenkbaar. Maar door het elektrisch verkeer is de lucht spectaculair schoner en het lawaai verdwenen. Je kunt nu prima op die balkons zitten en er zijn mensen die van dit uitzicht houden. We zaten wel met het probleem van zware vrachtwagens met hun dieselmotoren, maar die worden nu bijna allemaal buiten de stad overgeladen in elektrische bestelwagens. Sindsdien zijn woningen aan drukke wegen weer heel gewild.

13 Mooiste transferplaza Even later rijden we de stad binnen en mijn gids laveert de auto soepel door het verkeer van de Overtoom en de Nassaukade. Met een draai naar rechts rijden we een tunnelmond in en seconden later sta ik in het grootste transferium van Amsterdam. Een transferium met enige wereldfaam. De stad kent een aantal van deze transferplaza s, maar dit is toch wel de meest bruisende van allemaal: een krioelende mierenhoop van mensen die van het ene vervoermiddel in het andere stappen. Helemaal in de diepte ligt een station van de nieuwe oost-west metrolijn met op de lagen daarboven zo n vijfduizend parkeerplaatsen. In het complex bevinden zich ook vergadercentra, horeca, sportscholen, kinderopvang, fietsenstallingen en besteldiensten. Parkeerniveau min twee en min drie zijn speciaal voor deelauto s. Ze staan er in alle soorten en maten, ook bestelbusjes of familiewagens. Daar vinden we een parkeerplek en mijn gids legt haar deelauto direct aan het infuus, zodat hij morgen weer opgeladen is. De stroomkosten worden later automatisch van haar rekening afgeschreven. Voor het moment nemen we afscheid en spreken af dat ik haar later die avond in een restaurant tref. Terwijl ik een taxi zoek, valt me op dat de stad geleerd heeft van het verleden. Dit transferium is niet meer die tochtige, desolate of unheimische plek van toen, maar juist levendig en druk, mooi van architectuur, schoon en vol handige voorzieningen. 13

14 Het nieuwe autorijden De benzine- of dieselauto heeft zijn langste tijd gehad. Drie duurzame vormen van aandrijving dienen zich aan: Elektromotor (op accu s) Waterstofmotor (brandstofcel) Verbrandingsmotor op bioethanol of biodiesel (gemaakt van 2e generatie biomassa) Een tussenvorm is de hybride auto met een elektromotor en een verbrandingsmotor naast elkaar. Bij lage snelheden werkt de elektromotor en anders neemt de gewone motor het over. Als deze auto met een stekker in het stopcontact kan worden opgeladen, spreekt men van een plug-in hybrid. Zulke auto s zullen ooit 1:80 rijden in plaats van de magere 1:15 van auto s nu. De technische ontwikkelingen gaan razendsnel. Zelfs Shell denkt dat in 2030 het merendeel van het verkeer elektrisch is. Maar dan moeten de huidige typen accu s nog wel verbeteren; de zware en dure accubanken nemen veel plaats in en zijn na 200 kilometer leeg. Opladen kan onderweg of thuis, maar dat kost tijd. Daarom wordt ook nagedacht over een netwerk van wisselstations, waar een robot in één beweging de lege accu s verwisselt voor volle. De accutechniek zal ongetwijfeld nog enorm verbeteren, maar voor zwaar vrachtverkeer blijven verbrandingsmotoren (op biodiesel) wellicht de beste optie. Ook waterstof als bron van stroom is een mogelijkheid. In zo n auto gaat waterstofgas door een brandstofcel, waarbij stroom vrijkomt voor de elektromotor. De distributie en opslag van waterstof is echter problematisch en ook hier is de tank na enkele honderden kilometers leeg. Maar de waterstoftechniek blijft zich snel ontwikkelen De gemeente Amsterdam nam in 2009 het besluit dat er in 2040 elektrisch wordt gereden in de stad en dat er in 2012 al tweehonderd oplaadpunten moeten zijn. Inmiddels rijden de eerste elektrische taxi s al in de Amsterdamse straten.

15 Bentheimer zandsteen Op één punt is Amsterdam weinig veranderd: de taxichauffeur die me naar mijn hotel rijdt is adembenemend lomp. Ik stap uit op de Dam voor de ingang van hotel Krasnapolsky en geloof mijn ogen niet. De zwarte aanslag op de gevel van het koninklijk paleis is verdwenen. Verlost van roet uit uitlaatgassen loonde het blijkbaar de moeite om het paleis die goede schoonmaakbeurt te geven. In de zon zijn de muren en ornamenten van Bentheimer zandsteen nu prachtig goudgeel van kleur. Ik loop het hotel binnen en meld me bij de receptie. Krasnapolsky is een van de energiezuinigste hotels in zijn klasse. Het complex slaat ondergronds winterkoude op voor koeling in de zomer, en zomerwarmte voor gebruik in de winter. De meeste baden zijn vervangen door douches - wel met vijf sterren natuurlijk - en alle linnengoed gaat naar een ultramoderne wasinrichting, waar ze gebruik maken van restwarmte van de industrie. Nadat ik me heb opgefrist en omgekleed, begeef ik me weer naar buiten en loop naar het restaurant waar ik met mijn gids heb afgesproken. Hoog aan de gevel van de Bijenkorf valt me iets op: drie indicatorlampen in de kleuren groen, geel en rood. Interessant, want zulke led-displays zag ik ook al onderweg van het vliegveld op gebouwen en pleinen, en al de hele middag branden die lichten rood. 15

16 Restaurant Ik tref mijn gids bij de deur van een kleine brasserie op de Nieuwmarkt. We vinden een tafel bij het raam en ik begin meteen over die displays aan de gevels. Nou, je hebt je ogen niet in je zak zitten, lacht ze mij toe. Het betekent dat vandaag de seinen op rood staan, als het ware. De kleur zegt namelijk iets over de stroomprijzen van dit moment. Die schommelen per kwartier, met uitschieters van soms wel zeshonderd procent. Ze zijn nu bijvoorbeeld erg hoog, want er staat al dagenlang weinig wind. De stroombedrijven starten daarom kolencentrales op en kopen stroom in uit de Sahara. Dat is peperduur. Met die displays zijn mensen dus gewaarschuwd en dat werkt fantastisch goed, want iedereen schroeft zijn energiegebruik terug. Zelf laat ik de auto zoveel mogelijk staan en de wasmachine blijft even uit. Ik moet zeggen, als je zonnepanelen op je dak hebt, verdien je vandaag aardig wat. Zeg, wat neem jij? Tijdens het eten en geholpen door een robuuste Limburgse wijn vermaken we ons met allerhande verhalen over de stad, totdat het tijd wordt om het over morgen te hebben. Kom morgenochtend eerst met tram 4 naar mijn huis en dan lopen we daarna naar een nieuwbouwwoning in de buurt. De middag brengen we door in een modern kantoor bij het westelijk havengebied, waar iemand van een energiebedrijf zal aanschuiven die je alles kan vertellen over de energievoorziening van de stad. Vlees, de stiekeme grootverbruiker Nederlanders zijn enthousiaste vleeseters; wereldwijd staan we op de zevende plaats. Vlees heeft alles te maken met energie. Om een koe één kilo zwaarder te laten worden is vijf kilo voer nodig. Veel veevoer wordt in de tropen geproduceerd en het maken en transporteren ervan verbruikt veel energie. Hetzelfde geldt voor de productie van kunstmest. Men heeft berekend dat alle veeteelt wereldwijd meer CO 2 produceert dan al het verkeer. Volgens dezelfde cijferaars zou minder vlees eten in Nederland één van de meest effectieve manieren zijn om een enorme CO 2 besparing te realiseren. Het vrijgekomen landbouwgebied kan worden ingezet voor de productie van voedsel, biogrondstoffen voor de chemische industrie en voor biobrandstoffen.

17 17 Amsterdam by night Later wandel ik langzaam terug naar het hotel. Code rood of niet, het is een drukte van jewelste in de kroegen en op straat. Op de hoek van een straat laat ik het even op mij inwerken. Het is een komen en gaan van taxi s, bestelbusjes, scooters, fietsen en af en toe een privé-auto. Op straat zijn er veel laad- en losplekken, maar er wordt bijna niet meer geparkeerd, waardoor de oorspronkelijke schoonheid van gevels, grachten en pleinen ongestoord tot zijn recht komt. De code rood heeft geen effect op de verlichting van de historische bruggen, maar de fontein op de Nieuwmarkt staat inderdaad uit. Het duurt even voor ik het door heb, maar het is ook het geluid van de stad dat zo totaal anders is dan in mijn jeugd. Ik hoor geen geronk, gebrul of gejank van opgevoerde brommers, auto s of bussen. Daarvoor in de plaats het zoemen van elektromotoren en het suizen van banden. Nu verkeersgeluiden zich terug hebben getrokken naar de achtergrond, hoor ik spreeuwen en zwaluwen, kletsende vrouwen die mij voorbij lopen, een lachsalvo uit een café, een rammelende fiets. Uit een hoog raam klinkt pianospel en even verderop valt een bierglas kapot. Goed dan, aan de overkant is een fietser bezig een automobilist zijn huid vol te schelden. Some things never change

18 2 Blik op de stad

19 Als ik mijn klanten had gevraagd wat ze wilden, zouden ze hebben gezegd: een sneller paard. Henry Ford, grondlegger van de moderne automobielindustrie Ik word wakker van een koele bries die over mijn gezicht strijkt en het opgewonden gekwetter van mussen. Terwijl ik het raam sluit zie ik dat de code rood is vervangen door een warm oranje. Blijkbaar staat er nu genoeg wind om de lokale energievoorraden aan te vullen. Nadat ik me heb aangekleed en een snel ontbijt naar binnen heb gewerkt, vind ik op het Damrak de juiste tramhalte. Ik zie geen bovenleidingen meer, die ooit als lelijke spinnenwebben boven de straten hingen. Trams en treinen krijgen al jaren hun stroom via een ondergrondse inductiedraad. Die oplossing is veel mooier en energiezuiniger, maar nog steeds knarst en wurmt de tram zich door de krappe bochten van de binnenstad. Een aantal tramlijnen is opgeheven nadat twee nieuwe metrolijnen in gebruik werden genomen, maar het is nog steeds een feest om als toerist bovengronds door de stad gerammeld te worden. Op mijn bankje zit ik met mijn neus tegen het raam gedrukt. Amsterdam straalt een onweerstaanbare charme uit. Behalve die paar lossende bestelwagens staat er nauwelijks blik op straat en blijkbaar maken de vele fietsers nu massaal gebruik van ondergrondse parkeerautomaten. Al die hectares aan parkeerplaatsen van voorheen hebben plaatsgemaakt voor brede paden, bomen en struiken. Op pleinen zijn speeltuinen of fonteinen, soms met bankjes eromheen. Omhoog turend naar de gevels van oude panden zie ik dat de meeste raamkozijnen vervangen zijn door isolerende exemplaren. Goddank niet meer die monsterlijke wit plastic krengen, maar kozijnen met een authentiek historische uitstraling en hier en daar zelfs met ouderwets bobbelig oorlogsglas. Je kunt het overdrijven. Gelukkig zijn er ook genoeg moderne toevoegingen te bekijken. Klaarblijkelijk zijn zonnepanelen hier nu net zo gewoon als ooit glas of natuursteen, want luifels, daklijsten en gevelplaten bestaan opmerkelijk vaak uit zonnecellen. Sinds die in verschillende kleuren en vormen verkrijgbaar zijn, hebben zelfs de meest conservatieve architecten ze omarmd. 19

20 Zwengelen Bij de halte op de grens van de Pijp stap ik uit. Terwijl ik een kruising oversteek valt mijn oog op twee negentiende eeuwse blokken op de hoek. Er is duidelijk iets mee aan de hand. Bij nader inzien zijn het geen oude woonpanden, maar flinke parkeergarages. De gevels ervan zijn op klassieke wijze opgetrokken met donkere ramen en zelfs deuren. Er moest wel zoiets zijn, want ik zie in de nauwe dwarsstraten geen geparkeerde auto s. In plaats daarvan brede stoepen, kinderspeeltuig en oergezellige plantenbakken. Alweer iets om mijn gids over aan de tand te voelen. Drie minuten later sta ik voor de portiek van haar huis. Boven de brievenbussen en bellen hangt net zo n zwengel als aan een opwindradio. Toen ooit bekend werd dat voor al die elektrische deurbellen in Europa één elektriciteitscentrale dag en nacht stond te draaien is er aanvankelijk niets met die wetenschap gedaan, maar tien jaar geleden kwam eindelijk de Europese Deurbellenrichtlijn die deze misstand rechtzette. Ik draai een paar keer aan de zwengel, druk op de bel en een moment later sta ik in de woning van mijn gids. Welkom in mijn paleisje. Koffie? Ik plof bevestigend in een fauteuil en

21 vraag meteen naar die parkeergarages van daarnet. Goeie vraag. Die zijn er gekomen na twintig jaar buurtprotesten, maar nu is iedereen er helemaal weg van. Toen duidelijk werd dat we allemaal elektrisch gingen rijden zaten we met het probleem van voldoende oplaadpunten, die ook nog hufterproof moesten zijn. Als je driehoog achter woont en ergens langs de stoep een parkeerplek hebt veroverd, ruk je geen stekker uit een lantaarnpaal om je auto op te laden. Je moet gecontroleerde parkeerplekken hebben, met goede oplaadfaciliteiten of accuwisselaars, en dat gaat het beste in een nette garage. Grote ondergrondse garages zijn duur, dus we konden beter een paar panden opofferen. Maar ze hebben het mooi fin de siècle vormgegeven en de straten zijn er veel en veel plezieriger door geworden. De Govert Flinckstraat bijvoorbeeld, ooit een onooglijke parkeergoot, is nu een leuke groene fietsroute geworden. Derde stadsvernieuwingsgolf Terwijl ik van mijn koffie slurp, kijk ik rond in het smaakvol ingerichte appartement. Het is een pand uit 1906 en dat scoorde veertig jaar geleden nog heel beroerd op het energieverbruik. In de hal zie ik de smartmeter aan de muur hangen. Zo te zien van een modern type, met touchscreen en een omlijsting naar keuze. Ik wil graag weten hoe ze dit oude appartement warm weet te stoken. Kom mee, antwoordt mijn gids, vanaf het dak kan ik je alles het beste laten zien. We stappen door het dakluik. Aanschouw de derde stadsvernieuwingsgolf, declameert mijn gids en maakt een armgebaar over de daken. Op de voorgrond strekt zich een zee uit van zonnepanelen in allerlei vormen en soorten, nu en dan afgewisseld met een kleine windturbine, bonte sedumdaken of een pluk sterk geurende wietplanten. Aan de horizon zie ik vooral in het westen en het noorden grote windparken, maar ook dichterbij staan een aantal solitaire molens op open plekken in de stad. Ik zal het kort proberen te houden. Buurten als deze hebben vaak oude woningen zonder spouwmuren. Die zijn lastig fatsoenlijk na te isoleren en dat doe je dus alleen als ze erg gewild zijn in de markt. En dat waren ze gewoon niet allemaal. In 2015 werd daarom al besloten om dertig procent van alle oudbouw - de echte rotzooi dus - af te breken. 21

22 De Smartmeter: slimme energieregelaar in huis De oude gas- en elektrameters worden op termijn vervangen door een digitale display, waarin het energieverbruik in een oogopslag kan worden afgelezen en door de bewoner met een paar toetsdrukken beïnvloed. Het geheim is dat de smartmeter draadloos kan communiceren met grote verbruikers in huis, zoals de thermostaat, wasmachine, diepvriezer, eigen stroomopslag, oplaadpunten voor elektrisch vervoer, enzovoort. Daarnaast communiceert hij ook met een computercentrum buiten de woning, net zoals de homecomputer tijdens het internetten. De server houdt voortdurend bij wat de momentane energieprijzen zijn en kan op afstand de smart meter in huis instrueren. Als de energieprijzen omhoog schieten, kan de smartmeter apparaten in huis uitzetten of de verwarming een paar graden lager. De slimme klantgerichtheid van dit systeem kent geen grenzen. Zo kun je verschillende profielen instellen, zoals een zo goedkoop mogelijk profiel, een altijd warm huis profiel, of een voorkeur voor duurzame energie profiel. Want de smartmeter weet ook hoeveel duurzame stroom op het net wordt aangeboden. Met die kennis kan de smartmeter zelfs voorrang forceren voor verkoop van eigen homemade zonnestroom. Dat werkt als volgt. Stel dat een bewoner veel zonnepanelen heeft en dat op een zekere dag de stroomprijzen op het net erg hoog zijn. In die situatie kan de smartmeter het nietnoodzakelijk verbruik in huis stopzetten en zoveel mogelijk zelfgemaakte zonnestroom in het net pompen, waarmee goed geld te verdienen valt. Natuurlijk is het als bewoner altijd mogelijk om de smartmeter te overrulen met handmatige instellingen. Zoals je ziet zijn er inmiddels al aardig wat blokken vervangen door nieuwbouw. Hoewel, je ziet het vaak niet eens, want de buurt heeft afgedwongen dat de nieuwbouw harmonisch in zijn omgeving past. De resterende oudbouw wordt zo goed en kwaad als mogelijk aangepakt. Dat is mooi te zien aan het blok hier tegenover. Mijn gids wijst naar de overkant van de binnentuin. Het oude platte dak is vervangen door een schuin pannendak met zonnepanelen die zowel warm water maken als stroom opwekken. De achtergevel is compleet vervangen door een zwaar isolerende pui en aan de voorkant is een isolerende gevel voor de oude buitenkant gezet. Dat pand is nu bijna net zo goed als nieuwbouw. Maar ja, niet iedereen vindt die voorzetgevels mooi natuurlijk. Daarom kozen de huurders in ons pand voor een microwarmtekracht cv-ketel op biogas en een dunne laag isolatie van binnenuit. Het isoleert iets minder goed, maar wie mooi wil zijn, moet pijn lijden. Die pijn wordt ongetwijfeld geleden tijdens het lezen van de energierekening. Vooral de gasprijzen zijn tegenwoordig heel onvriendelijk. Ik ben daarom benieuwd of er nog veel gas wordt geleverd in deze oude wijken. Jawel, maar het is nu een soort lappendeken geworden van energieleveringen. Het ene blok is all-electric, het blok ernaast zit op gas en de overburen zijn aangesloten op stadswarmte. Maar de trend is dat gaslevering aan woningen er ooit helemaal uit gaat, of het nu om aardgas gaat of om biogas. Weer terug in de woning graait ze haar jas van een stoel en troont me mee naar de meter in de hal. Een groen lampje vertelt ons dat de stroomprijzen nu laag zijn. Kijk, ik zet het display toch op alles uit. Computerapparatuur is uit, niks op stand-by en alleen de koelkast en de aquariumpomp blijven t doen. Ze drukt opnieuw op het scherm en ik zie dat er alles bij elkaar 40 watt aan apparatuur in huis staat te draaien. Nog een keer drukken; dit jaar heeft ze maar 350 kubieke meter gas verstookt. Netjes.

23 Verwarming van een Amsterdamse woning in 2040 Voor een galerijflat in 1970 was een jaarverbruik van m 3 aardgas niet ongewoon. In 2009 verbruikte een nieuwbouwwoning rond de 600 m 3 (of een vergelijkbare hoeveelheid stroom of warmte) en een verdere daling is in zicht. Helemaal nul wordt het nooit; een paar honderd m 3 per jaar lijkt wel het minimum, alleen al omdat we heet kraanwater nodig hebben en niet altijd even oplettend zijn met de thermostaat en ramen op een kier. Het theoretisch warmteverbruik wordt uitgedrukt in de energieprestatiecoëfficiënt (epc). In 2040 is die maat ongetwijfeld verdwenen, want hij staat nu al bloot aan veel kritiek. In theorie kan een supergeïsoleerde eengezinswoning vol zonnepanelen op het dak zoveel energie aan het net terugleveren, dat op jaarbasis netto geen energie verbruikt wordt. Maar in een stad met gestapelde woningen is dat onmogelijk, omdat elke woning gemiddeld maar een heel klein stukje dakoppervlak heeft. Daarom zal een Amsterdamse woning in 2040 nog steeds afhankelijk zijn van energie van buitenaf. Dat wordt geleverd in de vorm van stroom, gas of warmte, die als een lappendeken de stad voorzien: 23 Minimaal oude en nieuwe woningen maken gebruik van stadsverwarming (restwarmte en warmtekracht); Een slinkend deel van oude woningen maakt gebruik van gas voor hun microwarmtekracht cv-ketel (HRe ketel); Een aantal goed gerenoveerde oude woningen gebruikt een elektrische warmtepomp met lokale warmtebronnen; Een deel van de nieuwbouwwoningen heeft elektrische warmtepompen, gebruik makend van lokale warmteopslag; Een ander deel van de nieuwbouwwoningen heeft ook warmtepompen, maar gebruikt soms ook stadsverwarming als bron; Koeling van woningen (airco of koudeopslag) is een nichemarkt voor een kleine groep welgestelden.

24 Waarom waterstof nu nog niet doorbreekt Waterstofgas (H 2 ): de brandstof van onze zon. Het leek een paar jaar geleden de gedoodverfde winnaar in de race om het duurzame alternatief voor olie. Het is makkelijk te maken door elektrische stroom door water heen te sturen, waarbij aan één van de polen waterstofgas vrijkomt. H 2 een volkomen schone brandstof, want bij verbranding komt alleen water vrij. Ook kun je waterstof in een brandstofcel weer chemisch omzetten in schone elektriciteit. zoo Buurtopslag We stommelen de trap af, op weg naar de jongste zus van mijn gids. Zij is onlangs naar een vers opgeleverde villa verhuisd en dat moet bekeken worden. Onderweg zwaait er op straat plotseling een stalen deur open die we nog net kunnen ontwijken. Een blauwe overall komt naar buiten. Zijn gezicht klaart op als hij mijn gids herkent. Ah, is dit je meneer uit Verweggistan? Jullie willen vast even binnen kijken Even later staan we in een betonnen hal vol kasten en buizen, tanks en bedrading. Klaarblijkelijk is er ooit een pand in deze straat tussenuit gesloopt en heeft plaatsgemaakt voor deze buurtstroomopslag. Mijn gids brandt los. Twintig jaar lang hebben we geklungeld met het probleem van opslag van duurzame energie. In deze buurt staan ettelijke megawatts aan vermogen, afkomstig van een paar duizend zonnepanelen en de oude turbine aan de Amstel. Deze installatie jaagt die stroom door leidingwater heen, waardoor waterstofgas vrijkomt en dat wordt hier onder hoge druk opgeslagen. In tijden van schaarste kan deze opslag vier uur lang stroom leveren voor de buurt, alvorens andere bronnen inspringen. Tja, de buren stonden niet meteen te juichen bij het idee om vlak naast een waterstofbom te wonen. De zijwanden zijn daarom van dik beton en het dak is zo ongeveer van rijstpapier. Als het misgaat vliegt alleen het dak eraf. De monteur grijnst. En dat is een hele geruststelling als ik hier mijn peuk sta te roken. Bij nader inzien heeft waterstof echter een paar forse nadelen in het gebruik, waar nog geen oplossingen voor bestaan. Waterstof heeft per liter maar een kwart van de energie-inhoud van benzine. Het moet in een auto dus in grote hoeveelheden onder hoge druk worden meegetorst. Maar er is nog een kwestie. Er zijn conversiestappen (omzettingen) nodig om bijvoorbeeld windenergie om te zetten in waterstof, dat vervolgens op te slaan, te vervoeren naar een gebruiker en het daar weer om te zetten in nuttige energie. Bij elke stap gaat zoveel energie verloren, dat in het zojuist genoemde voorbeeld maar 25% van de elektriciteit die er in ging, er aan het einde weer uitkomt. Daarom kan waterstof beter als stationaire opslag van overtollige duurzame elektriciteit worden ingezet, bijvoorbeeld aan de voet van een windmolenpark. Dan zijn er minder conversiestappen nodig. Misschien komen er ooit oplossingen voor de genoemde nadelen, bijvoorbeeld door waterstof chemisch te binden aan een stabiele draagstof, die het gemakkelijk weer kan loslaten als het nodig is. Tussen nu en 2040 kan veel gebeuren