University of Groningen. Huge van Bordeeus Lens, Maria Johanna

Transcriptie

1 University of Groningen Huge van Bordeeus Lens, Maria Johanna IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2004 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Lens, M. J. (2004). Huge van Bordeeus: een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten. Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 HUGE VAN BORDEEUS Een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten Onderzoek naar de Middelnederlandse versfragmenten en prozaroman M.J. LENS

3

4 HUGE VAN BORDEEUS

5 Copywright 2004 M.J. Lens All Rights Reserved. No part of this book may be reproduced in any form or by any means without the prior permission of the author. Lay-out: M.J. Lens Druk: Grafisch Centrum Rijksuniversiteit Groningen

6 RIJKSUNIVERSITEIT GRONINGEN HUGE VAN BORDEEUS Een ridder van Karel de Grote op avontuur in het Oosten Onderzoek naar de Middelnederlandse versfragmenten en prozaroman Proefschrift ter verkrijging van het doctoraat in de Letteren aan de Rijksuniversiteit Groningen op gezag van de Rector Magnificus, dr. F. Zwarts, in het openbaar te verdedigen op donderdag 8 april 2004 om uur door Maria Johanna Lens geboren op 16 januari 1960 te Schiedam

7 Promotor: Prof. dr. M. Gosman Beoordelingscommissie: Prof. dr. B.A.M. Ramakers Prof. dr. J.D. Janssens Prof. dr. P.W.M. Wackers ISBN:

8 v INHOUDSOPGAVE WOORD VOORAF Lijst van sigla x 1 INLEIDING 1 Onderzoek rond Huge: stand van zaken 1 Motivering huidige onderzoek 2 Opzet en indeling van de studie 3 Een aantal praktische zaken 5 2 DE FRANSE HUON-TRADITIE 6 Inleiding ONDERZOEK OVER HUON DE BORDEAUX 7 Datering 7 Bronnen 11 Genre DE MATERIËLE OVERLEVERING HANDSCHRIFTEN 16 Classificatie van de handschriften DRUKKEN DE VERHAALTRADITIE HUON DE BORDEAUX 23 De tweekamp tussen Huon en Amauri 23 De opdracht 26 Het verlangen naar Esclarmonde 27 Tot besluit PREQUEL EN CONTINUATIES 32 De cyclus in T 32 De cycus in P 36 De cyclus in R GEBRUIK EN VOORTLEVEN VAN HET CHANSON DE 39 GESTE 3 DE VERSFRAGMENTEN VAN HUGE VAN BORDEEUS 46 Inleiding BESPREKING VAN DE VERSFRAGMENTEN MIDDELBURG (mb) 48 De opdracht van Karel (fr. 1, vs ) 51 De overval op Guweloen (fr. 1, vs ) 52 Huge, koning van Aragon (fr. 1, vs ) 54 Gebeurtenissen in en om Bordeaux; het verraderlijke gedrag van Gheraert 56 (fr. 2, vs ) LEIDEN (l) 60 Het eiland in de Rode Zee (fr. 1 t/m 6, vs ) 62 De ontmoeting met Maleproen (fr. 3 t/m 6, vs ) 66 Aan het hof van Yvorijn van Monbrant (fr. 7 en 8, vs ) BRUSSEL (br) 73 De Tormont-episode? (fr. 1 t/m 4, vs ) 75 Vertrek van Huge; op zee (fr. 5 t/m 8, vs ) NIJMEGEN (n) KATWIJK (k) 86 Huge in Babylonië (fr. 1 t/m 16, vs ) DESCHAMPS (d) 93

9 vi 3.2 DE MIDDELNEDERLANDSE VERSTRADITIE 96 4 DE PROZAROMAN HUYGHE VAN BOURDEUS (Np) DE DRUKKEN DE DRUK VAN VORSTERMAN DE LATERE DRUKKEN DE GRONDTEKST 107 Inleiding DE FRANSE PROZAROMAN (Hp) EN DE NEDERLANDSE 108 PROZAROMAN (Np) Inleiding 108 Hp vergeleken met Np DE RELATIE MET HET CHANSON DE GESTE 118 Inleiding 118 Plaatsen waar Np en M overeenkomen tegenover R 119 Plaatsen waar Np en R overeenkomen tegenover M 122 Conclusie Np BEWERKT NAAR EEN MIDDELNEDERLANDSE 128 RIJMTEKST Inleiding 128 De eerste ontmoeting tussen Huge en Maleproen 129 De tweede ontmoeting tussen Huge en Maleproen 131 Bekerproef in Dormonde 134 Conclusie DE TEKST VAN HUYGHE VAN BOURDEUS: KENMERKEN 139 VAN DE NEDERLANDSE PROZAROMAN Inleiding VERHAALVERLOOP/STRUCTUUR 139 Vooruitwijzingen 141 Introductie van personen die Huge tijdens zijn reis zal ontmoeten 142 Volgorde van de handelingen ONTBREKENDE ELEMENTEN JURIDISCHE EN POLITIEKE AANGELEGENHEDEN 147 Feodale verhouding tussen koning en vazal 147 De voorwaarde van Karel voorafgaand aan de tweekamp 151 De rol van Dumay (Naime) 151 Conclusie WONDERBAARLIJKE EN BOVENNATUURLIJKE 153 ELEMENTEN Feeënrijk van Auberon 154 Wonderlijke voorwerpen 155 Andere wonderbaarlijkheden 157 Conclusie PERSONAGES 158 Karel de Grote 158 Abroen 161 Huge 165 Conclusie met betrekking tot de omissies MODIFICATIES EN TOEVOEGINGEN MODIFICATIES M.B.T. DE JURIDISCHE GEBRUIKEN 170 De kroning van Charlot 170 Uitdaging en aanvaarding van de tweekamp 172

10 vii De kamprechters 173 Beraadslaging van de pairs 175 Conclusie met betrekking tot de modificaties TOEVOEGINGEN 177 De prologen 177 Het gebed van Huge 180 De rederijkersverzen 182 Huges verbanning: de gepaard rijmende verzen TYPERING VAN DE NEDERLANDSE PROZAROMAN HUGE VAN BORDEEUS IN DE MIDDELNEDERLANDSE 193 LITERAIRE CONTEXT Inleiding RECONSTRUCTIE VAN DE INHOUD VAN HET 193 MIDDELNEDERLANDSE GEDICHT Inleiding 193 Huge van Bordeeus (Nv) ENKELE KENMERKEN VAN DE MIDDELNEDERLANDSE 206 BERIJMDE HUGE Inleiding VERHAALVERLOOP: COMPLEXITEIT VAN DE 206 HANDELING UITWERKING EN EXPLICITERING VAN 212 VERHAALELEMENTEN Schijn en werkelijkheid 212 Het eiland in de Rode Zee 217 Conclusie LITERAIRE OMGEVING 219 Inleiding 219 Yvorijn van Monbrant 222 Kenmerken van enkele veertiende-eeuwse teksten 227 Tot besluit DE NEDERLANDSE HUGE-TRADITIE: CONFRONTATIE 240 TUSSEN PROZAROMAN EN VERSFRAGMENTEN Tot besluit 245 RÉSUMÉ 247 APPENDICES Overzicht van de handschriften en drukken Samenvatting Huon de Bordeaux en plaatsing Np en Nv Analyse van Np Lengte Middelnederlandse verstekst 269 INDEXEN Eigennamen en geografische aanduidingen Personen en teksten 277 LITERATUUROPGAVE 281

11 WOORD VOORAF Mijn eerste kennismaking met Huge van Bordeeus was tijdens het doctorale werkcollege over deze tekst dat door drs. Jacques Tersteeg gegeven werd. Dit inspirerende college leidde tot de vorming van een scriptiegroep, met de bedoeling een editie van de fragmenten en de prozaroman voor te bereiden. Van deze groep maakten, behalve ondergetekende, Marjolein Ludemann, Els Visser, Huub Vrijenhoek en Fred Wolthuis deel uit. Helaas is het nooit tot een integrale editie van beide teksten gekomen. Gelukkig betekende het einde van de werkgroep niet het einde van het Huge-onderzoek. Prof. dr. Hans van Dijk zorgde ervoor dat het onderzoek een officiële status kreeg in de vorm van een AIO-plaats, wat mij in staat stelde het onderzoek naar Huge voort te zetten. Tijdens mijn aanstellingsperiode was hij mijn officiële begeleider. Na het einde van mijn aanstelling is dit overgenomen door mijn promotor prof. dr. Martin Gosman. Eenieder die zich waagt aan de onderneming van het schrijven van een proefschrift weet hoeveel tijd en energie daar in gaat zitten. Dit is zeker het geval na de aanstellingsperiode, wanneer men geen deel meer uitmaakt van het universitaire circuit. Ik heb ervaren dat het niet altijd eenvoudig is om het schrijven van een proefschrift met een baan te combineren. Met name in de periodes waarin ook de privé-omstandigheden niet gunstig waren, heb ik het proefschrift soms als een last ervaren. De juiste begeleiding en mentale ondersteuning zijn dan van onschatbare waarde. Ik wil hiervoor mijn promotor oprecht bedanken. Zonder zijn steun op moeilijke momenten en vertrouwen in de goede afloop van de onderneming, was zij waarschijnlijk niet tot een einde gekomen. Ook wil ik op deze plaats prof. dr. Geert Claassens bedanken voor het kritisch meelezen van de verschillende ontwikkelingsstadia van de tekst en de tijd die hij daarin gestoken heeft. Zijn commentaar was inspirerend en bemoedigend. Daarnaast verschafte de werkgroep Karelepiek mij in al die jaren een wetenschappelijk kader dat mij stimuleerde het onderzoek naar Huge voort te blijven zetten. Dit resulteerde onder meer in een aantal artikelen, vooruitlopend op het grote werk. Verder wil ik de bibliotheken bedanken die materiaal voor dit onderzoek ter beschikking hebben gesteld en/of waar ik heb mogen werken, te weten: de Österreichische Nationalbibliothek in Wenen, de Biblioteca Nazionale Universitaria in Turijn, de Bibliothèque nationale de France in Parijs en de National Library of Scotland in Edinburgh. Tijdens het gereedmaken van het manuscript heb ik hulp mogen ontvangen van verschillende mensen waaronder dr. Wim Vuijk die vele versies voor mij geprint heeft en veilig opgeslagen op zijn pc, drs. Eric Kuip en drs. Klaas Blok voor het kritisch lezen van de tekst en drs. Eva Albrecht voor haar hulp bij het opmaken van de stemma s. Even belangrijk voor de afronding is de praktische en organistorische hulp geweest van mijn parafnimfen drs. Renske Stumpel en dr. Hans Voorbij. Hierdoor kon ik mij geheel aan het boek zelf wijden. Hoewel je de beslissing voor het schrijven van een proefschrift zelf neemt en je zelf de eerste motivator bent om het project aan de gang te houden en tot een goed einde te brengen, wordt de kans van slagen een stuk groter als je weet dat je naaste omgeving er eveneens vertrouwen in heeft en je steunt. Dit geldt voor mijn huidige werkgeefster Ada van der Giessen, die zich steeds flexibel opsteld heeft en mij extra tijd gaf om aan het boek te werken. Het geldt evenzeer voor mijn goede vrienden, die zeker in

12 De Franse Huon-traditie ix de laatste maanden hun zorgzaamheid op vele manieren lieten blijken. Niet in de laatste plaats geldt dit natuurlijk voor mijn ouders. Helaas hebben zij niet meer mogen meemaken dat het onderzoek is voltooid en het boek geschreven is. Zij hebben mij echter altijd hun onvoorwaardelijke steun gegeven. De wetenschap dat zij vertrouwen hadden in de goede afloop, heeft mij tot het einde toe gesterkt en geïnspireerd. Tegen eenieder die gedacht en misschien gevreesd heeft dat ik nooit van Huge zou loskomen, wil ik dit zeggen: Huge is veilig naar de overkant gebracht en zal het (voorlopig) zonder mij moeten stellen. Het is tijd om de blik op andere zaken en onderwerpen te richten.

13 x LIJST VAN SIGLA Hoofdletters duiden (nagenoeg) complete handschriften aan; kleine letters (die onderstreept zijn om ze beter zichtbaar te maken in het schriftbeeld) verwijzen naar fragmenten van handschriften. Franse handschriften: M = Tours, Bibiothèque municipale 936 T = Turijn, Biblioteca Nazionale Universitaria, L-II-14 P = Parijs, BnF, f. fr R = Parijs, BnF, f. fr b = Boston, archieven van de Société d Histoire du Massachusetts, z.s. a = Alessandria, Biblioteca Civica, 195 Middelnederlandse handschriften: mb = Middelburg, olim Middelburg Stadsarchief (hs.fragm. zijn verloren gegaan) l = Leiden, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Letterk br = Brussel, K.B., hs. II n = Nijmegen, Provinciebibliotheek van de Nederlandse Jezuïeten, 5000 PB 52. Dit handschrift bevat de fragmenten k en d. k = Katwijk (afkomstig uit de bibilotheek van het Gymnasium te Katwijk a./r.s.j.) d = Deschamps (behoorde voorheen toe aan J. Deschamps) Nv = de gereconstrueerde Middelnederlandse versie (op basis van de overgeleverde fragmenten) Prozaromans: Np = de Nederlandse prozaroman Hp = de Franse prozaroman Ep = de Engelse prozaroman De sigla M, T, P zijn overgenomen uit Ruelle 1960; de sigla R, Np en Ep zijn afkomstig van Briesemeister 1902; siglum Hp is overgenomen van Raby 1998; siglum b van Sinclair 1979 en a van Vitale-Brovarone De sigla mb, l, n, d, k en br zijn door mij ingevoerd en corresponderen met de handschriften H33-36 van Kienhorst Nv is eveneens door mij ingevoerd doch dit siglum verwijst niet naar een overgeleverde tekst.