Belgisch Instituut voor postdiensten en telecommunicatie

Transcriptie

1 Belgisch Instituut voor postdiensten en telecommunicatie BESLUIT VAN DE RAAD VAN HET BIPT VAN 10 JANUARI 2008 BETREFFENDE DE DEFINITIE VAN DE MARKTEN, DE ANALYSE VAN DE CONCURRENTIEVOORWAARDEN, DE IDENTIFICATIE VAN DE OPERATOREN MET EEN STERKE MACHTSPOSITIE EN DE BEPALING VAN DE GEPASTE VERPLICHTINGEN VOOR DE WHOLESALE-MARKTEN VAN DE CLUSTER TOEGANG, GESELECTEERD IN DE AANBEVELING VAN DE EUROPESE COMMISSIE VAN 11 FEBRUARI 2003: MARKT 11: ONTBUNDELDE TOEGANG OP WHOLESALE-NIVEAU (INCLUSIEF GEDEELDE TOEGANG) TOT METALEN NETTEN EN SUBNETTEN, VOOR HET VERZORGEN VAN BREEDBAND- EN SPRAAKDIENSTEN MARKT 12: WHOLESALE-BREEDBANDTOEGANG. BIPT Astrotoren Sterrenkundelaan 14, bus Brussel Tel Fax

2 Analyse van de markten 11 en 12 Inhoudsopgave 0 Samenvatting i 0.1 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten ii Definitie van de relevante markten ii Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie iii 0.2 Markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau tot het aansluitnet en de subaansluitnetten iv Definitie van de relevante markten iv Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie v Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen v 0.3 Markt voor wholesale-breedbandtoegang viii Definitie van de relevante markten viii Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie x Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen x 1 Inleiding Context en wettelijke basis Methode voor de definitie van de relevante markten Definitie van de relevante markten Definitie van de geografische markten Methode voor de analyse van de relevante markten Algemene principes Structuur van de marktanalyses Methode voor het opleggen van gepaste correctiemaatregelen Structuur van het document Opmerking betreffende de verdeling van bevoegdheden tussen het BIPT en andere regulatoren op gemeenschapsniveau 28

3 Inhoudsopgave Analyse van de markten 11 en 12 ii 1.7 Raadplegingsprocedure Nationale raadpleging Het advies van de Raad voor de Mededinging Het overleg met de overige regulatoren van de gemeenschappen De Europese raadpleging 40 2 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Definitie van de relevante markten Waarom de relevante markten inzake retaildiensten voor internettoegang definiëren terwijl ze niet zijn opgenomen in de aanbeveling over de relevante markten? Marktaanbod en de vigerende reglementering Relevante productenmarkten Geografische relevante markten Besluit Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie Voornaamste factoren die de markt structureren Andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden Prospectieve marktanalyse en technologische ontwikkelingen Besluit 83 3 Markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot het aansluitnetwerk en subaansluitnetwerken Definitie van de relevante markten Aanbiedingen op de markt Relevante productenmarkten Geografische relevante markten Besluit Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie Voornaamste factoren die de markt structureren Andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden Prospectieve marktanalyse en technologische ontwikkelingen Besluit Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen Reglementering die momenteel van toepassing is Voorgestelde correctiemaatregelen 120

4 Inhoudsopgave Analyse van de markten 11 en 12 iii 4 Markt voor wholesale-breedbandtoegang Definitie van de relevante markten Aanbiedingen op de markt Relevante productenmarkten Geografische relevante markten Besluit Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie Voornaamste factoren die de markt structureren Andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden Prospectieve marktanalyse en technologische ontwikkelingen Besluit Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen Reglementering die momenteel van toepassing is Voorgestelde correctiemaatregelen Inwerkingtreding, beroepsmogelijkheden en ondertekening door de Raad Inwerkingtreding en geldigheidsduur Beroepsmogelijkheden Ondertekening 217 A Bijlage A: Samenvatting van de opmerkingen die de operatoren tijdens de nationale raadpleging hebben gemaakt 219 B Bijlage B: Advies van de Raad voor de Mededinging 220 C Bijlage C: Antwoord van het BIPT op het advies van de Raad voor de Mededinging 221 D Bijlage D: Reacties van de gemeenschapsregulatoren 222 E Bijlage E: Opmerkingen van de Europese Commissie 223

5 0 Samenvatting In dit hoofdstuk wordt een samenvatting gegeven van de voornaamste conclusies van het BIPT in verband met de analyse van de wholesale-markten van de cluster "toegang", waartoe ook de retailmarkten voor internettoegangsdiensten horen. De cluster "toegang" omvat twee wholesale-markten die geselecteerd zijn in de aanbeveling over de relevante markten 1. Het gaat om: ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot metalen netten en subnetten, voor het verzorgen van breedband- en spraakdiensten (markt 11) wholesale-breedbandtoegang (markt 12). Zoals hierboven is vermeld, behoren ook de retailmarkten voor internettoegangsdiensten tot die groep van markten. De aanbeveling van de Europese Commissie over de relevante markten identificeert markt 11 en markt 12 als twee relevante elektronische-communicatiemarkten die aan een sectorspecifieke regelgeving ex ante kunnen worden onderworpen Aanbeveling van de Europese Commissie betreffende relevante producten- en dienstenmarkten in de elektronischecommunicatiesector, 11 februari Aanbeveling van de Europese Commissie betreffende relevante producten- en dienstenmarkten in de elektronischecommunicatiesector, 11 februari 2003.

6 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 ii 0.1 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Definitie van de relevante markten In de aanbeveling over de relevante markten worden de retaildiensten inzake internettoegang niet opgenomen bij de markten die worden geselecteerd voor het opleggen van regelgevende verplichtingen. Het BIPT vindt echter dat die sector moet worden gedefinieerd en geanalyseerd om te bepalen of op de Belgische markt toch aan de voorwaarden is voldaan om het gebrek aan een reglementering ex ante te verantwoorden. Krachtens dit document heeft het BIPT de volgende relevante markten voor retaildiensten inzake internettoegang geïdentificeerd: nationale markt voor diensten inzake internettoegang lage snelheid particulier nationale markt voor diensten inzake internettoegang lage snelheid niet-particulier nationale markt voor diensten inzake snelle internettoegang particulier nationale markt voor diensten inzake snelle internettoegang niet-particulier. In de onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van de analyses en conclusies van het BIPT. Vervolgens komt de kwestie van de geografische afbakening van de markt aan bod. Particuliere / niet-particuliere gebruikers Geen substitueerbaarheid Diensten voor internettoegang lage / hoge snelheid Geen substitueerbaarheid Diensten voor internettoegang ADSL / kabelnetwerken Substitueerbaarheid Substitutie aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid Substitueerbaarheid Substitutie aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid Niet noodzakelijk De geografische omvang van de markten voor retaildiensten inzake internettoegang is nationaal. Het BIPT heeft rekening gehouden met de volgende elementen om tot die conclusie te komen:

7 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 iii de tarifering op nationale basis een belangrijke dekking van de aanbiedingen inzake internettoegang op het geschakelde telefoonnetwerk (xdsl-diensten) en op de kabelnetwerken een regionale segmentering van de markt zou tot gevolg hebben dat "te enge" geografische markten worden gedefinieerd (die de realiteit van de Belgische context niet zouden weerspiegelen) Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie De markten voor internettoegangsdiensten staan niet op de lijst van de markten die door de Europese Commissie geselecteerd zijn in de aanbeveling over de relevante markten. Het BIPT heeft niettemin het initiatief genomen om die markten te analyseren, om te bepalen of ze moeten worden onderworpen aan een sectorale regelgeving ex ante. Daarbij moet het BIPT de volgende drie cumulatieve criteria beoordelen: de aanwezigheid van hoge en niet-tijdelijke toegangsdrempels de markt beschikt niet over een structuur waardoor deze na verloop van tijd een ontwikkeling richting daadwerkelijke mededinging zal vertonen de ontoereikendheid van het mededingingsrecht om op zich de betreffende tekortkoming(en) van de markt te verhelpen. Gelet op de dynamiek van de verschillende markten en op hun lage toegangsdrempels, is het BIPT van mening dat de markten inzake internettoegang niet moeten worden onderworpen aan een sectorale regelgeving ex ante. Wegens de snelle ontwikkeling van de diensten in verband met snelle internettoegang kan het BIPT die markten evenwel geregeld onderzoeken. Dit kan het BIPT ertoe brengen om nieuwe marktanalyses te verrichten binnen een kortere termijn dan voor andere markten die rijper zijn.

8 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 iv 0.2 Markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau tot het aansluitnet en de subaansluitnetten Definitie van de relevante markten De aanbeveling van de Europese Commissie over de relevante markten heeft markt 11 als een relevante markt geïdentificeerd. In het licht van de karakteristieken van de Belgische markt heeft het BIPT het opportuun geacht om de benaming van die markt ongewijzigd te laten: "ontbundelde toegang op wholesale-niveau (inclusief gedeelde toegang) tot metalen netten en subnetten, voor het verzorgen van breedband- en spraakdiensten". In de onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van de analyses en conclusies van het BIPT. Vervolgens komt de kwestie van de geografische afbakening van de markt aan bod. Substitueerbaarheid tussen de verschillende soorten van ontbundelde toegang (toegang tot het net/toegang tot het subnet, gedeelde toegang / volledig ontbundelde toegang) Substitueerbaarheid Ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk en kabelnetten Geen substitueerbaarheid Ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk en bitstroomtoegang Geen substitueerbaarheid Substitutie aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid Substitutie aan de aanbodzijde Substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid De geografische omvang van markt 11 is nationaal. Het BIPT heeft rekening gehouden met de volgende elementen om tot die conclusie te komen: tarifering op nationale basis (van de enige leverancier Belgacom) nationale dekking van het netwerk.

9 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 v Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie Het BIPT besluit dat Belgacom wordt aangewezen als operator met een sterke positie op markt 11. In de onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van de analyses en conclusies van het BIPT. Analyses inzake sterke machtspositie Marktomvang, marktaandeel en marktconcentratie: Sterk vermoeden van dominantie van Belgacom Voornaamste toegangsdrempels op de markt en eventueel tegenwicht aan koperszijde Belgacom is de enige leverancier op die markt (en bezit dus 100% marktaandeel) Verzonken kosten Schaalvoordelen Breedtevoordelen Verticale integratie Controle over niet gemakkelijk te dupliceren infrastructuur Gemakkelijke of bevoorrechte toegang tot specifieke middelen of activa Gemakkelijke of bevoorrechte toegang tot kapitaalmarkten en tot financiële middelen Reglementaire of juridische verplichtingen Belemmeringen voor verandering aan de zijde van de gebruikers Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen Op markt 11 legt het BIPT de correctiemaatregelen op die in de volgende tabel worden vermeld.

10 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 vi Verrichtingen inzake ontbundelde toegang Correctiemaatregelen die momenteel van toepassing zijn Ja Correctiemaatregelen die in het kader van de analyse worden voorgesteld Ja. Die verplichting bestaat erin: aan derden de volledig of gedeeltelijk ontbundelde toegang te verlenen tot het net, de subnetten, met of zonder spraak collocatie of andere vormen van gedeeld gebruik van faciliteiten aan te bieden toegang te verlenen tot operationele ondersteuningssystemen of vergelijkbare softwaresystemen die nodig zijn om billijke concurrentie te waarborgen - te goeder trouw te onderhandelen met operatoren die verzoeken om toegang - reeds verleende toegang tot faciliteiten niet in te trekken Het operationele prestatievermogen van Belgacom voor zijn eigen retaildiensten moet gelijk zijn aan datgene dat wordt aangeboden bij de levering van ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk. De ontbundeling moet de ontwikkeling mogelijk maken van retaildiensten die worden verstrekt door middel van alle technologieën die op het koperpaar beschikbaar zijn (en in het bijzonder zeer snelle toegang mogelijk maken van het type ADSL2 + of VDSL) Nondiscriminatie Ja Ja In gelijksoortige omstandigheden op de overige operatoren gelijksoortige voorwaarden toepassen als die welke intern worden toegepast

11 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 vii Transparantie, met inbegrip van de publicatie van een referentieaanbod Ja Ja Het referentieaanbod: - moet de alternatieve operatoren in staat stellen om alleen de verrichtingen te kopen die ze nodig hebben - moet door het BIPT zijn goedgekeurd voordat het wordt toegepast - kan te allen tijde door het BIPT, Belgacom of een begunstigde worden gewijzigd om rekening te houden met de ontwikkeling van de aanbiedingen van Belgacom en met de noodzaak om voor daadwerkelijke mededinging te zorgen; elke wijziging vereist de toestemming van het BIPT - moet een beschrijving bevatten van de elementen van het aanbod en van de nadere regels, voorwaarden en daarbij horende tarieven. Het bestaan van een referentieaanbod staat niet in de weg van een verzoek om andere redelijke verrichtingen die in dat aanbod niet voorkomen Het BIPT wenst de bepalingen te behouden die in het huidige BRUO-referentieaanbod voorkomen, met de hierboven vermelde wijzigingen inzake ADSL 2+ en VDSL Gescheiden boekhouding Prijscontrole en verplichtingen inzake het kostentoerekeningssysteem Ja Ja Ja De verschillende netwerkactiviteiten moeten van elkaar worden gescheiden, met voor elk een exploitatierekening De verrekenprijzen, de eenheidskosten van de diensten en de ontwikkeling ervan moeten duidelijk worden geïdentificeerd Belgacom moet zijn dienst inzake ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk boekhoudkundig scheiden van zijn stroomafwaarts gelegen diensten (toegang tot een binair debiet, doorverkoop, retaildiensten) Ja Basering op de kosten van een efficiënte operator. Naast de tariefverplichtingen heeft de operator met een sterke machtspositie de verplichting om geen afbraakprijzen te hanteren. Die verplichting zal worden gecontroleerd door de toepassing van een pricesqueezetest Belgacom zal een kostentoerekeningsmodel toepassen dat voldoet aan de voorwaarden die door het BIPT worden bepaald

12 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 viii 0.3 Markt voor wholesale-breedbandtoegang Definitie van de relevante markten De aanbeveling van de Europese Commissie over de relevante markten heeft markt 12 als een relevante markt geïdentificeerd. Gelet op de karakteristieken van de Belgische markt heeft het BIPT het relevant geacht om de benaming van die markt ongewijzigd te laten: "wholesale-breedbandtoegang". Bovendien is het BIPT ervan uitgegaan dat die markt een nationale geografische omvang had. De markt die door het BIPT is geïdentificeerd is aldus de nationale markt voor wholesale-breedbandtoegang, die met name de bestaande aanbiedingen inzake toegang tot een binair debiet, BROBA II ADSL en SDSL, met of zonder spraak omvat. In de onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van de verrichte analyses inzake substitueerbaarheid aan de hand waarvan de bovenstaande conclusies konden worden getrokken. Vervolgens komt de kwestie van de geografische afbakening van de markt aan bod.

13 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 ix Toegang tot een binair debiet BROBA I / BROBA II Substitutie aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Substitutie aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid Ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk en bitstroomtoegang Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid Bitstroomtoegang BROBA II / aanbiedingen inzake doorverkoop Carrier DSL Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid BROBA II ADSL zonder spraak / met spraak Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Substitueerbaarheid BROBA II ADSL / BROBA II SDSL Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Substitueerbaarheid BROBA II SDSL/wholesalehuurlijnen Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid Aanbod inzake bitstroomtoegang BROBA II / kabelnetwerken Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Geen substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Geen substitueerbaarheid Aanbod inzake bitstroomtoegang BROBA II / markt 18 Geen substitueerbaarheid Geen substitueerbaarheid aan de vraagzijde Beperkte, maar onvoldoende substitueerbaarheid aan de aanbodzijde, rekening houdende met het feit dat er aan de vraagzijde geen substitueerbaarheid is De geografische omvang van markt 12 is nationaal. Het BIPT heeft rekening gehouden met de volgende elementen om tot die conclusie te komen:

14 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 x de tarifering op nationale basis de nationale dekking van het netwerk Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie Het BIPT besluit dat Belgacom wordt aangewezen als operator met een sterke positie op markt 12. In de onderstaande tabel wordt een samenvatting gegeven van de verrichte analyses die tot deze conclusie hebben geleid. Analyses inzake sterke machtspositie Marktomvang, marktaandeel en marktconcentratie: Sterk vermoeden van dominantie van Belgacom Belgacom is de enige leverancier op die markt (en bezit dus 100% marktaandeel) Voornaamste toegangsdrempels op de markt en eventueel tegenwicht aan koperszijde Verzonken kosten Schaalvoordelen Breedtevoordelen Verticale integratie Controle over niet gemakkelijk te dupliceren infrastructuur Gemakkelijke of bevoorrechte toegang tot specifieke middelen of activa Gemakkelijke of bevoorrechte toegang tot kapitaalmarkten en tot financiële middelen Belemmeringen voor verandering aan de zijde van de gebruikers Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen Het BIPT besluit dat Belgacom wordt aangewezen als operator met een sterke positie op markt 12. Het BIPT legt de volgende correctiemaatregelen op wholesale-niveau op.

15 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 xi Correctiemaatregelen die momenteel van toepassing zijn in België Ja Correctiemaatregelen die in het kader van de analyse worden voorgesteld Ja. Het BIPT heft de verplichtingen op inzake bitstroomtoegang van het type BROBA I. De verplichtingen die worden gehandhaafd, zijn: - aan derden toegang verlenen tot binair debiet, met of zonder spraak. In het bijzonder moet het aanbod van bitstroomtoegang een debiet garanderen dat voldoende is om de levering mogelijk te maken van zeer snelle retaildiensten in gebieden waar die producten door Belgacom worden aangeboden collocatie of andere vormen van gedeeld gebruik van faciliteiten aanbieden open toegang verlenen tot technische interfaces, protocollen of andere kerntechnologieën die onmisbaar zijn voor de interoperabiliteit van diensten of virtuele netwerkdiensten - toegang verlenen tot operationele ondersteuningssystemen of vergelijkbare softwaresystemen die nodig zijn om billijke concurrentie bij het aanbieden van diensten te waarborgen - te goeder trouw onderhandelen met operatoren die verzoeken om toegang - reeds verleende toegang tot faciliteiten niet intrekken Verrichtingen inzake bitstroomtoegang Nondiscriminatie Ja Ja In gelijksoortige omstandigheden op de overige operatoren gelijksoortige voorwaarden toepassen als die welke intern worden toegepast

16 Samenvatting Analyse van de markten 11 en 12 xii Transparantie, met inbegrip van de publicatie van een referentieaanbod Gescheiden boekhouding Prijscontrole en verplichtingen inzake het kostentoerekeningssysteem Ja Ja Ja Ja Het referentieaanbod: - moet de alternatieve operatoren in staat stellen om alleen de verrichtingen te kopen die ze nodig hebben - moet door het BIPT zijn goedgekeurd voordat het wordt toegepast - kan te allen tijde door het BIPT, Belgacom of een begunstigde worden gewijzigd om rekening te houden met de ontwikkeling van de aanbiedingen van Belgacom en met de noodzaak om voor daadwerkelijke mededinging te zorgen; elke wijziging vereist de toestemming van het BIPT - moet een beschrijving bevatten van de elementen van het aanbod en van de nadere regels, voorwaarden en daarbij horende tarieven. Het BIPT wenst de bepalingen te behouden die vermeld zijn in het laatste BROBA IIreferentieaanbod. Het bestaan van een referentieaanbod staat niet in de weg van een verzoek om andere redelijke verrichtingen die in dat aanbod niet voorkomen Ja De verschillende netwerkactiviteiten moeten van elkaar worden gescheiden, met voor elk een exploitatierekening De verrekenprijzen, de eenheidskosten van de diensten en de ontwikkeling ervan moeten duidelijk worden geïdentificeerd Belgacom moet zijn dienst inzake bitstroomtoegang boekhoudkundig scheiden van de diensten stroomafwaarts Ja De tarieven van de diensten inzake bitstroomtoegang van Belgacom moeten de principes inzake basering op de kosten van een efficiënte operator naleven. Belgacom zal een kostentoerekeningsmodel toepassen dat voldoet aan de voorwaarden die door het BIPT worden bepaald Naast de hierboven vermelde tariefverplichtingen heeft de operator met een sterke machtspositie de verplichting om geen afbraakprijzen te hanteren

17 1 Inleiding 1.1 Context en wettelijke basis Het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie hebben in 2002 vijf richtlijnen aangenomen die tot doel hebben een nieuw regelgevingskader in te stellen voor de levering van elektronische-communicatienetwerken en -diensten: Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad van 7 maart 2002 inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronischecommunicatienetwerken en -diensten (Kaderrichtlijn); Richtlijn 2002/20/EG van het Europees Parlement en de Raad van 7 maart 2002 betreffende de machtiging voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten (Machtigingsrichtlijn); Richtlijn 2002/19/EG van het Europees Parlement en de Raad van 7 maart 2002 inzake de toegang tot en de interconnectie van elektronische-communicatienetwerken en bijbehorende faciliteiten (Toegangsrichtlijn); Richtlijn 2002/22/EG van het Europees Parlement en de Raad van 7 maart 2002 inzake de universele dienst en gebruikersrechten met betrekking tot elektronischecommunicatienetwerken en -diensten (Universeledienstrichtlijn); Richtlijn 2002/58/EG van het Europees Parlement en de Raad van 12 juli 2002 betreffende de verwerking van persoonsgegevens en de bescherming van de

18 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 2 persoonlijke levenssfeer in de sector elektronische communicatie (richtlijn betreffende privacy en elektronische communicatie). De Europese Commissie heeft dat regelgevingskader aangevuld met onder andere: Richtlijn 2002/77/EG van de Commissie van 16 september 2002 betreffende de mededinging op de markten voor elektronische-communicatienetwerken en diensten; de Richtsnoeren van de Commissie voor de marktanalyse en de beoordeling van aanmerkelijke marktmacht in het bestek van het gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische communicatienetwerken en -diensten (2002/C 165/03); de Aanbeveling van de Commissie van 11 februari 2003 betreffende relevante producten- en dienstenmarkten in de elektronischecommunicatiesector die overeenkomstig Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronischecommunicatienetwerken en -diensten aan regelgeving ex ante kunnen worden onderworpen. De Belgische wet van 13/06/2005 betreffende de elektronische communicatie, die de voormelde Europese richtlijnen in Belgisch recht omzet, is bekendgemaakt in het Belgisch Staatsblad van 20/06/2005. Onder de bepalingen van die wet moeten in het bijzonder de artikelen 54 tot 67 worden vermeld, die het algemene kader vaststellen dat in België van toepassing is voor de bepaling en analyse van de relevante markten in de elektronische-communicatiesector, alsook voor de aanwijzing van de operatoren met een sterke machtspositie op die markten en het opleggen van de verplichtingen die bedoeld zijn om te zorgen voor daadwerkelijke concurrentie op die markten. Om een daadwerkelijke concurrentie op de elektronische-communicatiemarkten te bewerkstelligen, verplicht het nieuwe regelgevingskader de lidstaten om verplichtingen op te leggen aan de elektronische-communicatieoperatoren met een sterke machtspositie op een relevante markt. Het begrip "sterke machtspositie" is voortaan equivalent aan het begrip "machtspositie" in het mededingingsrecht. De Kaderrichtlijn voert een procedure in voor marktdefinitie en een procedure voor marktanalyse naar het voorbeeld van het mededingingsrecht. Die procedures worden door elke nationale regelgevende instantie

19 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 3 (NRI) uitgevoerd met betrokkenheid van de Europese Commissie en van de overige Europese NRI's. 3 Artikel 15 van de Kaderrichtlijn bepaalt: "Na openbare raadpleging en overleg met de nationale regelgevende instanties neemt de Commissie een aanbeveling aan inzake relevante markten voor producten en diensten [...]". De aanbeveling vermeldt "de markten voor producten en diensten in de sector elektronische communicatie waarvan de kenmerken zodanig kunnen zijn dat het opleggen van wettelijke verplichtingen als beschreven in de bijzondere richtlijnen gerechtvaardigd kan zijn". Overeenkomstig artikel 15 heeft de Europese Commissie in 2003 de "aanbeveling inzake relevante markten voor producten en diensten" aangenomen. 4 Daarin worden de markten geïdentificeerd die tot de elektronische-communicatiesector behoren en die krachtens het nieuwe regelgevingskader aan regelgeving ex ante kunnen worden onderworpen. Er worden zeven elektronische-communicatiemarkten op retailniveau en elf elektronischecommunicatiemarkten op wholesale-niveau opgesomd die door de NRI's kunnen worden gereguleerd. Die relevante markten zijn door de Europese Commissie vastgesteld op basis van Bijlage I bij de Kaderrichtlijn, die de relevante markten aangeeft die in de eerste aanbeveling moeten worden vermeld. Artikel 16 van de Kaderrichtlijn 5 schrijft nog voor: "Zo spoedig mogelijk na de aanneming van de aanbeveling of een bijwerking daarvan voeren de nationale regelgevende instanties, zoveel mogelijk [...] een analyse van de relevante markten uit." Dat artikel is omgezet in artikel 54 van de wet van 13/06/2005 betreffende de elektronische communicatie. De Kaderrichtlijn erkent dat de nationale marktomstandigheden de omzetting van de marktdefinities die in de aanbeveling vermeld staan onaangepast kunnen maken: in dat geval moeten die worden uitgebreid of ingeperkt. 6 De Europese Commissie voorziet de Zie art. 15 van de Kaderrichtlijn, op. cit. Aanbeveling van de Commissie van 11 februari 2003 betreffende relevante producten- en dienstenmarkten in de elektronischecommunicatiesector die overeenkomstig Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronischecommunicatienetwerken en diensten aan regelgeving ex ante kunnen worden onderworpen, [kennisgeving geschied onder nummer C(2003) 497] (Voor de EER relevante tekst) (2003/311/EG), blz. 45. Zie art. 16 van de Kaderrichtlijn, op. cit. Zie artikel 15.3 van de Kaderrichtlijn.

20 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 4 mogelijkheid dat de nationale context de NRI's ertoe kan brengen extra relevante markten te identificeren of sommige markten verder op te delen. Om een kader te scheppen voor de uitvoering van de aanbeveling door de NRI's voorziet de Kaderrichtlijn in de aanneming door de Europese Commissie van "richtsnoeren voor marktanalyse en de beoordeling van aanmerkelijke marktmacht" (hierna "de richtsnoeren" te noemen), wat de Europese Commissie in 2002 gedaan heeft. 7 De richtsnoeren herinneren aan de methodologische principes die van toepassing zijn op de marktdefinitie, de marktanalyse en de vaststelling van correctiemaatregelen. Daar wordt ook bepaald dat de NRI's een prospectieve en dynamische marktanalyse moeten verrichten. 8 Daarbij herinnert de aanbeveling aan het volgende: "Regelgeving ex ante richt zich op een gebrek aan daadwerkelijke mededinging waarvan verwacht kan worden dat deze een bepaalde periode voortduurt. De voor de definitie en vaststelling van markten vastgestelde periode ten behoeve van deze aanbeveling dient dan ook evenredig te zijn met de periode gedurende welke correctiemaatregelen die gebaseerd zijn op ex ante regelgeving naar waarschijnlijkheid zullen worden opgelegd. Deze periode kan afhankelijk zijn van de vraag of een bestaande verplichting wordt gehandhaafd of herzien, dan wel of een nieuwe verplichting wordt opgelegd. 9 Op grond van die bepalingen zijn de door het BIPT verrichte marktdefinities en -analyses gebaseerd op een periode van drie jaar. In zijn commentaren stelt Belgacom dat de analyseperiode van drie jaar te lang is. Artikel 54 van de Belgische wet betreffende de elektronische communicatie legt aan het Instituut de verplichting op om "op gezette tijden" een marktanalyse uit te voeren zonder een bijzondere termijn te preciseren. De richtsnoeren van de Commissie betreffende de marktanalyse (2002/C 165/03) bepalen dat de NRI's rekening moeten houden met de op redelijke termijn te verwachten marktontwikkelingen en dat die termijn moet worden gekozen op basis van de specifieke kenmerken van de markt en het vermoedelijke tijdstip van de analyse van de betrokken markt door de NRI's. De markt van de elektronische communicatie maakt een snelle ontwikkeling door. Het Instituut is nochtans van oordeel dat een analysetermijn van minder dan drie jaar niet te verenigen zou zijn met de taken van het Instituut krachtens Richtsnoeren van de Commissie voor de marktanalyse en de beoordeling van aanmerkelijke marktmacht in het bestek van het gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische communicatienetwerken en -diensten (2002/C 165/03), PB C 165/6 van 11/07/2002, blz. 6. Zie pt. 26 van de richtsnoeren, op. cit. Zie voetnoot 17 van de toelichting bij de aanbeveling.

21 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 5 artikel 6 van de Belgische wet betreffende de elektronische communicatie. Om hun investeringen te kunnen plannen hebben alle marktspelers behoefte aan reglementaire voorwaarden die stabiel zijn in de tijd. Die behoefte aan stabiliteit moet in evenwicht worden gebracht met de behoefte om de marktontwikkelingen te begeleiden, en met name om de reguleringen ex ante in te trekken zodra zij niet langer noodzakelijk zijn. Het Instituut moet ook rekening houden met de tijd die nodig is voor de analyse zelf: het versturen van vragenlijsten, de analyse van gegevens, het opstellen van besluiten, de openbare consultatie, het raadplegen van de Raad voor de Mededinging, het raadplegen van de Europese Commissie. Ten slotte zal de volgende marktanalyse rekening moeten houden met de impact op de markt van de correctiemaatregelen die werden ingesteld bij de eerste marktanalyse. Een termijn van drie jaar lijkt de periode te zijn die die vereisten het beste met elkaar verzoent. Het BIPT onderstreept dat een termijn van drie jaar het Instituut niet belet om tussentijdse schikkingen te treffen, met name om het tariefniveau van bepaalde wholesale-verrichtingen aan te passen om beter rekening te houden met de ontwikkeling van de concurrentie. Het BIPT behoudt zich bovendien het recht voor om de analyseperiode van drie jaar in te korten indien de mededingingsvoorwaarden in de elektronische-communicatiesector veranderen. Artikel 54 van de wet preciseert overigens dat het Instituut de relevante markten bepaalt na elke publicatie door de Commissie van haar aanbeveling over de relevante producten- en dienstenmarkten en op gezette tijden. Artikel 55 onderstreept nog dat een analyse van die markten zo snel mogelijk moet worden uitgevoerd na het aannemen of reviseren van die aanbeveling. 1.2 Methode voor de definitie van de relevante markten In dit deel worden de stappen voorgesteld die het Instituut heeft ondernomen om de relevante elektronische-communicatiemarkten te definiëren. Het heeft niet tot doel om de richtsnoeren van de Europese Commissie, noch de aanbeveling over de relevante markten, noch het communautaire mededingingsrecht op algemene wijze te vervangen.

22 Inleiding Analyse van de markten 11 en Definitie van de relevante markten Alvorens de ondernemingen met een sterke machtspositie te identificeren, moet het BIPT de relevante producten- of dienstenmarkten en de relevante geografische markten bepalen. Volgens de jurisprudentie van het Hof van Justitie van de Europese Gemeenschappen (EHvJ) omvat de relevante markt voor een product of dienst alle producten of diensten die daarmee substitueerbaar of voldoende uitwisselbaar zijn, niet alleen op grond van hun objectieve kenmerken, waardoor ze bijzonder geschikt zijn om in een constante behoefte van de consumenten te voorzien, de prijs of bedoelde toepassing ervan, maar ook op grond van de mededingingsvoorwaarden en/of de structuur van vraag en aanbod op de betrokken markt. 10 Het EHvJ is integendeel van mening dat producten of diensten die alleen in beperkte of relatief beperkte mate onderling uitwisselbaar zijn, niet tot dezelfde markt behoren. 11 Om de relevante markten te definiëren, worden de criteria van substitueerbaarheid aan de aanbod- en vraagzijde gehanteerd. Substitueerbaarheid aan de vraagzijde is een maat voor de bereidheid van de consument om de betrokken dienst of het betrokken product te vervangen door andere diensten of producten, terwijl substitueerbaarheid aan de aanbodzijde aangeeft in hoeverre andere leveranciers dan die welke de betrokken producten of diensten aanbieden, bereid zijn hun productlijn op de zeer korte tot korte termijn om te schakelen dan wel de betrokken producten of diensten kunnen aanbieden zonder aanzienlijke extra kosten. Er moet worden verduidelijkt dat het EHvJ in de segmentering van de productmarkten een groter belang hecht aan de bepaling van de substitueerbaarheid aan de vraagzijde dan aan de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde. 10 Zie bijvoorbeeld: Zaak nr. C-333/94 P, Tetra Pak tegen de Commissie, Jurispr. 1996, blz. I-5951, r.o. 13; zaak nr. 31/80, L Oréal, Jurispr. 1980, blz. 3775, r.o. 25; zaak nr. 322/81, Michelin tegen de Commissie, Jurispr. 1983, blz. 3461, r.o. 37; zaak nr. C-62/86, AkzoChemie tegen de Commissie, Jurispr. 1991, blz. I Zie bijvoorbeeld: Zaak nr. C-333/94 P, Tetra Pak tegen de Commissie, Jurispr. 1996, blz. I-5951, r.o. 13; zaak nr. 66/86, Ahmed Saeed, Jurispr. 1989, blz. 803, r.o ; zaak United Brands tegen de Commissie, Jurispr. 1978, blz. 207, r.o. 22, 29 en 12.

23 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 7 Om de substitueerbaarheid aan de vraag- en aan de aanbodzijde te bepalen, kan men, indien dit gepast is, gebruikmaken van de test van de hypothetische monopolist. 12 Het principe van die test bestaat erin de markt te beschouwen als een dienst of een geheel van diensten, waarin een hypothetische onderneming haar winsten wil maximaliseren. Die onderneming wordt geacht vrijgesteld te zijn van elke prijsregulering en ze is de enige leverancier van de dienst of groep diensten in kwestie. Het doel van de test, zoals geïllustreerd in de onderstaande figuur, is te bepalen of die onderneming haar winsten zou kunnen verhogen indien er een kleine, maar significante, duurzame verhoging zou plaatsvinden van de prijs voor haar dienst (in de veronderstelling dat de prijzen van alle overige producten of diensten constant blijven). Winst Maximale winst Une Een entreprise onderneming puissante met aanzienlijke sur son marché marktmacht peut avoir kan zijn prijs al ajusté zo gezet son hebben prix pour dat een maximale winst wordt behaald zodat een prijsverhoging niet noodzakelijk rendabel is. Figuur 1: illustratie van de toepassing van de test van de hypothetische monopolist (bron: Analysys) Prijs Die hypothetische prijsverhoging staat ook bekend als de test inzake een "relatieve prijsstijging" of SSNIP-test (small significant non-transitory increase in price). Het gaat over het algemeen om een verhoging van ongeveer 5 tot 10% gedurende een periode van een jaar. De SSNIP-test is nuttig als leidraad bij de analyse, maar kan niet worden gebruikt als een algemene procedure voor marktdefinitie. Substitueerbaarheid aan de vraagzijde In verband met de substitueerbaarheid aan de vraagzijde moet een niet-beperkende lijst van de voornaamste criteria worden aangelegd. Het is niet verplicht om al die criteria te gebruiken voor elk geval. Die criteria zijn: 12 Dit is de aanpak die de EC in haar richtsnoeren aanbeveelt (punt 40).

24 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 8 De technische karakteristieken van een product of een dienst zullen systematisch als eerste worden onderzocht, omdat ze feitelijk (d.i. objectief) de eigenschappen van de producten bepalen. Het gebruik van een product of van een dienst door een gebruiker is centraal omdat de uitwisselbaarheid van de producten in grote mate afhankelijk is van het gebruik ervan en van de verwachtingen van de gebruikers. Zo kunnen producten met verschillende karakteristieken maar die op dezelfde manier worden gebruikt, worden beschouwd als substitueerbaar aan de vraagzijde. Omgekeerd is het mogelijk dat producten die qua karakteristieken soortgelijk zijn, maar die niet op dezelfde manier worden gebruikt, niet tot dezelfde markt behoren. De tarifering van een product of van een dienst. Hoewel dit element op zichzelf niet doorslaggevend is om tot de substitueerbaarheid aan de vraagzijde te besluiten, vormt een aanzienlijk en duurzaam prijsverschil tussen verschillende producten een aanwijzing van de niet-substitueerbaarheid en dus van het feit dat ze niet tot dezelfde markt horen. De hierboven vermelde criteria zijn niet limitatief. Indien relevant mogen andere criteria worden gehanteerd, zoals de regulerende omgeving, de gebruikte normen, de perceptie van het merk van een product bij de eindgebruikers... Ten laatste moet worden opgemerkt dat de elektronische-communicatiesector wordt gekenmerkt door snelle technologische ontwikkelingen die verschijnselen van technologische migratie vanwege de gebruikers impliceren. In de sector van de retailinternettoegang bijvoorbeeld kan een migratie van de eindgebruikers worden vastgesteld van aanbiedingen met lage snelheid naar snelle aanbiedingen. Een dergelijk fenomeen is niet noodzakelijk een teken van een substitueerbaarheid aan de vraagzijde. Zo'n technologische migratie is unidirectioneel en is niet (of in geringe mate) ingegeven door tariefschommelingen van het "SSNIP"-type. De reden ligt voornamelijk in de extra diensten die via de nieuwe technologie worden geboden.

25 Inleiding Analyse van de markten 11 en 12 9 Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde De substitutie aan de aanbodzijde maakt het mogelijk "rekening [te] houden met de waarschijnlijkheid dat ondernemingen die momenteel niet actief zijn op de relevante productmarkt, toch besluiten tot de markt toe te treden, binnen een redelijk tijdsbestek". De jurisprudentie in de Gemeenschap 13 en de beschikkingenpraktijk van de Europese Commissie 14 nemen de eigen levering niet op in de definitie van de relevante markten, d.i. de productie door een onderneming van een intermediair goed voor eigen gebruik. Anderzijds geldt ook: "Louter hypothetische substitutie aan de aanbodzijde volstaat niet om de markt af te bakenen". 15 De NRI's moeten rekening houden met de volgende elementen. De totale kosten van de overschakeling van de productie op het desbetreffende product zijn relatief te verwaarlozen. Het feit dat een rivaliserende onderneming een deel van de productiemiddelen bezit die nodig zijn om een bepaalde dienst te leveren, is evenwel niet relevant indien aanmerkelijke aanvullende investeringen nodig zijn om de desbetreffende dienst op de markt te brengen en op rendabele wijze aan te bieden. 16 De NRI's moeten nagaan of een bepaalde leverancier zijn productieapparaat ook daadwerkelijk zou gebruiken of aanpassen om het betrokken product te vervaardigen 13 Zie Zaak nr. IV/M126. Zo ook in de beschikking Accor/Wagon-lit, herinnert de EC eraan «anders dan Accor meent, omvat de relevante markt niet de collectieve maaltijdverzorging in eigen beheer. Wanneer een bedrijf of een overheidsdienst in eigen beheer een kantine openhoudt, is er geen sprake van aanbieding van een dienst op de markt van de maaltijdverzorging. Dit vormt geen alternatief voor potentiële afnemers van op dit gebied door derden verstrekte diensten". 14 Zie punt 98 van de Mededeling van de EC van 13 oktober 2000: richtsnoeren inzake verticale beperkingen (COM (2000/C 291/01)). Publicatieblad C291 van : "De in-house-productie, d.w.z. de productie van een intermediair product voor eigen gebruik, kan van groot belang zijn bij een onderzoek uit het oogpunt van de mededinging, als een van de bronnen van concurrentie of om de marktpositie van een onderneming duidelijker te bepalen. Met het oog op de marktbepaling en de berekening van het marktaandeel zal de in-house-productie echter niet worden meegeteld bij intermediaire goederen en diensten". 15 Richtsnoeren van de Commissie voor de marktanalyse en de beoordeling van aanmerkelijke marktmacht in het bestek van het gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische communicatienetwerken en -diensten (2002/C 165/03), PB C 165/6 van 11/07/2002, blz Zie ook zaak nr. C-333/94, Tetra Pak tegen de EC, aangehaald arrest, r.o. 19. Zoals hierboven vermeld dienen de noodzakelijke investeringen ook binnen een redelijk tijdsbestek te worden gedaan.

26 Inleiding Analyse van de markten 11 en of de betrokken dienst aan te bieden (bijv. of het gebruik van hun capaciteit vastligt op grond van langlopende leveringsovereenkomsten, enz.). Om een te doorgedreven segmentering van de markten te voorkomen neemt de Europese Commissie soms een ruimere betekenis aan van de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde. In die gevallen bekijkt de Europese Commissie alleen het vermogen van een onderneming om haar productieapparaat aan te passen om een dienst te verstrekken. Indien de wijziging van het productiemiddel geen investeringen vergt, noch aanzienlijke termijnen, integreert de Europese Commissie in een en dezelfde markt producten A en producten B die aan de vraagzijde niet substitueerbaar zouden zijn. Die benadering is relevant voor de markten waarop dezelfde mededingingsvoorwaarden gelden (zelfde drempels bij het betreden van de markt, zelfde operatoren, zelfde operator in machtspositie, zelfde vooruitzichten inzake evolutie). 17 Een te doorgedreven segmentering zou door technologische vernieuwingen snel op losse schroeven kunnen worden gezet. De afbakening van relevante markten belet het de regulator niet om binnen die markten gedifferentieerde regulerende maatregelen aan te nemen. De regulator moet zich dus vragen stellen over het uiteindelijke nut van een fijne segmentering van de markt. In de segmentering van de productmarkten hecht het EHvJ een groter belang aan de bepaling van de substitueerbaarheid aan de vraagzijde dan aan de bepaling van de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde. Indien de substitutie aan de vraagzijde vaststaat is het in de praktijk niet absoluut noodzakelijk om over te gaan tot de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde, omdat beide aanbieders al op dezelfde productmarkt zijn. Praktisch gezien zou een analyse van de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde in dat geval gewoon neerkomen op de bevestiging van de analyse van de substitueerbaarheid aan vraagzijde. In sommige gevallen zal de substitueerbaarheid aan de vraagzijde gering zijn of zelfs onbestaande. In die precieze gevallen kan het bestaan van een substitueerbaarheid aan de aanbodzijde de conclusies aan de vraagzijde ontkrachten en het dus mogelijk maken om de betrokken dienst in de relevante markt op te nemen. Die redenering wordt in het beslissingsdiagram hieronder weergegeven. 17 Voor een toepassing van dat principe in de context van het nieuwe regelgevingskader, zie advies nr. 05-A-05 van de Franse mededingingsraad van 16 februari 2005, 19.

27 Inleiding Analyse van de markten 11 en Substitueerbaarheid van A en B Ja Substitutie aan de vraagzijde Nee Substitutie aan de aanbodzijde Nee A en B behoren tot dezelfde markt Ja A en B behoren niet tot dezelfde markt Figuur 2: beslissingsdiagram bij analyses van substitutie aan de vraag- en de aanbodzijde (bron: Analysys) Dit beslissingsdiagram is een vereenvoudigde voorstelling van de analytische benadering die kan worden gevolgd voor de definitie van de relevante dienstenmarkten, maar kan geenszins de toepassing van fijnere regels vervangen, zoals die voortspruiten uit de richtsnoeren van de Europese Commissie en uit de communautaire jurisprudentie Definitie van de geografische markten Volgens jurisprudentie van het EHvJ omvat de geografische markt het gebied waarbinnen de betrokken ondernemingen een rol spelen in het aanbod van de betrokken goederen en diensten, waarbinnen de concurrentievoorwaarden voldoende homogeen zijn en dat van aangrenzende geografische gebieden kan worden onderscheiden in het bijzonder doordat daar duidelijk afwijkende concurrentievoorwaarden heersen Zie bijvoorbeeld: Arrest United Brands, r.o. 44; aangehaald arrest Michelin, r.o. 26

28 Inleiding Analyse van de markten 11 en Het EHvJ heeft herhaaldelijk geoordeeld dat voor de definitie van de geografische markt niet vereist is dat de mededingingsvoorwaarden tussen de handelaars of dienstenaanbieders volstrekt homogeen zijn. Volgens het Hof volstaat het dat ze op elkaar lijken of voldoende homogeen zijn, zodat alleen zones waarin de concurrentievoorwaarden "heterogeen" zijn, niet als een uniforme markt kunnen worden beschouwd. 19 Per slot van zaken gaat het om de geografische zone waarin daadwerkelijk een monopoliemacht zou kunnen worden uitgeoefend, zonder te worden blootgesteld aan de concurrentie van andere aanbieders in andere geografische gebieden of aan de concurrentie van andere goederen of diensten. Om de geografische markten te bepalen kan men de criteria van substitueerbaarheid aan de vraagzijde en de aanbodzijde hanteren in combinatie met de test van de hypothetische monopolist. In de praktijk herinnert de Europese Commissie in de richtsnoeren eraan dat de geografische limieten van een markt in de sector elektronische communicatie traditioneel worden bepaald op basis van het gebied dat door een netwerk wordt bestreken en door wettelijke en regelgevingsverplichtingen. 20 Er kunnen nog andere criteria worden aangehaald die soms zijn gehanteerd in bepaalde zaken die met concurrentie te maken hebben: regelgevingskader, functies van diensten, norm (gsm bijvoorbeeld), tarifering, handelspraktijken. Terwijl het onmiskenbaar is dat de homogeniteit van de markt op nationaal niveau deels te danken is aan reglementaire verplichtingen, is het relevant om rekening te houden met die verplichtingen wat de geografische definitie van de markt betreft. Zo worden in de verschillende sectoren van de economie heel wat markten geregeld gedefinieerd als behorend tot afzonderlijke geografische markten vanwege divergenties op reglementair gebied. Omgekeerd is het bestaan van reglementaire convergentie over verschillende grondgebieden in sectoren die gevoelig zijn voor reglementering, zoals de elektronische communicatie, een factor die kan bijdragen tot een geografische definitie die al die grondgebieden kan omvatten. 19 Zie bijvoorbeeld: Deutsche Bahn tegen de Commissie, aangehaald arrest, r.o. 92; zaak nr. T-139/98 AAMS tegen de Commissie, r.o. 39, nog niet gepubliceerd in de Jurispr. 20 Zie Beschikking 1999/573/EG van de Commissie van 20 mei 1999, inzake een procedure op grond van artikel 81 van het EG- Verdrag (Zaak nr. IV/ Cégétel + 4), PB nr. L 218 van 18/08/1999, blz

29 Inleiding Analyse van de markten 11 en Methode voor de analyse van de relevante markten In dit deel worden de stappen voorgesteld die het Instituut heeft ondernomen om de relevante elektronische-communicatiemarkten te analyseren. Het heeft niet tot doel om de richtsnoeren van de Europese Commissie, noch de aanbeveling over de relevante markten, noch het communautaire mededingingsrecht algemeen te vervangen Algemene principes De analyse van de markten heeft tot doel de ondernemingen met een sterke machtspositie te identificeren op de onderzochte markten. Individuele machtspositie In artikel 14 van de Kaderrichtlijn staat: "Een onderneming wordt geacht een aanmerkelijke marktmacht te hebben, wanneer zij, alleen of samen met andere, een aan machtspositie gelijkwaardige positie, dit wil zeggen een economische kracht bezit die haar in staat stelt zich in belangrijke mate onafhankelijk van haar concurrenten, klanten en uiteindelijk consumenten te gedragen." Artikel 14.3 van de Kaderrichtlijn verduidelijkt: "Wanneer een onderneming aanmerkelijke marktmacht op een specifieke markt bezit, kan zij ook worden aangemerkt als onderneming met een aanmerkelijke marktmacht op een nauw verwante markt als de koppelingen tussen beide markten van dien aard zijn dat de marktmacht op de ene markt op de andere markt zo kan worden gebruikt dat de marktmacht van de onderneming wordt vergroot." Bij een beoordeling ex ante wordt marktmacht afgemeten aan de macht die de betrokken onderneming heeft om "prijzen te verhogen door de productie te beperken zonder een aanzienlijk verlies van verkopen of inkomsten" Zie pt. 73 van de richtsnoeren, op. cit.

30 Inleiding Analyse van de markten 11 en Voor de identificatie van een onderneming die over een sterke machtspositie op de markt beschikt, is de meting van de marktaandelen een fundamenteel element, maar het is niet doorslaggevend, noch toereikend. In verband hiermee wijzen de richtsnoeren van de Europese Commissie op verscheidene principes: Ondernemingen met een marktaandeel van maximaal 25% hebben waarschijnlijk geen individuele machtspositie op de betrokken markt. Een onderneming met een marktaandeel van meer dan 40% heeft waarschijnlijk een machtspositie. Uitzonderlijke omstandigheden daargelaten, is het zeker dat een onderneming met een marktaandeel van meer dan 50% een machtspositie heeft. Ter aanvulling van de berekening van het marktaandeel wordt in de richtsnoeren ook een opsomming gegeven van verschillende criteria aan de hand waarvan het huidige niveau van concurrentie en de ontwikkeling ervan gedurende de periode van de analyse kan worden gemeten: de totale omvang van de onderneming de controle over niet gemakkelijk te dupliceren infrastructuur de technologische voorsprong of superioriteit het ontbreken van kopersmacht die een tegenwicht kan vormen gemakkelijke of bevoorrechte toegang tot kapitaalmarkten/financiële middelen product-/dienstendiversificatie (bijv. bundeling van producten of diensten) schaalvoordelen breedtevoordelen verticale integratie een sterk ontwikkeld distributie- en verkoopnetwerk het ontbreken van potentiële concurrentie grenzen aan de expansie. Deze lijst is niet volledig, noch cumulatief. Alleen de combinatie van verschillende criteria vormt een doorslaggevend element bij de bepaling van de sterke machtspositie.

31 Inleiding Analyse van de markten 11 en De machtspositie kan worden beperkt door: lage drempels voor het betreden van de markt; potentiële concurrenten. Een NRI moet dus ook de vraag stellen in hoeverre het waarschijnlijk is dat ondernemingen die momenteel niet actief zijn op de relevante productmarkt, op middellange termijn kunnen besluiten tot die markt toe te treden, na een kleine, maar significante, duurzame prijsverhoging. De analyse op middellange termijn onderscheidt zich dus van de analyse van de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde bij de definitie van de markten, hetgeen een analyse op korte termijn impliceert. Collectieve machtspositie De Kaderrichtlijn bepaalt dat wanneer de NRI's beoordelen of twee of meer ondernemingen gezamenlijk een machtspositie op de markt innemen, zij meer in het bijzonder de communautaire wetgeving dienen in acht te nemen en zich zeer zorgvuldig aan de Richtsnoeren moeten houden. Van twee of meer ondernemingen kan worden geconstateerd dat zij een gezamenlijke machtspositie hebben ook al zijn er geen structurele of andere banden tussen hen. De gezamenlijke machtspositie kan worden vastgesteld op een markt waarvan de structuur gecoördineerde effecten bevordert. Bijlage II bij de Kaderrichtlijn bevat bovendien een onvolledige lijst van niet-cumulatieve criteria om te oordelen over een gezamenlijke machtspositie: een volgroeide markt, stagnerende of matige groei aan de vraagzijde, geringe elasticiteit van de vraag, een homogeen product, vergelijkbare kostenstructuren, vergelijkbare marktaandelen, het ontbreken van technische innovatie, volgroeide technologie, geen overcapaciteit, hoge drempels bij het betreden van de markt, geen tegenwicht aan de koperszijde, geen potentiële concurrentie, verschillende informele of andersoortige banden tussen de betrokken ondernemingen, vergeldingsmechanismen, het geheel ontbreken van of weinig ruimte voor prijsconcurrentie.

32 Inleiding Analyse van de markten 11 en Prospectieve analyse Volgens de Kaderrichtlijn moet bij een analyse van daadwerkelijke mededinging onder meer worden onderzocht of de markt in de toekomst concurrerend zal zijn en dus of een eventueel gebrek aan daadwerkelijke mededinging blijvend is. 22 Toen de Europese Commissie de lijst opstelde van de 18 markten in de aanbeveling over de relevante markten, heeft zij ook een prospectieve analyse toegepast. De drie criteria waarvan de Europese Commissie gebruik heeft gemaakt (hoge toegangsbelemmeringen die niet van voorbijgaande aard zijn, het dynamische karakter van de markt, mogelijkheid van het mededingingsrecht om op zichzelf daadwerkelijke concurrentie op de markt in te voeren) vergen immers een prospectieve analyse. Daarbij is het de vraag of ook de NRI's die criteria moeten gebruiken om hun marktanalyse te verrichten, d.i. de bepaling van de operatoren met een sterke machtspositie. Aangezien in de toelichting bij de aanbeveling wordt bepaald: "De Europese Commissie verwacht dat nationale regelgevende instanties dezelfde basiscriteria en -principes volgen bij het vaststellen van andere markten dan die welke in deze aanbeveling worden genoemd" 23, moet het antwoord negatief zijn Structuur van de marktanalyses De marktanalyses zijn als volgt gestructureerd: voornaamste factoren die de markt structureren andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden prospectieve marktanalyse en technologische ontwikkelingen 22 Zie cons. 27 van de "Kaderrichtlijn" op. cit. 23 Zie blz. 13 van de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten.

33 Inleiding Analyse van de markten 11 en Voornaamste factoren die de markt structureren Dit deel stelt de voornaamste, in essentie kwantitatieve, factoren voor die de bestudeerde markt kenmerken. Men onderscheidt met name de volgende elementen: voornaamste operatoren op de markt marktomvang, marktaandeel en niveau van marktconcentratie mededingingsdynamiek op de markt. De conclusie van dit deel zal uitwijzen of er in dit stadium een vermoeden kan zijn van machtspositie van een of meer marktspelers. In die conclusie zullen niet noodzakelijk alle hierboven vermelde criteria vervat zitten maar het besluit zal wel gericht zijn op die criteria die het Instituut nodig acht om zijn conclusie te vormen (bijvoorbeeld het bestaan van een groot marktaandeel) Andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden Analyse van de individuele machtspositie Dit deel behandelt de in essentie kwalitatieve factoren aan de hand waarvan het concurrentiepeil op de markt kan worden gemeten. We onderscheiden twee hoofdcategorieën van factoren waarmee het concurrentiepeil op de markt kan worden geanalyseerd: de drempels voor de toegang en/of expansie - die gaan over de factoren die eventuele toetreding tot de markt of expansie op de markt kunnen bemoeilijken of zelfs onmogelijk maken de kopersmacht die een tegenwicht kan vormen voor de macht van de marktspelers. De drempels voor de toegang en/of expansie zijn alle factoren die de ontwikkeling van de marktspelers kunnen ontmoedigen. Van die factoren kunnen de in de richtsnoeren vermelde criteria worden bestudeerd die afhankelijk van de bestudeerde markten het meest relevant zijn (zie deel hierboven). Het feit dat er geen of nauwelijks toegangsdrempels zijn verhoogt de kans dat operatoren de markt betreden of zich daar ontwikkelen en beperkt op

34 Inleiding Analyse van de markten 11 en die manier de mogelijkheid van een actieve operator om op de markt een sterke machtspositie uit te oefenen. De kopersmacht geeft de mogelijkheid van de kopers weer om over het aanbod van de leveranciers te onderhandelen. Een sterke kopersmacht zal als "natuurlijk" gevolg hebben dat het aanbod wordt aangepast aan de vraag en dat de ontwikkeling van daadwerkelijke concurrentie wordt aangemoedigd, terwijl het ontbreken van kopersmacht ertoe zal leiden dat de verhouding tussen aanbod en vraag uit balans geraakt. Bij de marktanalyse zullen de hierboven vermelde criteria worden onderzocht met als doel na te gaan of ze het vermoeden van sterke machtspositie (of concurrentievoordeel) dat in het vorige deel is vastgesteld, bevestigen of ontkrachten. Afhankelijk van de bestudeerde markten zijn sommige criteria niet relevant voor de analyse en worden die niet onderzocht. Analyse van de collectieve machtspositie Dit deel behandelt, indien dat relevant is, rekening houdende met de conclusies van de voorgaande analyses, de in essentie kwalitatieve factoren aan de hand waarvan kan worden bepaald of twee of meer ondernemingen gezamenlijk een machtspositie innemen op de markt. Dan zullen de criteria die het meest relevant worden geacht en die vermeld staan in de Kaderrichtlijn (zie hierboven), worden onderzocht. Prospectieve marktanalyse en technologische ontwikkelingen De conclusies van de voorgaande analyses zullen worden onderzocht in het licht van de ontwikkelingen die in de loop van de analyseperiode op de markt worden verwacht. Op grond van alle analyses samen zal het Instituut concluderen of er al dan niet daadwerkelijke concurrentie op die markt bestaat. Indien het Instituut concludeert dat er geen daadwerkelijke concurrentie is, zal het Instituut de ondernemingen aanwijzen die individueel of gezamenlijk op die markt een machtspositie bekleden.

35 Inleiding Analyse van de markten 11 en Methode voor het opleggen van gepaste correctiemaatregelen In dit deel worden de stappen voorgesteld die het Instituut heeft ondernomen om de gepaste correctiemaatregelen op te leggen in het kader van de analyse van de relevante elektronische-communicatiemarkten. Het heeft niet tot doel om de richtsnoeren van de Europese Commissie, noch de aanbeveling over de relevante markten, noch het communautaire mededingingsrecht op algemene wijze te vervangen. Wanneer een onderneming over een sterke machtspositie beschikt op een retailmarkt of op een wholesale-markt, moet de NRI ten minste een verplichting toepassen. Op de wholesale-markten kunnen de NRI's de correctiemaatregelen opleggen waarin de Toegangsrichtlijn voorziet. Op de retailmarkten moeten de NRI's de voorkeur geven aan de correctiemaatregelen van de Toegangsrichtlijn. Indien de NRI denkt dat die maatregelen niet voldoende zijn om de doelstellingen van het nieuwe regelgevingskader te halen, kan ze alsnog verplichtingen opleggen waarin artikel 17 van de Universeledienstrichtlijn voorziet. Bij de selectie van de maatregelen die worden opgelegd aan de operatoren met een sterke machtspositie, probeert het Instituut overeenkomstig de nationale en Gemeenschapswetgeving, en inzonderheid de artikelen 5 tot 7 van de wet betreffende de elektronische communicatie, artikel 8 van de Kaderrichtlijn en artikel 8(4) van de Toegangsrichtlijn, de correctiemaatregelen te identificeren ten opzichte van de doelstellingen van het nieuwe regelgevingskader. Het Instituut zorgt er in het bijzonder voor dat de voorgestelde correctiemaatregelen gerechtvaardigd zijn en in verhouding staan tot de doelstellingen en tot de geïdentificeerde problemen op de markt. Daartoe zal het Instituut de correctiemaatregelen kiezen die het nodig en toereikend acht om het of de streefdoelen te halen, zonder verder te gaan dan wat strikt noodzakelijk is om het probleem aan te pakken. De doelstellingen van het nieuwe kader die in artikel 8 van de Kaderrichtlijn zijn opgesomd en overgenomen in de artikelen 6 tot 8 van de wet betreffende de elektronische communicatie zijn: de bevordering van de concurrentie bij de levering van elektronischecommunicatienetwerken en -diensten en de bijbehorende faciliteiten en diensten Zie artikel 8.2 van de Kaderrichtlijn, op. cit. Volgens de Kaderrichtlijn moet deze doelstelling meer bepaald als volgt worden bereikt:

36 Inleiding Analyse van de markten 11 en de ontwikkeling van de interne markt 25 de bevordering van de belangen van de burgers van de Europese Unie 26. Die doelstellingen zijn ook onderworpen aan algemene principes die vastgesteld zijn in artikel 8.1 van de Kaderrichtlijn. In de onderstaande tabel worden die verschillende doelstellingen van het nieuwe kader samengevat. a) zij zorgen ervoor dat de gebruikers, met inbegrip van gehandicapte gebruikers, maximaal profiteren wat betreft keuze, prijs en kwaliteit; b) zij zorgen ervoor dat er in de sector elektronische communicatie geen verstoring of beperking van de concurrentie is; c) zij moedigen efficiënte investeringen op het gebied van infrastructuur aan en steunen innovaties d) zij bevorderen efficiënt gebruik en zorgen voor een efficiënt beheer van de radiofrequenties en de nummervoorraad. 25 Volgens de Kaderrichtlijn moeten de NRI's dat doel bereiken op de volgende wijze: a) zij heffen resterende belemmeringen op voor het aanbieden van elektronische-communicatienetwerken, bijbehorende faciliteiten en diensten en elektronische-communicatiediensten op Europees niveau; b) zij moedigen het opzetten en ontwikkelen van trans-europese netwerken en de interoperabiliteit van pan-europese diensten aan en eind-tot-eind connectiviteit; c) zij zorgen ervoor dat er in vergelijkbare omstandigheden geen verschil in behandeling is van ondernemingen die elektronische-communicatienetwerken en -diensten aanbieden; d) zij werken met elkaar en met de Commissie op transparante wijze samen om de ontwikkeling van een consistente regelgevende praktijk en de consistente toepassing van deze richtlijn en van de bijzondere richtlijnen te waarborgen. 26 Volgens de Kaderrichtlijn moeten de NRI's dat doel bereiken op de volgende wijze: a) zij waarborgen dat alle burgers toegang hebben tot een universele dienst als omschreven in Richtlijn 2002/22/EG (universeledienstrichtlijn); b) zij waarborgen de consument een hoog niveau van bescherming bij zijn transacties met leveranciers, met name door ervoor te zorgen dat er eenvoudige en goedkope geschillenprocedures beschikbaar zijn die worden toegepast door een van de betrokken partijen onafhankelijke instantie; levenssfeer; c) zij dragen bij tot het waarborgen van een hoog niveau van bescherming van persoonsgegevens en de persoonlijke d) zij bevorderen de verstrekking van duidelijke informatie, met name door te verplichten tot transparantie ten aanzien van tarieven en de voorwaarden voor het gebruik van openbare elektronische-communicatiediensten; gebruikers; en e) zij schenken aandacht aan de behoeften van specifieke maatschappelijke groepen, met name gehandicapte f) zij waarborgen de integriteit en de veiligheid van de openbare communicatienetwerken.

37 Inleiding Analyse van de markten 11 en Artikel Artikel 8.1 Artikel 8.2 Artikel 8.3 Artikel 8.4 Principe Algemene principes Evenredigheid Technologische neutraliteit Culturele en taalkundige verscheidenheid Pluralisme in de media Bevordering van de concurrentie a) keuze, prijs en kwaliteit b) geen verstoring of beperking van de concurrentie c) efficiënte investeringen en innovaties d) efficiënt beheer van de radiofrequenties en de nummervoorraad Interne markt a) opheffing van de resterende belemmeringen voor het aanbieden van elektronischecommunicatienetwerken en -diensten b) trans-europese netwerken en interoperabiliteit van pan-europese diensten c) geen verschil in behandeling van ondernemingen die elektronischecommunicatienetwerken en -diensten aanbieden d) samenwerking met de Europese Commissie Belangen van de burgers van de EU a) toegang tot een UD b) bescherming van de consument c) bescherming van persoonsgegevens d) transparantie ten aanzien van tarieven en gebruiksvoorwaarden e) behoeften van specifieke maatschappelijke groepen f) integriteit en veiligheid van het netwerk Figuur 3: doelstellingen van het nieuwe Europese regelgevingskader [Bron: Hogan & Hartson, Analysys]

38 Inleiding Analyse van de markten 11 en Om die doelstellingen te bereiken, mogen de NRI's strengere of minder strenge verplichtingen opleggen 27. Wanneer een markt concurrerend is, worden de verplichtingen van de Toegangsrichtlijn of de Universeledienstrichtlijn door een NRI niet opgelegd, noch gehandhaafd 28. Wanneer een markt niet concurrerend is, moet een NRI ten minste één regelgevende verplichting opleggen. Indien de NRI dit noodzakelijk acht, kan ze die verplichtingen ook aanpassen of nieuwe verplichtingen opleggen. De mogelijkheid om extra verplichtingen op te leggen is onderworpen aan een mogelijkheid tot veto van de Europese Commissie. Correctiemaatregelen op wholesale-niveau In de artikelen 9 tot 13 van de Toegangsrichtlijn worden de normale verplichtingen opgesomd die de NRI's kunnen toepassen op een wholesale- of een retailmarkt. Het zijn: Transparantie Wanneer voor de operator verplichtingen inzake transparantie gelden, kan de NRI van die operator eisen dat hij een referentieofferte publiceert. Non-discriminatie Non-discriminatie wordt omschreven als de toepassing van gelijkwaardige voorwaarden onder gelijkwaardige omstandigheden op andere ondernemingen die gelijkwaardige diensten aanbieden. Non-discriminatie wordt onder andere beoordeeld in vergelijking met de diensten, dochterondernemingen en partners van de operator met een sterke machtspositie. Ze wordt toegepast op de diensten en relevante informatie die de alternatieve operatoren nodig hebben om hun activiteit uit te oefenen. 27 In de richtsnoeren wordt verduidelijkt: "Indien een onderneming al eerder is onderworpen aan verplichtingen uit hoofde van het regelgevingskader van 1998, moet de NRI, op basis van een nieuwe marktanalyse die overeenkomstig deze richtsnoeren plaatsvindt, onderzoeken of soortgelijke verplichtingen in het nieuwe regelgevingskader nog steeds op hun plaats zijn". Als van een onderneming geconstateerd wordt dat deze binnen het nieuwe regelgevingskader op een relevante markt over aanmerkelijke marktmacht beschikt, kunnen soortgelijke wettelijke verplichtingen als die welke op grond van het regelgevingskader van 1998 waren opgelegd, worden gehandhaafd." 28 Zie artikel 16 van de Kaderrichltijn, op. cit.

39 Inleiding Analyse van de markten 11 en Gescheiden boekhouding Gescheiden boekhoudingen hebben met name betrekking op de transparantie van de groothandelsprijzen en verrekenprijzen. Het doel van gescheiden boekhoudingen is ervoor te zorgen dat het principe van de non-discriminatie wordt nageleefd en eventueel onrechtmatige kruissubsidiëring wordt voorkomen. Het model en de te hanteren methode van de gescheiden boekhouding worden nader bepaald door de NRI's. Toegang tot en gebruik van specifieke netwerkfaciliteiten Artikel 12, 1, van de Toegangsrichtlijn en artikel 61, 1, van de wet betreffende de elektronische communicatie bevatten een onvolledige lijst van verplichtingen inzake toegang. Van een operator met een sterke positie op een wholesale- of retailmarkt kan het volgende worden verlangd: derden toegang verlenen tot bepaalde netwerkelementen en/of faciliteiten, met inbegrip van ontbundelde toegang tot het aansluitnetwerk; te goeder trouw onderhandelen met operatoren die verzoeken om toegang reeds verleende toegang tot faciliteiten niet intrekken; op groothandelsbasis bepaalde diensten aanbieden voor doorverkoop door derden open toegang verlenen tot technische interfaces, protocollen of andere kerntechnologieën die onmisbaar zijn voor de interoperabiliteit van diensten of virtuele netwerkdiensten; collocatie of andere vormen van gedeeld gebruik van faciliteiten aanbieden, inclusief gedeeld gebruik van kabelgoten, gebouwen of masten; bepaalde diensten aanbieden die nodig zijn voor de interoperabiliteit van de aan gebruikers geleverde eind-tot-einddiensten, inclusief faciliteiten voor intelligente netwerkdiensten of roaming binnen mobiele netwerken toegang verlenen tot operationele ondersteuningssystemen of vergelijkbare softwaresystemen die nodig zijn om billijke concurrentie bij het aanbieden van diensten te waarborgen te zorgen voor interconnectie van netwerken of netwerkfaciliteiten. Krachtens artikel 12, 2, van de Toegangsrichtlijn en artikel 61, 2, van de wet betreffende de elektronische communicatie moeten de NRI's met de volgende factoren rekening houden bij de vaststelling van de correctiemaatregelen inzake toegang:

40 Inleiding Analyse van de markten 11 en de technische en economische levensvatbaarheid van het gebruik of de installatie van concurrerende faciliteiten, in het licht van het tempo van de marktontwikkeling, rekening houdend met de aard van en het soort interconnectie en toegang; de haalbaarheid van de voorgestelde toegangverlening, rekening houdend met de beschikbare capaciteit; de door de eigenaar van de faciliteit verrichte initiële investering, rekening houdend met de aan de investering verbonden risico's; de noodzaak om op lange termijn de concurrentie in stand te houden in voorkomend geval, ter zake geldende intellectuele-eigendomsrechten het verlenen van pan-europese diensten. Prijscontrole en verplichtingen inzake het kostentoerekeningssysteem De NRI's kunnen een verplichting inzake kostenoriëntering vaststellen, maar die geldt niet automatisch. Er moet worden aangetoond dat de operator met een sterke machtspositie door het ontbreken van werkelijke concurrentie prijzen op een buitensporig hoog peil kan vaststellen of de marges kan uithollen. De NRI's moeten rekening houden met de door de operator gedane investeringen en laten toe dat hij een redelijke opbrengst verkrijgt uit zijn kapitaalinbreng. Correctiemaatregelen op retailniveau Artikel 17, 1, van de Universeledienstrichtlijn, dat overgenomen is in artikel 64 van de wet betreffende de elektronische communicatie 29, staat het toe om op retailniveau correctiemaatregelen in te stellen indien: na een marktanalyse overeenkomstig artikel 16, lid 3, een NRI vaststelt dat er op een gegeven eindgebruikersmarkt, aangewezen overeenkomstig artikel 15 van Richtlijn 2002/21/EG (Kaderrichtlijn), geen sprake is van daadwerkelijke mededinging, en 29 Artikel 64, 1, van de wet betreffende de elektronische communicatie bepaalt : "Indien het Instituut vaststelt dat de verplichtingen die werden opgelegd krachtens de artikelen 58 tot 63 niet zouden leiden tot het verwezenlijken van de doelstellingen die zijn bepaald bij de artikelen 6 tot 8, kan het, overeenkomstig artikel 55, 3 en 5, één of meer van de in het tweede lid genoemde verplichtingen opleggen aan operatoren die zijn aangeduid als operatoren met een sterke machtspositie op een gegeven eindgebruikersmarkt."

41 Inleiding Analyse van de markten 11 en de NRI vaststelt dat de verplichtingen die worden opgelegd door Richtlijn 2002/19/EG (Toegangsrichtlijn) of door artikel 19 van deze richtlijn niet leiden tot het verwezenlijken van de doelstellingen zoals bepaald bij artikel 8 van Richtlijn 2002/21/EG (Kaderrichtlijn). De bewoording van het tweede lid wijst erop dat artikel 17 niet de verplichting oplegt om het falen van de correctiemaatregelen op wholesale-niveau a posteriori vast te stellen. Het artikel biedt de mogelijkheid om na afloop van een prospectieve evaluatie meteen correctiemaatregelen op te leggen op retailniveau. De verplichtingen waarvan sprake in artikel 17 van de Universeledienstrichtlijn en artikel 64 van de wet betreffende de elektronische communicatie hebben betrekking op de volgende verboden: buitensporige prijzen te vragen de toegang tot de markt te belemmeren afbraakprijzen te hanteren die de mededinging beperken ongegronde voorkeuren voor bepaalde eindgebruikers toe te passen diensten op ongerechtvaardigde wijze te bundelen. De in artikel 17 opgesomde verplichtingen zijn van een hoger niveau dan de verplichtingen die in de artikelen 9 tot 13 van de Toegangsrichtlijn zijn opgesomd. Om de verboden van artikel 17 te doen nakomen, maakt de Universeledienstrichtlijn er geen bezwaar tegen dat een aantal maatregelen worden toegepast die opgesomd zijn in de Toegangsrichtlijn. Om bijvoorbeeld het verbod toe te passen inzake ongerechtvaardigde bundeling van diensten, zou het nodig kunnen zijn om verplichtingen in te stellen inzake transparantie of non-discriminatie. Artikel 64 van de Belgische wet betreffende de elektronische communicatie bepaalt dat indien het Instituut vaststelt dat de verplichtingen die werden opgelegd op de wholesalemarkten niet zouden leiden tot het verwezenlijken van de doelstellingen die zijn bepaald bij de artikelen 6 tot 8 van de wet, het bepaalde verplichtingen kan opleggen aan operatoren die zijn aangewezen als operatoren met een sterke machtspositie op een gegeven eindgebruikersmarkt. Artikel 64 bepaalt overigens dat indien het Instituut overeenkomstig de voormelde bepalingen de eindgebruikerstarieven wenst te controleren, het de noodzakelijke en geëigende kostentoerekeningssystemen kan bepalen, die de betrokken operator toepast.

42 Inleiding Analyse van de markten 11 en Ten slotte geeft artikel 64 aan dat de bevoegdheden die door het vorige lid aan het Instituut worden toegekend in geen geval de verplichting kunnen inhouden voor een operator met een sterke machtspositie op een bepaalde markt, om zijn retailtarieven vooraf ter goedkeuring aan het Instituut voor te leggen. Artikel 27 van de Kaderrichtlijn bepaalt: "De lidstaten handhaven alle verplichtingen krachtens de nationale wetgeving als bedoeld in artikel 7 van Richtlijn 2002/19/EG (Toegangsrichtlijn) en artikel 16 van Richtlijn 2002/22/EG (Universeledienstrichtlijn) totdat een nationale regelgevende instantie met betrekking tot deze verplichtingen een besluit heeft genomen overeenkomstig artikel 16 van deze richtlijn". Die bepaling is omgezet door artikel 162 van de wet betreffende de elektronische communicatie van 13 juni Het Instituut neemt zo'n besluit in het kader van de beslissing die het neemt na afloop van elke marktanalyse. Op dat ogenblik preciseert het Instituut voor elke operator met een sterke machtspositie op een relevante markt (of die dat is geworden) of het nodig is om de bestaande verplichtingen op te heffen, te wijzigen of nieuwe in te stellen. Het besluit van het Instituut treedt in werking een maand na de publicatie ervan op de website van het BIPT, behalve indien in dat document een andere termijn wordt gepreciseerd. 1.5 Structuur van het document Dit document is ingedeeld in vier hoofdstukken: inleiding retailmarkten voor internettoegangsdiensten markt voor ontbundelde toegang op wholesale-niveau tot het aansluitnet en de subaansluitnetten markt voor wholesale-breedbandtoegang Behalve de inleiding is elk hoofdstuk onderverdeeld in twee of drie delen: definitie van de relevante markten, marktanalyse en ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen (voor de relevante markten die aan een reglementering ex ante moeten worden onderworpen). Die delen zijn als volgt onderverdeeld:

43 Inleiding Analyse van de markten 11 en Definitie van de relevante markten Aanbiedingen op de markt Relevante productenmarkten Geografische relevante markten Besluit Marktanalyse Voornaamste factoren die de markt structureren Andere factoren die de concurrentie op de markt beïnvloeden Prospectieve analyse van de markt Besluit Ontwikkeling van de gepaste correctiemaatregelen Reglementering die momenteel van toepassing is Voorgestelde correctiemaatregelen: voor elke correctiemaatregel, beschrijving van de correctiemaatregelen, rechtvaardiging en evenredigheid van de correctiemaatregelen

44 Inleiding Analyse van de markten 11 en Opmerking betreffende de verdeling van bevoegdheden tussen het BIPT en andere regulatoren op gemeenschapsniveau Het arrest van het Arbitragehof van 14 juli 2004 heeft artikel 14 van de wet van 17 januari 2003, dat de taken van het Instituut regelt, vernietigd omdat dit niet de noodzakelijke samenwerking weerspiegelde die moet bestaan in de besluitvorming, met name met betrekking tot de gemeenschappelijke elektronischecommunicatie-infrastructuur. Vanwege de technologische convergentie en de eerdere rechtspraak van het Hof 30, omvat de bevoegdheid van de gemeenschappen inzake omroep 31 immers ook de technische aspecten die hiermee verband houden, namelijk de aanleg en exploitatie van omroepnetwerken. De daadwerkelijke uitvoering van dit besluit heeft dus plaats na de toepassing van de procedure van het samenwerkingsakkoord. 1.7 Raadplegingsprocedure Nationale raadpleging Wettelijke basis De nationale raadpleging is gebaseerd op artikel 6 van Richtlijn 2002/21/EG 32 : Behoudens in gevallen die onder de artikelen 7, lid 6, 20 of 21 vallen, zorgen de lidstaten ervoor dat de nationale regelgevende instanties die voornemens zijn maatregelen in overeenstemming met deze richtlijn of de bijzondere richtlijnen te 30 Arrest van het Arbitragehof, 25 januari 1990, 7/90 considerans 2 B 3 en arrest van het Arbitragehof 7 februari 1991, 1/91 considerans B De bijzondere wet tot hervorming der instellingen van 8 augustus 1980 verleent aan de gemeenschappen een wetgevende bevoegdheid inzake omroep vanwege het culturele karakter ervan. 32 Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten (Kaderrichtlijn) Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen L108/33 van

45 Inleiding Analyse van de markten 11 en nemen die aanzienlijke gevolgen voor de relevante markt hebben de belanghebbenden in staat stellen om binnen een redelijke termijn hun zienswijzen te geven op de ontwerpmaatregel. De nationale regelgevende instanties publiceren hun nationale raadplegingsprocedures. De lidstaten dragen zorg voor de oprichting van een enkel informatiepunt waar inzage verkregen kan worden in alle lopende raadplegingsprocedures. De resultaten van de raadpleging worden door de nationale regelgevende instanties openbaar gemaakt, behalve in geval van vertrouwelijke informatie overeenkomstig het communautair en nationaal recht betreffende zakelijke vertrouwelijkheid. Ze wordt georganiseerd krachtens de artikelen 139 en 140 van de wet van 13 juni 2005: Art Het Instituut kan voor de toepassing van deze wet een openbare raadpleging houden overeenkomstig artikel 14 van de wet van 17 januari 2003 met betrekking tot het statuut van de regulator van de Belgische post- en telecommunicatiesector. Art Voorzover een ontwerpbeslissing van het Instituut aanzienlijke gevolgen zou kunnen hebben voor een relevante markt, organiseert het Instituut een voorafgaande openbare raadpleging met een maximale tijdsduur van twee maanden, met inachtneming van de regels inzake vertrouwelijkheid van de bedrijfsgegevens. Alle inlichtingen in verband met aan de gang zijnde openbare raadplegingen worden bij het Instituut gecentraliseerd. De resultaten van de openbare raadpleging worden openbaar gemaakt, met inachtneming van de regels inzake vertrouwelijkheid van de bedrijfsgegevens. De Koning bepaalt, na advies van het Instituut, de nadere regels van de openbare raadpleging en van de bekendmaking van de resultaten ervan.

46 Inleiding Analyse van de markten 11 en De nadere regels en resultaten van de nationale consultatie Het document van de nationale raadpleging over de markten 1, 2, 11 en 12 werd op 25 oktober 2005 gepubliceerd op de website van het Instituut. De lancering van de consultatie ging gepaard met een presentatie aan de sector. De periode voor de nationale raadpleging werd afgesloten op 23 december De hieronder vermelde operatoren of groepen van operatoren hebben op de nationale raadpleging geantwoord: Base Belgacom BT Euphony Mobistar Platform Telecom Operators and Service Providers Proximus Telenet Tele2 Versatel Colt Telecom heeft zijn bijdrage buiten de voorgeschreven termijn opgestuurd; die bijdrage wordt daarom niet in aanmerking genomen. Als bijlage is een synthese opgenomen van de opmerkingen die door de operatoren zijn geformuleerd. In algemene termen heeft het BIPT na de nationale raadpleging een aantal nuances en preciseringen in het document aangebracht. Zo is er in het document dat ter Europese consultatie wordt voorgelegd niet langer sprake van kabeltelevisienetwerken en wordt het begrip hogesnelheidstoegang gepreciseerd. Er zijn ook verschillende juridische preciseringen aangebracht, met name inzake het toepassingsgebied van artikel 64 van de wet betreffende de elektronische communicatie en de kostentoerekening. De opmerkingen vanwege de markt hebben het Instituut er ook toe gebracht om zijn argumentatie in verband met de doorverkoop van abonnementen te versterken. De genoemde cijfers zijn bijgewerkt op basis van de gegevens over het eerste semester van 2005.

47 Inleiding Analyse van de markten 11 en Het advies van de Raad voor de Mededinging Wettelijke basis Artikel 16, 1, van Richtlijn 2002/21/EG 33 bepaalt dat met de mededingingsinstanties als volgt moet worden samengewerkt: Zo spoedig mogelijk na de aanneming van de Aanbeveling of een bijwerking daarvan voeren de nationale regelgevende instanties, zoveel mogelijk met inachtneming van de richtsnoeren een analyse van de relevante markten uit. De lidstaten zorgen ervoor dat deze analyse, in voorkomend geval, in samenwerking met de nationale mededingingsinstanties wordt uitgevoerd. Deze bepaling is omgezet door artikel 55 van de wet van 13 juni 2005: Art Overeenkomstig 4 voert het Instituut minstens zo spoedig mogelijk na de aanneming van de Aanbeveling of een bijwerking daarvan een analyse van die relevante markten uit om te bepalen of zij daadwerkelijk concurrentieel zijn. De informatie-uitwisseling nodig voor die analyse gebeurt overeenkomstig artikel 137, 2. ( ) 4. Voor de beslissingen van het Instituut waarvoor naar deze paragraaf wordt verwezen pleegt het Instituut vooraf overleg met de Raad voor de Mededinging. De Raad voor de Mededinging geeft binnen 30 kalenderdagen, te rekenen vanaf de toezending van de ontwerpbeslissing door het Instituut, zijn advies. Zodra die termijn verstreken is, geldt het stilzwijgen van de Raad voor de Mededinging als goedkeuring van de voormelde ontwerpbeslissing. 5. Het Instituut zendt zijn beslissingen waarvoor naar deze paragraaf wordt verwezen, vooraf aan de Raad voor de Mededinging, die binnen 30 kalenderdagen 33 Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten (Kaderrichtlijn) Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen L108/33 van

48 Inleiding Analyse van de markten 11 en een bindend advies uitbrengt met betrekking tot de vraag of de beslissingen van het Instituut in overeenstemming zijn met de door het mededingingsrecht beoogde doelstellingen. Zodra die termijn verstreken is, geldt het stilzwijgen van de Raad voor de Mededinging als goedkeuring van de voormelde beslissing. De nadere regels en resultaten van de consultatie van de Raad voor de Mededinging Het document is op 24 februari 2006 naar de Raad voor de Mededinging gestuurd en is op de website van het BIPT gepubliceerd. De Raad voor de Mededinging heeft zijn advies verstrekt op 25 maart Dat advies vormt een bijlage. Het BIPT heeft als bijlage ook zijn opmerkingen gevoegd in antwoord op het advies van de Raad voor de Mededinging en vermeldt daarbij op welke punten zijn analyse aangepast is aan het advies van de Raad voor de Mededinging. Aangezien het overgezonden document betrekking had op de analyse van de markten 1, 2, 11 en 12, slaat het advies van de Raad voor de Mededinging op diezelfde markten. Hetzelfde geldt voor het antwoord van het Instituut. Bijgevolg hebben sommige delen van die bijlagen geen direct verband met de analyse van de markten 11 en 12. Op 26 juni 2006 heeft het BIPT op zijn website een ontwerpbesluit gepubliceerd dat aangepast was aan de opmerkingen van de Raad voor de Mededinging. In hoofdzaak hebben de wijzigingen die zijn aangebracht in de analyse van de markten 11 en 12 betrekking op: a) het uitsluiten van de eigen levering van de kabelnetten in de definitie van markt 12, b) de uitleg over het opnemen van VDSL bij de correctiemaatregelen, c) de motivering van de correctiemaatregelen: om zijn analyse leesbaarder te maken en de lezer gerust te stellen over het onderzoek van de bestanddelen van de gepaste, evenredige en dus gerechtvaardigde aard van de correctiemaatregelen, heeft het Instituut zijn analysedocument gewijzigd door in elk gedeelte met betrekking tot de definitie van de correctiemaatregelen extra commentaar toe te voegen wanneer de motivering of de context eventueel dienden te worden verduidelijkt,

49 Inleiding Analyse van de markten 11 en Het overleg met de overige regulatoren van de gemeenschappen Wettelijke basis Artikel 3, 4, van Richtlijn 2002/21/EG 34 bepaalt dat de consultatie van en samenwerking met de gemeenschapsregulatoren als volgt moeten verlopen: De lidstaten maken de door de nationale regelgevende instanties uit te voeren taken op een gemakkelijk toegankelijke wijze bekend, met name wanneer die taken aan meer dan één lichaam worden toegewezen. De lidstaten zorgen in voorkomend geval voor overleg en samenwerking tussen die instanties [ ]. Dat overleg is voorgeschreven in artikel 14, 2, 5, van de wet van 17 januari 2003, dat de opdrachten van het Instituut regelt: het Instituut [kan] enkel besluiten nemen met betrekking tot die elektronische communicatienetwerken waarvoor de gemeenschappen eveneens bevoegd zijn nadat er omtrent de uitoefening van bevoegdheden met betrekking tot deze elektronische communicatienetwerken een samenwerkingsakkoord met de Gemeenschappen in werking is getreden. Het samenwerkingsakkoord werd goedgekeurd door alle betrokken regeringen op 17 november 2006 en bekrachtigd door de wetgevende macht van de Federale Staat (op 28 december 2006), van de Vlaamse Gemeenschap (op 4 mei 2007), van de Duitstalige Gemeenschap (op 25 juni 2007) en van de Franse Gemeenschap (op 4 september 2007). Het is van kracht geworden op 29 september In artikel 3 wordt bepaald dat elke ontwerpbeslissing dient te worden overgezonden naar de andere regulatoren: 34 Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten (Kaderrichtlijn) Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen L108/33 van

50 Inleiding Analyse van de markten 11 en Art. 3. Elke ontwerpbeslissing van een regulerende instantie die betrekking heeft op elektronische communicatienetwerken wordt door de desbetreffende instantie overgemaakt aan de andere regulerende instanties die zijn opgesomd in artikel 2, 2 van dit samenwerkingsakkoord. De regulerende instanties die geconsulteerd worden bezorgen binnen de veertien kalenderdagen hun opmerkingen aan de regulerende instantie die de ontwerpbeslissing heeft overgemaakt. Binnen deze termijn kan elk van de regulerende instanties die geconsulteerd worden vragen dat de ontwerpbeslissing aanhangig wordt gemaakt bij de Conferentie van Regulatoren voor de elektronische Communicatie-sector (hierna genoemd de CRC). Dit verzoek tot onmiddellijke overmaking aan de CRC wordt gemotiveerd. De betrokken regulerende instantie neemt de opmerkingen in aanmerking die de andere regulerende instanties eraan bezorgd hebben en maakt de gewijzigde ontwerpbeslissing over aan de andere regulerende instanties. Deze laatste beschikken na ontvangst van de gewijzigde ontwerpbeslissing over een termijn van 7 kalenderdagen waarbinnen zij kunnen vragen dat de gewijzigde ontwerpbeslissing aanhangig wordt gemaakt bij de CRC. Werkwijze en resultaten van het overleg met de overige regulatoren van de gemeenschappen Dit ontwerp werd overgezonden naar de drie regulatoren van de gemeenschappen op 8 oktober Twee regulatoren, met name de Vlaamse Regulator voor de Media (VRM) en de Hoge Raad voor de audiovisuele media (CSA) hebben gereageerd op 22 oktober 2007, terwijl de derde regulator, de Medienrat, geen commentaar heeft geleverd. De VRM concludeert het volgende: «Om de marktregulering niet te verstoren, hebben wij in het licht van het voorgaande geen bezwaar tegen het ontwerpbesluit, op voorwaarde dat de gelding ervan beperkt wordt uiterlijk tot 18 maanden na het in werking treden van het Vlaams hersteldecreet.». De opmerkingen van de VRM betreffen dus de geldigheid van de marktanalyse die deze regulator zou willen beperken tot maximaal 18 maanden na de inwerkingtreding van zijn hersteldecreet. De opmerkingen van de CSA omvatten 4 punten:

51 Inleiding Analyse van de markten 11 en een vergelijkende studie tussen de Belgische retaildiensten en deze van andere lidstaten zou interessant zijn en het zou wenselijk zijn om meer rekening te houden met de indirecte verplichting van de retailprijzen; de prospectieve marktanalyse en de technologische ontwikkelingen voorgesteld door het BIPT zijn niet voldoende onderbouwd; een voorstelling met becijferde ramingen zou wenselijk zijn; de CSA wenst te benadrukken dat het belangrijk is om rekening te houden met de investeringen die Belgacom maakt voor de uitbreiding van zijn DSL-netwerk; de CSA acht het belangrijk dat het technisch mogelijk is voor een derde operator die over zijn eigen infrastructuur beschikt om aan de eindgebruikers audiovisuele diensten te kunnen aanbieden vanaf het Belgacom-netwerk. Zonder in zijn nadeel toe te geven en conform artikel 3, derde lid, van het samenwerkingsakkoord van 17 november 2006, heeft het BIPT de opmerkingen van de twee regulerende instanties in het kader van artikel 3, tweede lid, van het voormelde samenwerkingsakkoord in aanmerking genomen en op 5 november 2007 een gewijzigde versie van zijn ontwerpbesluit overgezonden. Wat betreft de opmerking van de VRM, heeft het BIPT in dat ontwerp van 5 november 2007 op het volgende gewezen: - Tot tweemaal toe vermeldt dit besluit dat het BIPT in de loop van het vierde kwartaal van 2007 de sector zal raadplegen over de NGN's en zal beslissen of naar aanleiding daarvan een wijziging van dat document nodig blijkt. Bepaalde verklaringen van Belgacom hebben immers deze intentie beïnvloed. Op 10 oktober 2007 heeft Belgacom in de pers de lancering van VDSL2 in het voorjaar van 2008 aangekondigd en op 16 oktober 2007 heeft Scott Alcott, operationeel directeur van Belgacom, aan Bloomberg verklaard dat Belgacom een volledig digitaal netwerk wenst tegen Er werd een clausule betreffende de geleidelijke uitfasering van de ATM-infrastructuur toegevoegd aan het ontwerp van BROBA 2008 dat het Instituut heeft ontvangen op 29 oktober 2007:

52 Inleiding Analyse van de markten 11 en Belgacom informs the Beneficiary that ATM is susceptible of being gradually outphased in the Belgacom network and replaced by other technology starting 1st January As a consequence the current BROBA offering could cease to exist. Voorts kan de introductie van nieuwe technologieën zoals VDSL2, Ethernet enz. een grote invloed hebben op de huidige gereguleerde producten. Daarom zal het BIPT voor eind 2007 een raadpleging lanceren betreffende een ontwerpbesluit waarin het BIPT de noodzaak onderzoekt om wijzigingen aan te brengen aan het besluit met betrekking tot de analyse van markten 11 en De normale geldigheidsduur van een marktanalyse is vastgelegd op drie jaar. Niettegenstaande heeft het BIPT in hoofdstuk 5 van dit besluit toegevoegd dat gezien de snelle evolutie van de toegangsmarkten, het BIPT plant om een nieuwe analyse uit te voeren binnen 18 maanden nadat dit besluit van kracht wordt. De maatregelen bepaald in dit besluit zullen echter van kracht blijven tot de definitieve goedkeuring van een nieuw besluit betreffende deze markten. Wat betreft de eerste opmerking van de CSA, brengt het Instituut in herinnering dat het op bladzijde 75 heeft vermeld dat het nota neemt van de weinig voordelige vergelijking tussen de aanbiedingen op de Belgische markt en deze op naburige markten en dat het een beroep heeft gedaan op een studie uitgevoerd door Analysys voor de federale overheidsdienst verantwoordelijk voor Maatschappelijke Integratie. Deze studie bestaat uit twee delen, een eerste deel met als titel A comparative Study of retail prices for Broadband Internet connections and triple-play offers in Belgium and six others European countries alsook een tweede deel waarin de factoren worden geanalyseerd die de verschillen tussen de detailprijzen van de geanalyseerde landen verklaren. Aangezien de studie van de detailmarkten voor toegang tot het internet, die niet als relevante markten worden beschouwd, slechts als bijkomende analyse werd opgevat teneinde de dynamiek tussen de stroomopwaartse wholesale-markten beter te begrijpen, vond het Instituut het echter niet nuttig om het onderzoek naar de verschillen tussen de Belgische markt en de markten in de andere Europese landen verder uit te diepen. Op de tweede opmerking van de CSA wil het BIPT antwoorden dat de sector zo evolueert dat een becijferde extrapolatie van de huidige trends misschien van beperkte waarde is. De introductie van het NGN naar aanleiding waarvan het Instituut weldra een bijkomende analyse zal uitvoeren zoals hierboven vermeld, leidt ertoe dat een prognose op basis van de

53 Inleiding Analyse van de markten 11 en huidige ontwikkelingen weinig betrouwbaar zou zijn. Bovendien kan de extrapolatie van de huidige trends maar moeilijk rekening houden met de gevolgen van de regulering ex ante die de regulator wenst in te voeren. Rekening houdende met de opmerking van de CSA «Par ailleurs, le CSA sera amené à réaliser des études de marché suite à la publication de la nouvelle recommandation de la Commission européenne sur les marchés pertinents.», zal ook het BIPT onderzoeken of de nieuwe aanbeveling van de EC een invloed zal hebben op de eventuele analyse van de markten en van de relevante correctiemaatregelen. Wat betreft de derde opmerking van de CSA, verduidelijkt het BIPT dat zowel het Europese regelgevingskader (artikel 8.2 van de Kaderrichtlijn, artikel 13 van de Toegangsrichtlijn) als het Belgische regelgevingskader (artikelen 6 en 62 van de wet van 13 juni 2005) voorschrijven aan de NRI s om doeltreffende investeringen aan te moedigen en rekening te houden met een redelijke opbrengst van de investering wanneer ze een verplichting tot kostenbasering opleggen. Het BIPT benadrukt dat de prijzen voor gereguleerde wholesale-diensten (meer bepaald de BRUO- en de BROBA-prijzen) systematisch een vergoeding voor het geïnvesteerde kapitaal omvatten. Deze praktijk wordt bevestigd door dit besluit (blz. 146 betreffende de toegang tot het aansluitnetwerk, blz. 214 en 216 betreffende de toegang tot een binair debiet). De berekening van deze redelijke vergoeding van het kapitaal is gebaseerd op het gewogen gemiddelde van de kapitaalkosten (Weighted Average Cost of Capital of WACC), conform de vakliteratuur en met inachtneming van de voorschriften van Aanbeveling (98)960 van de Europese Commissie en de herziening ervan door de ERG. Aan de hand van de WACC kan de onderneming de kapitalen die ze heeft geïnvesteerd vergoeden, ongeacht of het gaat om eigen vermogen of vreemd vermogen. De opgelegde maatregelen houden rekening met het feit dat de historische infrastructuur van Belgacom, die aangelegd en gefinancierd is in een periode waarin Belgacom uitsluitende rechten genoot, grotendeels is afgeschreven. Voor dat soort van infrastructuur zal de kostenbasering het voor de alternatieve operatoren mogelijk maken om de markt te betreden door nieuwe diensten en tarieven aan te bieden, zonder daarom investeringen af te schrikken (blz. 146).

54 Inleiding Analyse van de markten 11 en Bovendien, wat VDSL en VDSL2 betreft, stelt het Instituut voor om een wholesale-prijs voor hogesnelheidstoegang op te leggen die investeringen aanmoedigt, met name door afstand te nemen van een zuiver concept van kostenbasering en over te stappen naar een concept van basering op redelijke kosten, gecombineerd met een afbraakprijstest ten opzichte van een efficiënte operator die, uitgaande van ontbundeling, een wholesaleaanbod voor hogesnelheidstoegang heeft opgesteld (blz. 216). Ten slotte wat betreft de vierde opmerking van de CSA, kan het BIPT antwoorden dat de ontbundeling elke operator in staat stelt om de diensten aan te bieden die hij wenst en dat als enige beperking de beschikbaarheid van het spectrum geldt (zie blz. 134). Wat betreft de toegang tot het binair debiet, is een multicast met meerdere operatoren tegelijk niet mogelijk met de apparatuur die momenteel is geïnstalleerd in de Belgacom-verdelers. Hoewel er in theorie technische oplossingen voorhanden zijn, zijn deze moeilijk om te zetten in praktijk. Het besluit is dan ook dat het voor markt 12 in de praktijk vandaag niet mogelijk is om een alternatieve operator de kans te bieden om omroepdiensten aan te bieden via het binair debiet. Overigens, bij gebrek aan een onafhankelijke aggregator die een totaalpakket aanbiedt, zal de alternatieve operator zijn eigen pakket moeten vormen, wat enkel rendabel is indien er een voldoende aantal klanten inschrijven op deze dienst. Een alternatieve operator die toegang wenst tot deze markt moet dus over aanzienlijke financiële reserves beschikken en een voldoende aantal potentiële klanten om deze onderneming tot een goed einde te brengen. Het Instituut is van mening dat vandaag niet wordt voldaan aan deze voorwaarden. Twee regulatoren, met name de VRM en de CSA hebben op 12 november 2007 gereageerd op het ontwerp dat op 5 november 2007 verzonden is, terwijl de derde regulator, de Medienrat, geen commentaar heeft geleverd. In zijn brief van 12 november 2007 zegt de VRM dat hij wenst dat de door het BIPT ingevoerde passage: Dit besluit van het Instituut wordt van kracht op [DATUM], behoudens wat betreft de correctiemaatregelen of de elementen waarvoor een andere termijn werd gepland. De normale geldigheidsduur van een marktanalyse is vastgelegd op drie jaar. Gezien de snelle evolutie van de toegangsmarkten, plant het BIPT echter om een nieuwe analyse uit te voeren binnen 18 maanden na de inwerkingtreding van dit besluit. De maatregelen bepaald in dit besluit zullen echter van kracht blijven tot de definitieve goedkeuring van een nieuw besluit betreffende deze markten. als volgt wordt

55 Inleiding Analyse van de markten 11 en geherformuleerd: Dit besluit van het Instituut wordt van kracht op [DATUM], behoudens wat betreft de correctiemaatregelen of de elementen waarvoor een andere termijn werd gepland. Dit besluit houdt op uitwerking te hebben op 15 mei De VRM verklaart dat aangezien hij niet instemt met de gewijzigde versie van het Instituut in zijn versie van 5 november 2007, hij vraagt om de kwestie aanhangig te maken bij de CRC. Niettemin zou de VRM indien mogelijk verkiezen dat de gevraagde wijziging in de tekst wordt aangebracht zonder de tussenkomst van de CRC. In zijn antwoord van 12 november 2007 stelt de CSA vast dat het BIPT daadwerkelijk rekening houdt met de opmerkingen van de VRM van 22 oktober 2007 en dat het verwijst naar de vragen die de CSA diezelfde dag heeft gesteld. De CSA acht zich echter niet in staat om zich te verzetten tegen het besluit van het BIPT en anderzijds staat de CSA er evenmin op om de regulering van de markt op korte termijn in de war te sturen. De CSA laat het BIPT weten dat: - hij vindt dat een periode van 18 maanden voldoende is om in samenwerking met de overige regulerende instanties een nieuwe marktanalyse te verrichten. Daarom stelt de CSA voor om na de publicatie van de nieuwe aanbeveling van de Europese Commissie en de samenstelling van de CRC de vaststelling van de bevoegdheden van de federale regulator en van de gemeenschapsregulatoren op grond van de verschillende relevante markten die moeten worden geanalyseerd, op de agenda te zetten van de CRC; - hij aandringt op de voorlopige aard van het besluit van het BIPT, hetgeen absoluut noodzakelijk is geworden door de noodzaak om een reglementering uit te werken die zeer goed overlegd is onder alle leden van de CRC en dat gedurende het hele proces van analyse en beslissing; de snelle ontwikkeling van de betrokken infrastructuren, en in het bijzonder door de investeringen die Belgacom van plan is inzake VDSL, de kans dat verschillende marktsituaties ontstaan in de Vlaamse Gemeenschap en de Franse Gemeenschap.

56 Inleiding Analyse van de markten 11 en Het BIPT vindt dat de formulering die is voorgesteld in zijn versie van 5 november 2007: De maatregelen bepaald in dit besluit zullen echter van kracht blijven tot de definitieve goedkeuring van een nieuw besluit betreffende deze markten de voorkeur geniet boven de fomulering Dit besluit houdt op uitwerking te hebben op 15 mei Aangezien enerzijds de VRM vraagt om de kwestie voor te leggen aan de CRC als die passage behouden blijft en omdat anderzijds de vertraging die zou ontstaan door de termijnen die zijn bepaald in de procedure van aanhangigmaking, onverenigbaar is met de aanmaning van 22 augustus 2007 die de Europese Commissie aan het BIPT heeft gericht om de markten 11 en 12 aan de Commissie te notificeren voor het einde van de maand oktober 2007, heeft het BIPT, geconfronteerd met het grote risico dat bij het uitblijven van een bevredigend antwoord, de Europese Commissie tegen de Belgische Staat de inbreukprocedures zou inleiden waarin artikel 226 van het Verdrag voorziet, zich er dus bij neergelegd om de betreffende passage in hoofdstuk 5 te wijzigen en daarin de volgende passage in te voegen: Dit besluit houdt op uitwerking te hebben op 15 mei 2009 ) De Europese raadpleging Wettelijke basis Artikel 7, 3, van Richtlijn 2002/21/EG 35 bepaalt dat de Europese Commissie en de nationale regelgevende instanties als volgt moeten worden geconsulteerd: 3. Indien de nationale regelgevende instantie, naast de raadpleging als bedoeld in artikel 6, voornemens is een maatregel te nemen die: a) valt onder de artikelen 15 of 16 van de onderhavige richtlijn, de artikelen 5 of 8 van Richtlijn 2002/19/EG (toegangsrichtlijn) of artikel 16 van Richtlijn 2002/22/EG (universeledienstrichtlijn); en 35 Richtlijn 2002/21/EG van het Europees Parlement en de Raad inzake een gemeenschappelijk regelgevingskader voor elektronische-communicatienetwerken en -diensten (Kaderrichtlijn) Publicatieblad van de Europese Gemeenschappen L108/33 van

57 Inleiding Analyse van de markten 11 en b) van aanzienlijke invloed is op de handel tussen de lidstaten, stelt zij de Commissie en de nationale regelgevende instanties in de andere lidstaten in kennis van de ontwerpmaatregel, tezamen met de motivering voor de maatregel, overeenkomstig artikel 5, lid 3, en stelt zij de Commissie en de andere nationale regelgevende autoriteiten daarvan in kennis. Nationale regelgevende instanties en Commissie kunnen de betrokken nationale regelgevende instantie hun opmerkingen meedelen binnen maximaal één maand of binnen de in artikel 6 genoemde termijn indien deze langer is. De periode van één maand kan niet worden verlengd. De nadere regels en resultaten van de Europese raadpleging Het ontwerpbesluit is op 27 november 2007 aan de Europese Commissie overgezonden. Op 5 december 2007 heeft de Europese Commissie een verzoek om aanvullende inlichtingen verzonden, waarop het BIPT geantwoord heeft op 10 december 2007 en waarvoor aanvullende inlichtingen verzonden zijn op 13 december Op 3 januari 2008 heeft de Europese Commissie zijn opmerkingen toegestuurd, die drie aanmerkingen bevatten: de Commissie stelt vast dat ondanks de concurrentie met de kabeloperatoren de retailprijzen betrekkelijk stabiel zijn en hoog liggen in België en dat de marges ruim zijn; de Commissie preciseert dat de marktgegevens niet wijzen op verschillen in de concurrentievoorwaarden die de definitie van subnationale markten kunnen rechtvaardigen; de Commissie vraagt het BIPT om binnen een nationale context de redenen te onderzoeken die het hoge niveau van de retailprijzen voor breedbanddiensten in België kunnen verklaren, in het bijzonder rekening houdende met de ruime marges die bestaan tussen de wholesale-producten en de overeenstemmende retailproducten; de Commissie ziet de zwakke aanwezigheid van operatoren die een beroep doen op ontbundeling van het aansluitnetwerk als een mogelijke oorzaak van dat lage concurrentiepeil op retailniveau; zij merkt op dat het BIPT onlangs de prijsniveaus van de toegang tot het aansluitnetwerk heeft verlaagd, maar nodigt het BIPT daarbij uit om te zorgen voor een daadwerkelijke uitvoering van de regelgevende

58 Inleiding Analyse van de markten 11 en verplichtingen, om de levering van ontbundelde toegang aan te moedigen opdat de alternatieve operatoren worden aangespoord om van het bitstreamaanbod over te stappen naar het aanbod van ontbundelde toegang; de Commissie nodigt het BIPT uit om in zijn volgende marktanalyse de impact te beoordelen van de regulering van de ontbundelde toegang en van de wholesale-breedbandtoegang door met name de ontwikkeling van de mededingingsvoorwaarden op de retailmarkt te controleren, en daarbij ook te beoordelen of de toekomstige ontwikkeling van de markt een geografisch meer beperkte marktdefinitie zou kunnen rechtvaardigen; de Commissie wijst erop dat glasvezel uitgesloten is van het gebied van de wholesalemarkt voor ontbundelde toegang zonder dat die conclusie gestaafd is met een gepaste analyse van de substitueerbaarheid; rekening houdende met de argumenten die het BIPT verstrekt heeft in zijn antwoord op het verzoek om informatie en met de grondige analyse die het BIPT op dit ogenblik verricht in verband met de netwerken van de nieuwe generatie, betwist zij in dit stadium echter die bewering van het BIPT niet maar vraagt zij het BIPT om de marktvoorwaarden opnieuw te onderzoeken om te zorgen voor marktvoorwaarden die gelijkwaardig zijn voor alle spelers in de toekomstige NGN-omgeving; en wat betreft de geldigheidsduur van de marktanalyse en de daadwerkelijke toepassing van de regelgevende verplichtingen, herinnert de Commissie eraan dat de regelgevende verplichtingen van kracht moeten blijven tot de aanneming van de volgende marktanalyse; zij nodigt het BIPT uit om de bepaling van een uiterste datum te heroverwegen voor de verplichtingen die nu zijn opgelegd, om te garanderen dat die verplichtingen hun uitwerking niet verliezen voordat de volgende marktanalyse is gerealiseerd, en dat om de regulerende zekerheid op de markt te waarborgen. In de redactie van de uiteindelijke versie van dat besluit heeft het BIPT zoveel mogelijk rekening gehouden met de opmerkingen van de Europese Commissie en dat overeenkomstig artikel 7, 5, van Richtlijn 2002/21/EG ( De betrokken nationale regelgevende instantie houdt zoveel mogelijk rekening met opmerkingen van andere nationale regelgevende instanties en van de Commissie... ) en artikel 141, tweede lid, van de wet van 13 juni 2005 betreffende de elektronische communicatie ( Het Instituut neemt de opmerkingen in aanmerking die de Europese Commissie en de regelgevende instanties van de lidstaten eraan bezorgd hebben... )

59 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Retailmarkten voor internettoegangsdiensten 2.1 Definitie van de relevante markten Waarom de relevante markten inzake retaildiensten voor internettoegang definiëren terwijl ze niet zijn opgenomen in de aanbeveling over de relevante markten? De markten inzake retaildiensten voor internettoegang zijn niet opgenomen in de aanbeveling van de Europese Commissie over de relevante markten. Om de redenen die hieronder worden uiteengezet is het echter nodig dat deze markten worden onderzocht: In de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten, stelt de Europese Commissie: "Het startpunt voor de bepaling en de vaststelling van markten is een karakterisering van de retailmarkten gedurende een bepaalde evaluatieperiode, waarbij de uitwisselbaarheid van vraag- en aanbodsubstitutie in aanmerking genomen dient te worden". 36 Een onderzoek van de retailmarkt voor internettoegang is noodzakelijk om het verband tussen de retailmarkt en de wholesale-markt beter te kunnen inschatten, en om zo de wholesale-markt nauwkeuriger te analyseren in termen van spelers met een sterke machtspositie en eventueel ook in termen van geschikte correctiemaatregelen. Hoewel de retailmarkt voor diensten inzake internettoegang niet in de aanbeveling is geïntegreerd, is het in de fase van de marktanalyse nodig om te bepalen of desondanks op de Belgische markt aan de voorwaarden is voldaan om het ontbreken van regulering ex ante van die 36 Zie pagina 8 van de Toelichting bij de Aanbeveling over de relevante markten, op. cit. Dit wordt verklaard wordt door het feit dat de vraag naar wholesale-diensten een afgeleide is van de vraag naar retaildiensten.

60 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en markt te verantwoorden. In dat verband moet het BIPT beoordelen of deze markt aan de criteria voldoet die in de aanbeveling over de relevante markten zijn bepaald om een selectie van die markt te verantwoorden: "de aanwezigheid van hoge en niet-voorlopige drempels voor de toegang tot de markt, of ze nu van structurele, wettelijke of reglementaire aard zijn, het bestaan van een markt waarvan de structuur geen ontwikkeling naar een toestand van daadwerkelijke mededinging laat vermoeden, het onvermogen van het mededingingsrecht om op zich de tekortkoming(en) van de markt te verhelpen" Marktaanbod en de vigerende reglementering Dit gedeelte schetst de verschillende soorten internettoegang met hoge of lage snelheid alsook de reglementering die momenteel van toepassing is op de historische operator. Die twee elementen dienen als basis voor de definitie en de analyse van de relevante markten. Voornaamste soorten van breedbandinternettoegang De aanbiedingen inzake internettoegang met hoge snelheid kunnen op verschillende types toegangsnetwerken worden geleverd, met name: op het aansluitnetwerk van de historische operator; men spreekt dan van xdsldiensten (ADSL, VDSL...) die de toegangslijnen tot het telefoonnet gebruiken de kabelnetten wanneer ze eenmaal zijn geüpgraded met de mogelijkheid tot tweerichtingsverkeer (Telenet, Coditel...) die afgestemd is op telefonie of internetgebruik de glasvezelnetwerken, in het bijzonder voor de levering van toegang met zeer hoge snelheid voor grote ondernemingen (het gaat echter om WAN-architectuur die wordt gebruikt voor diverse diensten en niet alleen breedbandtoegang, waarmee rekening wordt gehouden in de analyse van markt 13, Ethernetlijnen, die lijnen zijn dus uitgesloten van de markten 11 en 12 (zie substitueerbaarheid van de huurlijnen)) netwerken die radiotechnologie gebruiken (draadloos aansluitnet, satelliet...). Gelet op het feit dat de Belgische koperinfrastructuur niet is aangelegd in kokers maar via ingegraven kabels, noopt de aanleg van FTTH/B-architectuur tot werkzaamheden van civiele bouwkunde tot bij alle gebruikers, hetgeen een aanzienlijke investering

61 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en vertegenwoordigt. Binnen het bestek van de marktanalyse en zelfs nog een tijd daarna, wordt niet verwacht dat tot een dergelijke aanleg zal worden overgegaan. Bijgevolg wordt vezel niet uitgesloten van de breedbandmarkten, maar wordt er in het huidige stadium geen rekening mee gehouden gelet op het gebrek aan aanbod. Hieronder schetsen we de voornaamste aanbiedingen voor hogesnelheidsinternet in België. We kunnen met name onderscheiden: een aanbod dat beperkt is (of gefactureerd wordt) in termen van gebruiksduur en dat zich hoofdzakelijk richt op de particuliere segmenten, zoals het aanbod ADSL Time van Belgacom de aanbiedingen die beperkt zijn (of gefactureerd worden) in termen van gebruiksvolume en die eveneens gericht zijn op een particuliere clientèle, zoals de aanbiedingen ADSL Go van Belgacom, Scarlet ADSL 6 unlimited, Tele2 ADSL 4Mb of ExpressNet van Telenet de onbeperkte hogesnelheidsaanbiedingen die in hoofdzaak aan een niet-particuliere clientèle worden aangeboden, waarbij men met name het aanbod ADSL Office van Belgacom of het aanbod Tele2/Versatel NetBusiness ADSL kan vermelden de aanbiedingen voor onbeperkte toegang met zeer hoge snelheid, die gericht zijn op een niet-particuliere of particuliere clientèle (die veel bandbreedte verbruikt). Het aanbod VDSL Boost van Belgacom of ADSL 2+ van een aantal alternatieve operatoren, zoals E-Leven en Scarlet, behoren bijvoorbeeld tot die categorie de onbeperkte symmetrische hogesnelheidsaanbiedingen die in hoofdzaak aan een nietparticuliere clientèle worden aangeboden, waarbij men met name het aanbod Belgacom SDSL of het aanbod Tele2/Versatel NetBusiness SDSL kan vermelden Vele aanbiedingen onderscheiden zich ook op grond van hun opties inzake kwaliteit van dienstverlening (gegarandeerde snelheid upstream of downstream), vast IP-adres, optionele veiligheidsdiensten (firewall, antivirus- en antispamopties, hosting van beveiligde sites...). Synthesetabellen van de voornaamste aanbiedingen voor internettoegang met hoge snelheid In de onderstaande tabellen schetsen wij de kenmerken van de voornaamste hogesnelheidsaanbiedingen op de particuliere en niet-particuliere markt in België. Coditel, Telenet en Voo zijn de kabeloperatoren; Clearwire is de enige WiMax-operator. De

62 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en aanbiedingen van TVcablenet (vereniging van 8 Waalse kabeloperatoren) zijn niet vermeld omdat ze binnenkort zullen worden vervangen door die van Voo

63 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Tele2/Versatel Aanbieding Tele2/Versatel - Tele2 ADSL 1 Mb HappyMany HappyMany - Happy Net Light (single PC) Mondial Telecom Quantum6000 Euphony Mondial Telecom - Mondial-DSL Light ADSL Quantum6000 Euphony - eusurf 0,5 Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) (ULL) (BSA) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) , Beperking in volume of duur unlimited Not published Voo VOO - Un peu Tele2/Versatel Tele2/Versatel - Tele2 ADSL Light Coditel Coditel - Lightclick Belcenter Belcenter - ADSL Light Clearwire Clearwire - Freedom Light BSTelecom BSTelecom - ADSL Light Cybernet Cybernet - Start Up Telenet Telenet - ComfortNet Belgacom Belgacom - ADSL light Not published Not published Not published Figuur 2.1: samenvatting van de aanbiedingen inzake snelle internettoegang van 2 Mbps - particuliere klanten (Bron: websites van de operatoren, september 2007)

64 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator EDPnet Scarlet United Telecom Euphony Academic Broadband RealDSL Dommel Clearwire Latribu.be Full ADSL E-Leven EDPnet Euphony Tele2/Versatel Dommel HappyMany Mondial Telecom Cybernet Aanbieding EDPnet - ADSL Max Starter Scarlet - ADSL Light United Telecom - ADSL max Euphony - eusurf2 Academic broadband RealDSL - Starter Dommel - netconnect lite Clearwire - Freedom Light Latribu.be - Aztèque Full ADSL E-Leven ADSL 3M EDPnet - ADSL Max6 Dyn Euphony - eusurf4 Tele2/Versatel - Tele2 ADSL 4 Mb Dommel - netconnect HappyMany - Happy Net 25 (single PC) Mondial Telecom - Mondial-DSL 25 Cybernet - Basic Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Not published Not published Beperking in volume of duur unlimited Not published Not published Voo VOO - Beaucoup unlimited

65 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Evonet Scarlet Euphony BSTelecom Aanbieding Evonet - ADSL Performer (single PC) Scarlet - ADSL 6 unlimited Euphony - eusurf6 BSTelecom - ADSL Go Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Not published Not published Beperking in volume of duur Mobistar Mobistar ADSL Opticall Optinet Optinet Latribu.be Phone-Plus Game on line HappyMany Mondial Telecom Belcenter Evonet Clearwire Opticall - OptiGo Optinet - OptiADSL Not published Not published Optnet - Optimax Not published Latribu.be - Cheyenne Phone-Plus - ADSL Phone- Plus Premium Game on line - Gamer Standard HappyMany - Happy Net 50 Mondial Telecom - Mondial-DSL 50 Belcenter - ADSL Starter Evonet - ADSL Performer 4 (4 PC) Clearwire - Freedom Premium , Not published E-Leven E-Leven 6M unlimited Scarlet Mobistar Scarlet - Scarlet One 6 Unlimited Mobistar ADSL Connect (naked ADSL)

66 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Belgacom Evonet BSTelecom Aanbieding Belgacom - ADSL Go (single PC) Evonet - ADSL Rocket 4 (4 PC) BSTelecom - ADSL Go + Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Not published Beperking in volume of duur RealDSL RealDSL - Basic Belcenter Opticall Game on line BSTelecom RealDSL Cybernet Belgacom Belcenter - ADSL Speed + Opticall - OptiPlus Game on line - Gamer Plus BSTelecom - ADSL Plus RealDSL - GeekDSL Cybernet - Advanced Belgacom - ADSL Plus (max 4 PC) Not published Not published Not published Not published Dommel Dommel - plus Cybernet Cybernet Cybernet - Maxi Cybernet - Ultra Not published Not published Figuur 2.2: samenvatting van de aanbiedingen inzake snelle internettoegang van 2 tot minder dan 10 Mbps - particuliere klanten (Bron: websites van de operatoren, september 2007)

67 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Aanbieding E-Leven E-Leven 11 original Voo VOO - Passionnément Coditel Coditel - Speedclick 20 mega EDPnet EDPnet - ADSL Max24 Dyn Telenet Telenet - ExpressNet Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Scarlet Scarlet ADSL Beperking in volume of duur La Tribu La Tribu - Vicking Belcenter Belcenter - ADSL Max2+ Telenet Telenet - ExpressNet Turbo Belgacom Belgacom VDSL Not published Figuur 2.3: samenvatting van de aanbiedingen inzake snelle internettoegang van 10 Mbps en hoger - particuliere klanten (Bron: websites van de operatoren, september 2007)

68 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Aanbieding DSL operators Belcenter ADSL Pro Not Belgacom Belgacom Belgacom Belgacom Belgacom Belgacom ADSL Office (gewoon, XL, XXL) Belgacom ADSL Pro Compact Belgacom ADSL Pro Compact (M) (4 PC) Belgacom ADSL Pro Compact (M) (10 PC) Belgacom VDSL Boost (en optie XXL) Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) published From 203 to router renting (router Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Beperking in volume of duur GB included) (router included) (router Not published included) Not published 4.6 (0.256 guaranteed with XXL option) 512 unlimited unlimited unlimited unlimited 9 (0.5 guaranteed with XXL option) 640 unlimited BSTelecom ADSL Pro Not GB published Coditel Speedclick Pro GB Cybernet Office Silver unlimited Dommel netconnect pro unlimited Evonet ADSL Business GB 5 (5 PC) Evonet ADSL Business GB 10 (10 PC) Evonet ADSL Business GB 80 (25 PC) Evonet ADSL Business GB 100 (25 PC) Naked ADSL option Opticall OptiPro Not GB published Opticall OptiStar Not GB published RealDSL Real DSl Office GB RealDSL Real DSl Office unlimited Talessa ADSL SoHo Not unlimited published Talessa ADSL Office Not unlimited published Talessa ADSL Office XL Not published unlimited

69 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator Aanbieding Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Beperking in volume of duur Talessa ADSL Corpo Not published unlimited Tele2/Versatel Versatel NetOffice Not GB published Tele2/Versatel Versatel NetBusiness Not published Not published unlimited Telenet Xpert Start unlimited Telenet Xpert Plus unlimited Telenet Xpert Ultra unlimited guaranteed: Cable operators Telenet Office Access Not published Telenet Office Access Not Plus published Telenet Office Network Not published WLL operators Mac telecom Solution 1 Not published Mac telecom Solution 2 Not published Mac telecom Solution 3 Not published Figuur 2.4: Not published Not published Not published Not published Not published Not published GB GB GB unlimited unlimited unlimited samenvatting van een aantal aanbiedingen inzake snelle internettoegang (ADSL) - niet-particuliere klanten (Bron: websites van de operatoren, mei 2007)

70 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator DSL operators Aanbieding Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Beperking in volume of duur Belgacom SDSL 512/ unlimited Belgacom SDSL 1M/1M unlimited Belgacom SDSL 1M/1M unlimited Belgacom SDSL 2M/2M unlimited Cybernet SDSL Basic unlimited 1M/256K Cybernet SDSL Basic unlimited 1M/512K Cybernet SDSL Basic unlimited 1M/1M Cybernet SDSL Basic unlimited 2M/1M Cybernet SDSL Basic unlimited 2M/2M Cybernet SDSL Advanced unlimited 512K/128K Cybernet SDSL Advanced unlimited 1M/256K Cybernet SDSL Advanced unlimited 2M/512K Dommel Symconnect unlimited Dommel Symconnect pro unlimited EDPnet SDSL unlimited EDPnet SDSL unlimited EDPnet SDSL unlimited EDPnet SDSL unlimited Evonet SDSL 256/ GB Evonet SDSL 512/ GB Evonet SDSL GB 1024/2048 Evonet SDSL GB 2048/2048 RealDSL Real SDSL unlimited 256/512 RealDSL Real SDSL unlimited

71 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Naam van de operator RealDSL Aanbieding Real SDSL 512/1024 Eenmalige kosten (in euro, alles incl.) Maandelijkse vergoeding (in euro, alles incl.) Snelheid downstream (in Mbit/s) Snelheid upstream (in Mbit/s) Beperking in volume of duur unlimited RealDSL Real SDSL unlimited RealDSL Real SDSL unlimited 512/2048 RealDSL Real SDSL 1024/ unlimited RealDSL Real SDSL unlimited Talessa SDSL 2M Not unlimited published Talessa SDSL 4M Not unlimited published Telenet Xpert 1M/256K unlimited Telenet Xpert 1M/512K unlimited Telenet Xpert 2M/512K unlimited Telenet Xpert 2M/1M unlimited WLL operators symmetric services Mac telecom Not published Not published up to 200Mbps Not published unlimited Figuur 2.5: samenvatting van een aantal aanbiedingen inzake snelle internettoegang (SDSL) - niet-particuliere klanten (Bron: Analysys, websites van de operatoren, mei 2007) Voornaamste types van internettoegang met lage snelheid De lagesnelheidsaanbiedingen (met name door toegang tot het geschakelde telefoonnet) worden gekenmerkt door tariefplannen met prijzen per minuut. Deze aanbiedingen komen eenvoudig overeen met een tarief naar een nummer dat internettoegang biedt. Een aantal daarvan worden hieronder voorgesteld.

72 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Operator of leverancier van telefoondiensten Aanbieding Set-upkosten (in cent, alles inbegrepen) Prijs per minuut piekuren (in cent, alles inbegrepen, per minuut) Prijs per minuut daluren (in cent, alles inbegrepen, per minuut) Belgacom* Belgacom.Net Free 25,00 4,04 1,23 EDPnet Free EDPnet+ 4,13 3,00 1,80 Euphony Euphony Net dial up 5,00 3,80 1,54 Scarlet Scarlet dialone 9,20 3,61 1,13 Tele2/Versatel Tele2 Internet 56K 10,00 2,00 1,00 * Belgacom heeft te kennen gegeven van plan te zijn zijn smalbandaanbieding per 31 januari 2008 stop te zetten (Belgacom perscommuniqué van 28 november 2007). Figuur 2.6: voorbeelden van aanbiedingen inzake internettoegang met lage snelheid - particuliere klanten (Bron: websites van de operatoren, september 2007) Huidige reglementering De retaildiensten voor internettoegang zijn momenteel niet onderworpen aan sectorale reglementaire verplichtingen in België. De concurrentie in deze sector wordt verzekerd door de reglementering inzake wholesale-aanbiedingen en het mededingingsrecht Relevante productenmarkten In de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten reikt de Europese Commissie enkele aanwijzingen aan over de definitie van de relevante markten voor internettoegangsdiensten zonder ze daarom te integreren in de lijst van 18 markten die kunnen worden gereglementeerd. Zo herinnert zij eraan dat "In het algemeen het verzorgen van Internettoegang uit twee delen bestaat: (i) de netwerk- of transmissiedienst van en naar

73 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en de locatie van de eindgebruiker en (ii) de levering van Internetdiensten, met name eind-toteind-connectiviteit met andere eindgebruikers of hosts". 37 Alvorens over te gaan tot het onderzoek van de substitueerbaarheid tussen de verschillende retailvormen van internettoegang, moet men een onderscheid maken tussen de diensten voor internettoegang en de andere diensten voor gegevensoverdracht aangezien consumenten die diensten voor internettoegang aankopen "verwachten dat zij hiermee andere Internetgebruikers kunnen bereiken". 38 We moeten ook de retailmarkten inzake internettoegang scheiden van de markten inzake diensten voor internetconnectiviteit. Deze laatste worden door aanbieders van internetconnectiviteit verleend aan retailinternetproviders, opdat zij alle internauten kunnen bereiken. De aanbieders van internetconnectiviteit leveren hun diensten door gebruik te maken van internationale telecommunicatiehuurlijnen, die ze huren van telecomoperatoren of die ze zelf bezitten. 39 In de toelichting bij de aanbeveling verwijst de Europese Commissie naar drie vormen van internettoegang, "(i) inkiesverbindingen, (ii) diensten waarbij hogere bandbreedte met gebruik van digitale abonneelijnen (of equivalente oplossingen) of kabelmodems wordt aangeboden, en (iii) huurlijnen", zonder te zeggen of dat afzonderlijke relevante markten vormen. 40 Ten slotte vermeldt de Europese Commissie enkele criteria waarmee rekening moet worden gehouden bij het definiëren van relevante markten inzake retaildiensten voor internettoegang: de bandbreedte de online doorgebrachte tijd de prijzen en de nadere regels inzake tarifering 37 Zie blz. 25 van de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten, op. cit. 38 Zie punt 60 van Beschikking 99/287/EG van de Europese Commissie van 8 juli 1998, waarbij een concentratie verenigbaar wordt verklaard met de gemeenschappelijke markt en de werking van de EER-Overeenkomst (Zaak nr. IV/M WorldCom/MCI), Publicatieblad Nr. L 116 van 04/05/1999 blz De Europese Commissie en de Amerikaanse mededingingsautoriteiten hebben de aanbieders van internetconnectiviteit in drie categorieën gerangschikt: de aanbieders van internetconnectiviteit van niveau 1, de aanbieders van internetconnectiviteit van niveau 2 en de aanbieders van internetconnectiviteit van niveau 3. Het rangschikken van een aanbieder van internetconnectiviteit in een bepaalde categorie hangt af van de aard van de interconnectieakkoorden die hem bindt met de andere aanbieders van internetconnectiviteit. De interconnectieakkoorden voor internet zijn van wezenlijk belang aangezien het die interconnectieakkoorden zijn die samen maken dat het internet gemeenzaam een "netwerk van netwerken" wordt genoemd. Er bestaan verschillende types van internetconnectie, de peering-overeenkomsten zonder financiële vergoeding en de transitakkoorden die een relatie tussen klant en leverancier creëren. 40 Zie blz. 25 van de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten, op. cit.

74 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en de toegestane hoeveelheid verzonden en ontvangen data de kwaliteit van de dienstverlening begeleidende diensten. 41 Gelet op die aanwijzingen van de Europese Commissie en de retailaanbiedingen die in België beschikbaar zijn, moet men in België eventueel een onderscheid maken tussen verschillende deelmarkten voor retaildiensten inzake internettoegang: de diensten inzake internettoegang voor de particuliere clientèle en de diensten inzake internettoegang voor de niet-particuliere clientèle diensten voor internettoegang met lage snelheid en diensten voor internettoegang met hoge snelheid diensten voor ADSL-internettoegang en diensten voor internettoegang op de kabelnetten. Substitueerbaarheid tussen de diensten inzake internettoegang voor particuliere gebruikers en voor niet-particuliere gebruikers De Europese Commissie stelt: "het is gangbaar onderscheid te maken tussen zakelijke en particuliere markten, aangezien de contractvoorwaarden voor toegang en diensten kunnen afwijken". Het lijkt opportuun om te analyseren of deze segmentering beantwoordt aan de kenmerken van de Belgische retailmarkt inzake internettoegang. Substitueerbaarheid aan de vraagzijde De scheiding tussen de markten voor de particuliere clientèle en de markten voor de nietparticuliere clientèle vormt een vage grens wanneer het gaat om vrije beroepen of zelfstandige vaklui. Zo kunnen sommigen van hen ingaan op particuliere aanbiedingen wanneer dat is toegelaten door de internetprovider. Maar in de meeste gevallen zijn de particuliere aanbiedingen beperkt tot niet-professioneel privégebruik en kan een particuliere klant niet overschakelen op een professioneel gebruik zonder een daartoe bestemd abonnement te nemen. 41 Zie blz. 25 van de toelichting bij de aanbeveling over de relevante markten, op. cit.

75 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Wat hun kenmerken betreft vertonen de aanbiedingen die gericht zijn op de particuliere clientèle en zij die gericht zijn op de niet-particuliere clientèle heel wat verschillen. Zo bieden de professionele producten de mogelijkheid om een veel groter aantal computers met elkaar te verbinden dan het geval is bij de particuliere aanbiedingen. In bepaalde gevallen bieden de nietparticuliere aanbiedingen ook de mogelijkheid om toepassingen van het type virtual private network (VPN) te ondersteunen of zijn deze voorzien van een router 42. Heel vaak bevatten zij veiligheidsopties die veel verder ontwikkeld zijn dan bij de particuliere aanbiedingen. Ten slotte zijn bepaalde aanbiedingen voor internettoegangs-diensten, zoals de aanbiedingen via huurlijnen, typisch gericht op de markt van de ondernemingen en hebben zij geen equivalent voor de particuliere klanten. Wat het gebruik van de beide types van clientèle betreft, bestaan er eveneens verschillen. Zo stelt men doorgaans dat de verwachtingen van professionele klanten inzake kwaliteit van dienstverlening hoger liggen dan die van particuliere klanten. Overigens biedt men doorgaans aan ondernemingen betere garanties inzake kwaliteit van de dienstverlening, gegarandeerde transmissiesnelheid en beschikbaarheid. Wat tarifering betreft, hangen aan het productengamma dat beschikbaar is voor nietparticuliere klanten veel duurdere tarieven vast, wat de grotere geavanceerdheid en betere prestaties van de professionele aanbiedingen weerspiegelt. Bij een lichte maar blijvende prijsverhoging van het particuliere aanbod, kan men veronderstellen dat de particuliere klant geen professioneel aanbod zal kiezen, aangezien dat meestal duurder is. Omgekeerd zal de professionele klant geen particuliere toegang kiezen aangezien het particuliere contract geen professioneel gebruik mogelijk maakt en de kenmerken van de diensten niet aangepast zijn aan het professionele gebruik. Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Aan de aanbodzijde oordeelt het BIPT dat de graad van substitueerbaarheid niet voldoende is om de particuliere aanbiedingen voor internettoegang en niet-particuliere aanbiedingen voor internettoegang in dezelfde relevante markt te integreren. Het vermogen om een groter aantal 42 Met behulp van een virtual private network (VPN) kan een onderneming verschillende vestigingen onderling en met de hoofdzetel verbinden.

76 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en lijnen te beheren dan voor de niet-particuliere clientèle (bijvoorbeeld het opzetten van helpdesks), kan namelijk menselijke en logistieke investeringen vergen die een onmiddellijke intrede op de particuliere markt moeilijk maken. Zo zou een niet-particuliere internetprovider als gevolg van een relatieve maar duurzame verhoging van de prijzen van de particuliere aanbie-dingen niet onmiddellijk tot de particuliere markt kunnen toetreden. Omgekeerd zou een particuliere internetprovider niet onmiddellijk tot de niet-particuliere markt kunnen toetreden. Zo'n initiatief vereist bijvoorbeeld aanzienlijke investeringen om garanties te kunnen bieden inzake niveau van dienstverlening (reparatietijd, klantenondersteuning, aanpasbaarheid van de aanbiedingen). Besluit Het BIPT is van mening dat de diensten voor internettoegang die zich op de particuliere clientèle richten en de diensten voor internettoegang die zich op de niet-particuliere clientèle richten niet in dezelfde relevante markt kunnen worden opgenomen. Substitueerbaarheid tussen de diensten voor internettoegang met lage snelheid en de diensten voor internettoegang met hoge snelheid Er bestaat geen vaste grens tussen de aanbiedingen met lage snelheid en de aanbiedingen met hoge snelheid, noch op juridisch noch op commercieel vlak. Het communautaire mededingingsrecht erkent het bestaan van gescheiden relevante markten voor diensten inzake internettoegang met lage snelheid en diensten inzake internettoegang met hoge snelheid. Onder de lidstaten bestaat er geen eensgezindheid in het bepalen van een grens tussen de twee types van aanbiedingen. Ofcom laat de diensten voor "hogesnelheidstoegang" beginnen boven de 256 kbit/s. De ARCEP is ook van mening dat "in de praktijk, alle aanbiedingen voor internetconnectie waarvan de snelheid hoger is of gelijk aan 128 kbit/s tegenwoordig worden beschouwd als hogesnelheidsaanbiedingen". Het BIPT is zelf van plan om de grens tussen de diensten voor internettoegang met lage snelheid en de diensten voor internettoegang met hoge snelheid te leggen op 256 kbit/s. Het komt het BIPT toe te bepalen of de segmentering tussen de aanbiedingen voor lage snelheid en de aanbiedingen voor hoge snelheid beantwoordt aan de realiteit van de retailmarkt voor diensten inzake internettoegang in België.

77 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Substitueerbaarheid aan de vraagzijde Wat de kenmerken betreft, bestaan er zeer duidelijke verschillen tussen de lagesnelheidsen de hogesnelheidsaanbiedingen. Aan de ene kant kunnen de verschillen in prestaties in termen van snelheid en downloadtijd zeer groot zijn. De onderstaande tabel geeft bijvoorbeeld de tijd aan die nodig is om verschillende soorten bestanden te downloaden, met een lagesnelheidstoegang (56 kbit/s), een hogesnelheidstoegang op basisniveau (512 kbit/s) en een echte hogesnelheidstoegang (4 Mbit/s). Soort bestand Grootte Downloadtijd analoge toegang met 56 kbit/s Downloadtijd ADSL-toegang met 512 kbit/s Downloadtijd ADSL-toegang met 4 Mbit/s Tekst 100 KB 29 seconden 3 seconden 0,4 seconden Muziek 2 MB 286 seconden 31 seconden 4 seconden Video 2 GB 4762 minuten 521 minuten 67 minuten Figuur 2.7: downloadtijd naargelang van de toegepaste lagesnelheids- of hogesnelheidsaanbieding (Bron: Analysys, 2005) Anderzijds zijn de modems die in de twee soorten aanbiedingen worden gebruikt niet dezelfde. Zo kan een lagesnelheidsmodem niet worden gebruikt voor internettoegang met hoge snelheid en omgekeerd. Wat het gebruik betreft, bestaan er verschillen naargelang van de snelheid van de retailaanbieding. Zo is de tijd die men online doorbrengt bij hogesnelheidsgebruikers doorgaans groter dan bij lagesnelheidsgebruikers. Dit verschil is gedeeltelijk te wijten aan de tariefstructuur van de aanbiedingen, aangezien een groot aantal aanbiedingen voor toegang met lage snelheid in België per minuut wordt aangerekend. Anderzijds, terwijl er toepassingen zijn die alle gebruikers met elkaar gemeen hebben (opzoeken van informatie, , chatten...), zijn er andere die moeilijk of zelfs onmogelijk zijn voor de gebruikers van lagesnelheidsaanbiedingen: downloaden van omvangrijke bestanden, videospellen, streaming video... Wat de tarifering betreft bestaan er eveneens opvallende verschillen tussen de twee soorten aanbiedingen. Zoals in het gedeelte met de voorstelling van de aanbiedingen gedetailleerd is weergegeven, worden de lagesnelheidsaanbiedingen immers gefactureerd op basis van

78 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en het gebruik per minuut (typisch 0,02 tot 0,04 per minuut) terwijl de hogesnelheidsaanbiedingen (beperkt of niet) forfaits bieden van 5 tot 60 per maand. Gelet op deze elementen is het BIPT van oordeel dat bij een lichte maar blijvende verhoging van de prijzen voor hogesnelheidsdiensten voor internettoegang, de eindgebruikers van deze diensten niet naar lagesnelheidsaanbiedingen zullen overstappen. Een verhoging van de tarieven voor internettoegang met lage snelheid zou daarentegen het overstappen van lagesnelheidsaanbiedingen naar hogesnelheidsaanbiedingen, wat zich nu al voordoet, kunnen versnellen. Die overstap, die in alle lidstaten van de Europese Unie wordt vastgesteld, komt niet overeen met de substitueerbaarheid zoals dit door het mededingingsrecht is gedefinieerd, maar met een technologische migratie. Onze conclusies sluiten zo aan bij de conclusies van de Europese Commissie in het kader van het communautaire mededingingsrecht. 43 Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Het onderzoek van de substitueerbaarheid aan aanbodzijde is niet helemaal toereikend voor het bepalen van de retailmarkten voor internettoegang aangezien een meerderheid van internetproviders tegelijk lagesnelheids- en hogesnelheidsdiensten aanbieden en de leveranciers in het algemeen overstappen op hoge snelheid. Zo is het weinig waarschijnlijk dat een kleine, maar significante en duurzame verhoging van de prijzen voor hogesnelheidsaanbiedingen als gevolg zou hebben dat klanten van hogesnelheidsproviders overstappen op de markt voor lagesnelheidsaanbiedingen. Als reactie op een relatieve maar duurzame prijsstijging van lagesnelheidsverbindingen zou er daarentegen wel een versnelling kunnen optreden in de reeds om andere redenen bestaande migratie van lagesnelheids- naar hogesnelheidsaanbiedingen. Besluit Het BIPT is van mening dat de diensten voor internettoegang met lage snelheid en de diensten voor internettoegang met hoge snelheid niet in dezelfde relevante markt kunnen worden opgenomen. 43 Zie: Beschikking van de Europese Commissie van 16 juli 2003 inzake een procedure op grond van artikel 82 van het EG-Verdrag (Zaak COMP/ Wanadoo Interactive)

79 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Substitueerbaarheid tussen de diensten voor DSL-internettoegang en de diensten voor internettoegang op de kabelnetten De Belgische markt wordt gekenmerkt door een sterke penetratie van de kabeloperatoren op de markt van de internettoegang met hoge snelheid, zowel in Wallonië, Vlaanderen als in Brussel. Het onderzoek van de substitueerbaarheid tussen de aanbiedingen op de DSLnetwerken en op de kabelnetten is dus bijzonder belangrijk. Substitueerbaarheid aan de vraagzijde Wat de kenmerken van de diensten betreft, bestaan er gelijkenissen tussen de DSLaanbiedingen en de aanbiedingen voor internettoegang met hoge snelheid op de kabelnetten. Enerzijds is het geografische bereik van de aanbiedingen op de kabelnetten, zonder dat van de DSL-aanbiedingen te halen, zeer groot. Zo bedraagt de dekking voor toegang tot de kabelnetten ongeveer 80% en 98% voor de DSL-netwerken. Zo onderscheidt België zich van andere lidstaten van de Europese Unie waar de kabelnetten een minder grote penetratie bezitten (zie onderstaande figuur) maar die ook hebben besloten dat er substitueerbaarheid bestaat tussen de aanbiedingen op de kabelnetten en de DSL-aanbiedingen (bijvoorbeeld Frankrijk, Verenigd Koninkrijk...). Anderzijds bieden die twee soorten aanbiedingen onbeperkte verbindingen. 45% 40% 35% 30% 25% 20% 15% 10% 5% 0% Oostenrijk België Cyprus Tsjechische republiek Denemarken Estland Finland Frankrijk Duitsland Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Lithouwen Luxemburg Malta Nederland Polen Portugal Slowakije Slovenië Spanje Zweden UK DSL lijnen Breedbandkabellijnen Andere breedbandlijnen Figuur 2.8: hogesnelheidslijnen als percentage van de bevolking eind 3e kw (Bron: Analysys, ECTA 3e kw. 2006)

80 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Wat het gebruik betreft, stelt het BIPT vast dat beide soorten aanbiedingen beschikbaar zijn voor zowel de particuliere als voor de niet-particuliere clientèle. Anderzijds kunnen gebruikers in beide gevallen gebruikmaken van applicaties die een hoge snelheid vereisen, zoals videospellen, streaming video, downloaden en het verzenden van omvangrijke bestanden. Die vaststelling doet men ook wanneer men een vergelijking maakt tussen de types van gebruik die mogelijk zijn in de verschillende DSL-aanbiedingen die momenteel op de markt zijn (ADSL, ADSL2+, VDSL...). Ten slotte bieden zowel de DSLaanbiedingen als de aanbiedingen op de kabelnetten de eindgebruiker de mogelijkheid om tegelijkertijd te telefoneren. Ook al bestaan er migratiekosten voor de eindgebruiker, met name in verband met modems, doordat kabelmodems verschillend zijn van DSL-modems, blijft er aan de vraagzijde een sterke substitueerbaarheid. Wat tarifering betreft, bestaat er een hoge graad van overeenkomst tussen de DSLaanbiedingen en de aanbiedingen op de kabelnetten, zoals geïllustreerd wordt in het gedeelte waarin de hogesnelheidsaanbiedingen in België worden besproken. Bij wijze van besluit is het BIPT van oordeel dat er aan de vraagzijde een sterke substitueerbaarheid bestaat tussen de retailaanbiedingen voor DSL-internettoegang en de retailaanbiedingen voor internettoegang op de kabelnetten. Substitueerbaarheid aan de aanbodzijde Aangezien er besloten is dat er aan de vraagzijde substitueerbaarheid bestaat, is het niet nodig om de substitueerbaarheid aan de aanbodzijde te bestuderen. Besluit Het BIPT is van mening dat de diensten voor DSL-internettoegang en de diensten voor internettoegang op kabelnetten in dezelfde relevante productenmarkt moeten worden opgenomen.

81 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Geografische relevante markten Op de markten voor internettoegang met lage snelheid worden de tarieven van elke internetprovider op nationale basis vastgelegd. Deze homogeniteit is met name mogelijk doordat de wholesale-tarieven van Belgacom op nationale basis zijn gereglementeerd en het Belgacomnetwerk eveneens een nationale omvang heeft. Wat de hogesnelheidsmarkten betreft herinneren we eraan dat in België 98% van de bevolking toegang heeft tot ADSL en ongeveer 80% tot de kabelnetten met retourkanaal. De dekkingsgraad van beide soorten aanbiedingen is hoog en vertegenwoordigt dus een aanzienlijk bereik. Bovendien verschillen de tarieven van elke retailinternetprovider (aanbieders van xdsl-diensten of hogesnelheidskabels) niet op grond van locatie. De retailmarkten voor internettoegang met hoge snelheid hebben bijgevolg een nationale omvang. Dit standpunt komt met name overeen met dat van de Rapporteur voor de Belgische Raad voor de Mededinging bij de overname van Codenet door Telenet. Bovendien lijkt een fijnere geografische segmentering niet realistisch. Hoewel een internetprovider de enige leverancier in zone A kan zijn en een concurrent kan zijn van andere leveranciers in een andere zone B van het grondgebied, zou het segmenteren van een dergelijke markt in zone A en B enerzijds geen rekening houden met de nationale eigenheden van de voornaamste leverancier (tariferings- en commercieel beleid, dekking van het netwerk en reglementering van de nationale wholesale-aanbiedingen) en zou dit anderzijds als gevolg kunnen hebben dat de geografische markten "te eng" worden gedefinieerd. Bij extrapolatie van dit principe zou immers een nieuwe geografische zone moeten worden gedefinieerd zodra het aantal providers verschilt van het ene territorium tot het andere en bij elke ontwikkeling in de geografische dekking van de providers Besluit Het BIPT heeft de volgende relevante markten geïdentificeerd voor retaildiensten inzake internettoegang:

82 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en nationale markt voor diensten inzake internettoegang lage snelheid particulier nationale markt voor diensten inzake internettoegang lage snelheid niet-particulier nationale markt voor diensten inzake snelle internettoegang particulier nationale markt voor diensten inzake snelle internettoegang niet-particulier. 2.2 Marktanalyse en identificatie van de operatoren met een sterke machtspositie De markten voor internettoegangsdiensten staan niet op de lijst van de markten die door de Europese Commissie geselecteerd zijn in de aanbeveling over de relevante markten. Het BIPT heeft niettemin het initiatief genomen om die markten te analyseren, om te bepalen of ze moeten worden onderworpen aan een sectorale regelgeving ex ante. Daarbij moet het BIPT bepalen of aan de volgende drie cumulatieve criteria is voldaan: het bestaan van hoge en niet-voorlopige drempels voor toegang tot de markt de markt beschikt niet over een structuur waardoor deze na verloop van tijd een ontwikkeling richting daadwerkelijke mededinging zal vertonen de ontoereikendheid van het mededingingsrecht om op zich de betreffende tekortkoming(en) van de markt te verhelpen. De hieronder uiteengezette analyse die hieronder wordt uiteengezet heeft als doel te bepalen of al dan niet aan die criteria is voldaan Voornaamste factoren die de markt structureren Voornaamste operatoren op de markt De markten voor internettoegang met hoge snelheid worden gekenmerkt door de aanwezigheid van talrijke spelers, waaronder Belgacom met zijn internetprovider Belgacom Skynet, DSL-operatoren die gebruikmaken van ontbundeling, de aanbiedingen voor bitstreamtoegang of de doorverkoop van Belgacom, de kabeloperatoren, alsook operatoren die gebruikmaken van een glasvezel- of radio-infrastructuur. Er zijn ook operatoren van vaste telefonie actief op de markt voor internettoegang met lage snelheid. Hieronder schetsen we de belangrijkste soorten spelers.

83 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Aanbieders van internettoegang met lage snelheid De markt voor internettoegangsdiensten met lage snelheid was eind 2005 beperkt tot een klein aantal spelers, internetproviders die geen uitgebreide netwerkinfrastructuur bezitten of spelers die hun telefonieaanbod aanvullen door internettoegang met lage snelheid te leveren (zoals Tele2). Aanbieders van DSL-internettoegang DSL-diensten kunnen worden aangeboden door internetproviders die gebruikmaken van de doorverkoop van de Belgacom-retaildiensten (dienst «Carrier DSL») of door operatoren die in meer of mindere mate zijn geïntegreerd (die toegang hebben tot het koperpaar van Belgacom via de ontbundeling of door gebruik te maken van de aanbiedingen voor breedbandtoegang van het type BROBA). Belgacom Skynet, de internetprovider van Belgacom, is de leider op de markt van de internettoegang met hoge snelheid 44. Eind 2006 beschikt het over een marktaandeel in de buurt van 48% van de internettoegangen met hoge snelheid op retailniveau. Belgacom Skynet heeft zijn hogesnelheidsdiensten gelanceerd in 1999 en bereikt 98% van de Belgische bevolking. Dit is de hoogste dekkingsgraad van Europa. Tot de andere internetproviders behoren vooral Tele2/Versatel, Mobistar en Scarlet. Zij kopen wholesale-diensten aan bij Belgacom (ontbundeling of bitstreamtoegang) en vullen hun geografische dekking eventueel aan met de doorverkoopdienst van Belgacom (dienst Carrier DSL ). Aanbieders van internettoegang op kabelnetten De kabeloperatoren behoorden tot de eerste operatoren in België die breedbanddiensten aanboden. Reeds op het einde van 1999 telden de kabeloperatoren ongeveer abonnees van hogesnelheidsdiensten, terwijl er toen nog maar 1000 ADSL-lijnen in gebruik waren. Kabeloperatoren zijn spelers die verticaal zijn geïntegreerd 45 en zeer actief zijn op de hogesnelheidsmarkt. Alle kabeloperatoren hebben een internetaanbod, ook al 44 We herinneren eraan dat het begrip "toegang met hoge snelheid" gedefinieerd werd als een verbinding met een snelheid van meer dan of gelijk aan 256 kbit/s. 45 Zij bieden hun diensten namelijk rechtstreeks aan de eindgebruikers aan.

84 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en kunnen bepaalde deelgebieden nog niet worden bediend om technische redenen. Het gaat om Coditel, Telenet, Voo (vereniging van de operatoren Brutélé en Teledis die de overige Waalse operatoren overgenomen heeft 46 ), UPC (dat een dochteronderneming van Telenet is geworden en de diensten van die laatste overneemt) en WoluTV (dat internetdiensten aanbiedt in een partnerschap met Chello/UPC). Op het einde van het tweede semester van 2006 vertegenwoordigden de lijnen van de kabeloperatoren meer dan 35% van de totale internettoegang met hoge snelheid. Aanbieders van internettoegang op glasvezelnetwerken Operatoren zoals BT, COLT, Cable&Wireless, Equant of MCI zijn dankzij hun glasvezelinfrastructuur eveneens actief op de markt voor internettoegang met hoge snelheid. Die operatoren richten zich vooral op niet-particuliere klanten die grote afnemers zijn van elektronische-communicatiediensten. Hun aanbiedingen inzake internettoegang kunnen tevens aan andere elektronische-communicatiediensten worden gekoppeld (spraak en data). Spelers die gebruikmaken van andere toegangstechnologie Hoewel de Belgische regering in februari nationale vergunningen heeft toegekend voor het draadloze aansluitnetwerk, is de ontwikkeling van deze technologie nog zeer beperkt. De operator MAC Telecom heeft een LMDS-technologie uitgerold ten behoeve van hoofdzakelijk niet-particuliere klanten. Clearwire, dat de WiMax-technologie gebruikt, richt zich tot de particuliere klant en bestrijkt momenteel 70% van de Brusselse regio alsook bepaalde gemeenten van Waals-Brabant. Op het einde van het tweede semester van 2006 blijft het draadloze aansluitnetwerk een marginaal gegeven in België. Marktomvang, marktaandeel en marktconcentratie Totale markt voor diensten inzake internettoegang De totale markt voor internettoegang telde op het einde van 2006 bijna 2,4 miljoen internettoegangspunten waarvan meer dan 2,2 miljoen toegangspunten voor 46 De Waalse operatoren hadden een gezamenlijke internetdienst opgericht onder de naam TVCablenet

85 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en hogesnelheidsinternet. Zoals in de volgende figuur geïllustreerd wordt, wordt de ontwikkeling van de markt sinds 2001 gekenmerkt door een sterke stijging van het aantal aansluitingen, met een gemiddelde halfjaarlijkse toename van 6%, en kunnen we eveneens een aanzienlijke migratie vaststellen van de internettoegang met lage snelheid naar de internettoegang met hoge snelheid. Het aandeel van de lagesnelheidstoegang tot internet (in de totale internettoegang) is immers gedaald van 68% in de tweede helft van 2001 tot minder dan 10% op het einde van Het aandeel van de internetlijnen die door particuliere klanten worden gebruikt is in de hele periode 2001-eerste helft van 2005 stabiel gebleven met ongeveer 80% van alle lijnen % % Aantal lijnen (x 1.000) Aantal lijnen (x 1.000) 60% 40% % % S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S S Smalbandlijnen professioneel Smalbandlijnen particuliere markt Breedbandlijnen professioneel Breedbandlijnen particuliere markt Smalbandlijnen professioneel Smalbandlijnen particuliere markt Breedbandlijnen professioneel Breedbandlijnen particuliere markt Figuur 2.9: ontwikkeling van het aantal internettoegangspunten met lage en met hoge snelheid van de tweede helft van 2001 tot eind [Bron: Analysys, ISPA, ECTA, BIPT, 2006] De volgende grafiek illustreert de verdeling van de internettoegang met hoge snelheid (particulier en niet-particulier) over de verschillende types van operatoren (Belgacom, kabeloperatoren, andere DSL-operatoren, andere spelers). Eind 2006 werd de markt voor internettoegangsdiensten met hoge snelheid gedomineerd door Belgacom met meer dan toegangspunten (ongeveer 48% van de breedbandmarkt). 47 De gegevens in verband met lage snelheid in de tweede helft van 2004 en de eerste helft van 2005 zijn ramingen.

86 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en Lijnen (x 1.000) S S S S S S S S S S S Retail breedbandlijnen Belgacom Andere xdsl lijnen Breedbandlijnen via de kabel Andere breedbandlijnen Figuur 2.10: ontwikkeling van het aantal breedband internettoegangspunten 48 volgens de soorten van spelers [Bron: Analysys, ISPA, ECTA, BIPT, halfjaarlijks verslag van Belgacom] Aandelen op de markten voor internettoegangsdiensten De onderstaande figuren tonen de ontwikkeling van de aandelen van Belgacom op de markten voor internettoegangsdiensten. Op de markten voor particuliere internettoegangsdiensten met lage snelheid is het marktaandeel van Belgacom gestegen van minder dan 50% in de tweede helft van 2001 (47%) tot bijna 60% eind 2004 en vervolgens gezakt tot onder 50% op het einde van 2006 (45%). De niet-particuliere markt voor internettoegang met lage snelheid is sterk aan het krimpen; het aantal toegangspunten is tussen eind 2001 en eind 2006 per semester gemiddeld met 13,1% gedaald. Eind 2006 bedroeg het aandeel van Belgacom op die markt ongeveer 55%. Op de markt voor particuliere internettoegangsdiensten met hoge snelheid is het aandeel van Belgacom gezakt tot 54% op het einde van 2006, nadat het was gestegen van 47% eind 48 De waarden voor de eerste helft van 2005 zijn schattingen

87 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en tot bijna 60% eind Op de markt voor niet-particuliere internettoegangsdiensten met hoge snelheid heeft het aandeel van Belgacom zich ontwikkeld van bijna 20% eind 2001 tot bijna 36% op het einde van % 100% 90% 90% 80% 80% 70% 70% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 30% 20% 20% 10% 10% 0% S S S S S S S S S S S % S S S S S S S S S S S Belgacom Andere operatoren Belgacom Andere operatoren Figuur 2.11: aandeel van Belgacom op de markt voor particuliere internettoegangsdiensten met lage snelheid 49 [Bron: Analysys, ECTA, ISPA, BIPT, 2007] Figuur 2.12: aandelen van Belgacom op de markt voor niet-particuliere internettoegangsdiensten met lage snelheid [Bron: Analysys, ECTA, ISPA, BIPT, 2007] 49 De waarden voor de tweede helft van 2004 in alle onderstaande figuren zijn schattingen

88 Retailmarkten voor internettoegangsdiensten Analyse van de markten 11 en % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% S S S S S S S S S S S Belgacom Andere operatoren Figuur 2.13: aandeel van Belgacom op de markt voor particuliere internettoegangsdiensten met hoge snelheid [Bron: Analysys, ECTA, ISPA, BIPT, 2007] Figuur 2.14: aandelen van Belgacom op de markt voor niet-particuliere internettoegangsdiensten met hoge snelheid [Bron: Analysys, ECTA, ISPA, BIPT, 2007] Concentratie van de internetmarkt Gelet op de ontwikkeling van de markt voor internettoegang met lage snelheid, die sterk aan het krimpen is en zich geleidelijk aan verplaatst naar de hogesnelheidsmarkt, zullen wij ons vooral buigen over de concentratiebeweging op de markt voor internettoegangsdiensten met hoge snelheid. De hogesnelheidsmarkt werd gedurende lange tijd beheerst door een duopolie (Belgacom/kabeloperatoren) en het marktaandeel van de alternatieve operatoren blijft er beperkt. Op het einde van 2006 wordt de markt gedomineerd door Belgacom met bijna 48% van de internettoegang met hoge snelheid gevolgd door de kabeloperator Telenet met 29% van de internettoegang met hoge snelheid. Naast die twee spelers is de rest van de markt meer gefragmenteerd, met marktpartijen zoals Scarlet of Tele2 - Versatel die elk een marktaandeel van rond de 5% bezitten. Deze marktstructuur wordt door de volgende figuur geïllustreerd.