Ambitienota inzake het archeologieluik van het Onroerenderfgoeddecreet. Speerpunten voor het Vlaamse regeerakkoord

Transcriptie

1 Ambitienota inzake het archeologieluik van het Onroerenderfgoeddecreet Speerpunten voor het Vlaamse regeerakkoord

2 1. Inleiding De beroepsvereniging Vlaamse Ondernemers in de Archeologie (VONA) streeft naar een gezonde private archeologische sector. Dit betekent dat archeologisch onderzoek zowel maatschappelijk relevant moet zijn én dat het onderzoek plaats kan vinden binnen een evenwichtige marktwerking. VONA verenigt quasi alle Vlaamse commerciële archeologische uitvoerders, namelijk 37 bedrijven en hun 300 personeelsleden. De Vlaamse archeologische bedrijven voeren ca. 95 % van het archeologisch onderzoek uit in Vlaanderen. Als spreekbuis van de commerciële archeologische sector is VONA de voorbije jaren meermaals geraadpleegd door het Agentschap Onroerend Erfgoed. VONA heeft het Agentschap ook zelf geïnterpelleerd bij vragen of tijdens cruciale momenten bij de inwerkingtreding van de nieuwe regelgeving. Bovendien heeft VONA het voortouw genomen bij intensieve gesprekken met politici uit meerderheid en oppositie, wat leidde tot een gunstige bijsturing van de recente aanpassing van het Onroerenderfgoeddecreet. Uiteraard aarzelen we ook niet om hiervoor onze contacten bij de media uit te spelen. Voortbouwend op deze samenwerking wenst VONA op eigen initiatief een constructieve bijdrage te leveren aan het toekomstig onroerenderfgoedbeleid, zoals het vorm zal krijgen in het Vlaams Regeerakkoord en de toekomstige beleidsnota onroerend erfgoed Met deze ambitienota willen we vanuit de dagdagelijkse praktijk een aantal knelpunten aantonen en aanbevelingen doen. 2. Terugblik Het beleid tijdens de vorige regeerperiode stond volledig in het teken van de inwerkingtreding van het nieuwe Onroerenderfgoeddecreet vanaf 1 januari Het uitrollen van het archeologieluik volgde in juni Een eerste evaluatie van de herziene archeologieregelgeving gebeurde in De implementatie van het nieuwe decreet resulteerde in een volledige ommezwaai. Zo werd preventieve archeologie rechtszeker geïmplementeerd in de ruimtelijke ordening in Vlaanderen. Archeologen worden nu als volwaardige partij vroeg betrokken in het bouwproces. Hierdoor zetten archeologische bedrijven volop in op professionalisering, kunnen archeologen een volwaardige carrière uitbouwen en wordt een tastbare maatschappelijke bijdrage geleverd. Archeologische bedrijven kunnen in vertrouwen investeren in opleiding van personeel, innovatieve onderzoeksmethodes en digitalisering. 3. Speerpunten voor de komende jaren Verschillende thema s rond het archeologisch beleid verdienen de komende jaren extra aandacht. Zo kan de werking van het preventief archeologisch onderzoek in Vlaanderen verder worden verbeterd. 2

3 3.1 Behoud in situ en bescherming De voorbije jaren werd aan de hand van enkele concrete casussen duidelijk dat zich een probleem stelt rond behoud in situ -adviezen. De Vlaamse regelgeving laat geheel conform het Verdrag van Malta toe om bepaalde waardevolle archeologische vindplaatsen niet verder te onderzoeken, maar in situ te bewaren door de bouw- of projectplannen aan te passen. Er is in de regelgeving echter niets voorzien om die aangetroffen vindplaats verder te beschermen bij ontwikkelingen in het kader van nieuwe omgevingsvergunningsaanvragen in de nabije of verre toekomst. VONA pleit ervoor om een regeling uit te werken waarbij deze behoud-in-situ-zones een vergelijkbaar statuut krijgen als vastgestelde archeologische zones en/of beschermde zones. Hierdoor zullen toekomstige ingrepen die onder de oppervlaktecriteria vallen niet leiden tot een vernietiging van dit aangetoonde waardevolle erfgoed. In de beleidsnota voor de periode werd er bewust ingezet op het inventariseren en beschermen van onroerend erfgoed. Zowel historische stadskernen als enkele archeologische zones in alluviale gebieden werden afgebakend als vastgestelde archeologische zones. VONA juicht dit toe, maar pleit terzelfdertijd ook voor enerzijds een doordachte aanvulling en anderzijds een grondige evaluatie van die inventaris van vastgestelde archeologische zones. We kijken bijvoorbeeld uit naar de langverwachte inventaris van vastgestelde archeologische zones in dorpskernen, maar vragen ook om de afbakening van dergelijke archeologische zones beter en grondiger te bestuderen zodat elke afbakening garanties kan bieden dat ze leidt tot reële archeologische kenniswinst. Graag werkt VONA mee aan dergelijke initiatieven. 3.2 Deponering van archeologische vondstensembles en opgravingsarchieven We constateren groeiende problemen bij het deponeren van de archeologische ensembles, zowel bij bedrijven, bouwheren als bij de depots zelf. Dit is een complex probleem met meerdere oorzaken. Archeologische vondsten zijn eigendom van de eigenaar van het terrein. Na een opgraving kunnen de vondsten worden bezorgd aan de eigenaar van de grond, die verondersteld wordt hiervoor als een goede huisvader te zorgen. Vaak hebben deze vondsten echter geen geldelijke waarde, waardoor deze eigenaar bij het behoud van deze vondsten wel lasten maar geen lusten ervaart. Bovendien heeft een eigenaar geen kennis van degelijk behoud van deze, soms kwetsbare, vondsten. De eigenaar kan ook afstand doen van zijn rechten en plichten en de vondsten deponeren in een erfgoeddepot. Vele gemeentes of zelfs regio s hebben geen depot in hun werkingsgebied. Gelukkig zijn er de laatste jaren verschillende depots bijgekomen, maar deze hanteren vaak verschillende en detaillistische aanleveringseisen over onder meer conservering en behandeling van vaak kwetsbare materialen, waarvoor bedrijven zich meestal niet kunnen laten betalen door hun klanten. Hierdoor stapelen de vondsten zich momenteel op in de magazijnen van de bedrijven zelf of worden vondstcomplexen versnipperd en op bedenkelijke wijze bewaard door opdrachtgevers. Om uit deze impasse te geraken dringt zich actie op, zowel op wettelijk niveau (het in vraag stellen van het eigenaarschap van vondsten), als met betrekking tot de financiering van de behandeling van de vondsten en ook wat betreft een strakke coördinatie van de samenwerking tussen bedrijven en de onroerenderfgoeddepots. Onder het motto meten is weten stelt VONA voor om te starten met een klein onderzoek rond deponering waarbij per provincie de archieven en ensembles van enkele opgravingen van de voorbije 3

4 5 à 10 jaar worden getraceerd en gecontroleerd. Een dergelijke kleine test kan al een eerste zicht werpen op de mogelijke problemen rond deponering en archivering en aanleiding geven tot gerichter grootschaliger onderzoek. Op basis van de verzamelde data (kleine test en grootschalig onderzoek) kan dan een toekomstgericht duurzaam beleid worden uitgewerkt om eventuele problemen op te lossen én om die problemen in de toekomst te vermijden. Verder hoopt VONA dat het Agentschap Onroerend Erfgoed ook de boot niet mist rond internationale actuele thema s rond de blijvende leesbaarheid van digitale data. Zullen de in het verleden en thans verzamelde opgravingsdata (plannen, foto s, databanken, ) ook in de toekomst kunnen geraadpleegd en gebruikt worden? Hierover moet nagedacht worden samen met de archeologische sector. 3.3 Communicatie Het Agentschap Onroerend Erfgoed stelde zich in de beleidsnota van tot doel om zich te profileren als een oplossingsgerichte en proactieve projectpartner die in nauwe samenwerking acteert met andere beleidsvelden en overheden. In de praktijk merken we dat het structureel overleg met het Agentschap beperkt blijft tot twee, weliswaar constructieve, vergaderingen per jaar die enkel hoofdlijnen aanraken en niet ingaan op specifieke onderwerpen. Een echte interactie over bijvoorbeeld het opstellen van inventarissen en handleidingen en over de inhoud van opleidingen zou een onmiddellijke meerwaarde kunnen opleveren voor alle betrokkenen. Het is ook schrijnend dat essentiële communicatie over de praktische invulling van nieuwe wetgeving pas enkele uren voor inwerkingtreding bij de honderden archeologen raakt die er mee aan de slag moeten. 3.4 Handhaving De Vlaamse overheid realiseert momenteel een cultuuromslag, waarbij ze wil overgaan van een controlerende naar een kaderstellende kennisadministratie. Als archeologische bedrijven die opereren in een marktcontext waarbij onze klanten (bouwheren, ontwikkelaars) quasi nooit geïnteresseerd zijn in de inhoudelijke resultaten van onderzoek, rekenen we echter wel degelijk op de Vlaamse overheid om actief op te treden om een goede werking van onze markt te garanderen en om de kennisopbouw van ons archeologisch verleden te verzekeren. Bij de recente aanpassing van het Onroerenderfgoeddecreet heeft de overheid een stap achteruit gezet, waardoor ze enkel nog akte neemt van de archeologienota s. Bovendien verschuift de aandacht duidelijk weg van de inhoud richting de controle van de erkende archeologen. De overheid kijkt dus steeds minder toe op de inhoud van het product, maar viseert steeds meer het handelen van de individuele archeologische professional. VONA betreurt deze ontwikkelingen en pleit voor een inhoudelijk onderlegde overheid die op basis van goed doorgesproken methodische en inhoudelijke richtlijnen ook kijkt naar de inhoud van het archeologisch onderzoek. Zij is immers de enige partij die dit structureel kan en de hefbomen heeft om de markt zo in te richten dat de maatschappelijke output gegarandeerd is. De overheid lijkt haar pijlen te richten op de individuele erkenning van archeologen die echter niet over diezelfde hefbomen beschikken en hun werk moeten doen voor de prijs die een opdrachtgever bereid is om er voor te betalen. Het principe de veroorzaker betaalt legt de kostprijs voor archeologisch onderzoek bij de bouwheer. Deze is 4

5 echter quasi nooit geïnteresseerd in de inhoud van ons werk; het draagt immers niet bij tot zijn of haar bouwplannen. Concurrentie tussen de bedrijven gebeurt dus vaak enkel op basis van prijs. Het lijkt ons dan ook logisch dat de overheid niet enkel reguleert op basis van de erkenning van actoren, maar ook heldere spelregels oplegt voor het hele archeologische onderzoeksproces, van vooronderzoek over opgraving tot en met conservering en deponering van vondsten. Mocht diezelfde overheid zowel bij de start (archeologienota) als op het einde (rapport opgraving) op een gestructureerde wijze nakijken of de beloofde inspanningen werkelijk geleverd zijn, dan ontstaat een meer correcte marktwerking. VONA vreest eveneens dat er erg weinig controle is op het al dan niet opstellen van archeologienota s en op de effectieve uitvoering van geadviseerde uitgestelde vooronderzoeken voorafgaand aan de start van de bouwwerken. Wij ijveren dan ook voor een systematische controle van gemeentes en bouwheren inzake de naleving van die adviezen tot uitgesteld vooronderzoek die mee opgenomen zijn in de omgevingsvergunning. Op het gebied van handhaving lijkt de overheid momenteel op een tandeloze leeuw. 3.5 Solidariteitsfonds In het Onroerenderfgoeddecreet is aandacht geschonken om het principe de verstoorder betaalt te milderen door de voorziening van twee instrumenten, nl. de mogelijkheid tot oprichting van één of meerdere archeologische solidariteitsfondsen en het uitbouwen van een premieregelgeving ter compensatie van (buitensporige) directe kosten in geval van een verplicht archeologisch onderzoek. Met de implementatie van een premie voor buitensporige opgravingskosten, en sinds 1 april 2019 de uitbouw van een premie voor archeologisch vooronderzoek, is een eerste stap gezet. VONA blijft aandringen op een bredere ondersteuning voor álle opdrachtgevers. Archeologisch onderzoek levert een maatschappij tastbare kenniswinst op. Het is dan ook logisch dat minstens een deel van de kosten gedragen worden door de maatschappij. 3.6 De onderzoeksbalans 2.0 als beleids- en beheersondersteunend instrument De voorbije jaren werd duidelijk dat er nood is aan een kader waartegen adviezen kunnen worden afgetoetst. Is verder onderzoek noodzakelijk? Zo ja, welke onderzoeksvragen dienen minimaal gesteld te worden? Welke intensiteit moet dat verder onderzoek hebben? Dergelijke vragen leveren soms discussie op tussen erkende archeologen en erfgoedconsulenten omdat er geen basisreferentie is om op terug te vallen. Zonder objectief kader blijven dergelijke discussie dikwijls een woord-tegenwoord-discussie, waarbij de zogenaamd onafhankelijke erkende archeoloog steevast het onderspit delft. Een vernieuwde onderzoeksbalans zal een nuttig beleidsinstrument zijn dat het werk van erkende archeologen en erfgoedconsulenten duidelijk en efficiënter maakt. Daarenboven zal het ook een stevige vertrekbasis vormen voor draagvlakverbreding (verzamelde kennisvermeerdering laten terugvloeien naar de maatschappij) en voor methodologisch onderzoek. De onderzoeksbalans kan ook de basis zijn voor de ontwikkeling van handleidingen en opleidingen doordat er beter zicht is op de kennislacunes. 5

6 Aan de hand van periodieke en regionale syntheses en methodologische evaluaties kan het preventief archeologisch onderzoek in Vlaanderen bijgestuurd worden zodat de ingezette middelen efficiënter worden benut. Een dergelijke onderzoeksbalans moet opgemaakt te worden in samenwerking met de sector (universiteiten, IOED s en stadsarcheologische diensten, intercommunale archeologische diensten en erkende archeologen) waarbij optimaal gebruik wordt gemaakt van éénieders expertise en kennis. Een dergelijk instrument vergt ook een periodiek onderhoud en update van de balans zodat er snel kan bijgestuurd worden wanneer de nood daartoe is. We zien die onderzoeksbalans dus als een permante work-in-progress. 3.7 Draagvlak en kennisvermeerdering VONA juicht het instrument van subsidies voor syntheseonderzoek toe. Het is nog wachten op de eerste resultaten, maar de verwachting bestaat dat deze financiële impuls zal zorgen voor tastbare archeologische resultaten, bruikbaar in onderwijs en onderzoek. Wijzelf, maar ook onze opdrachtgevers, rekenen erop dat de Vlaamse overheid blijft investeren in dit soort quick wins. De Vlaamse overheid schiet helaas ernstig tekort in het waarderen van de vele (inter)gemeentelijke archeologische actoren. In het nieuwe decreet zijn ze gedegradeerd tot eerder vrijblijvende partners; toeschouwers bij archeologisch onderzoek. VONA eist dat onder meer de vele IOED s en stadsarcheologische diensten verplicht betrokken worden bij het archeologietraject in de betrokken gemeente. Dat kan eenvoudig door een meldingsplicht van bureauonderzoek en gravend onderzoek door de erkend archeoloog. De realiteit toont dat de huidige situatie te vrijblijvend is en onmiddellijke schade oplevert aan het lokale draagvlak en de kennisverbreding. Bovendien stellen we steeds opnieuw vast dat in de huidige regelgeving (decreet) en het beleid weinig of geen structurele ankerpunten voorhanden zijn om een degelijke publiekswerking te garanderen. Als bedrijven zijn we hiervoor beperkt in onze slagkracht, omdat onze klanten hiervoor nauwelijks willen betalen. Mocht de overheid hierop willen inzetten (bijvoorbeeld door initiatieven zoals de archeologiedagen of het tijdschrift Ex-Situ structureel te ondersteunen), garandeert ze tegelijk dat de resultaten van het vele onderzoek terugvloeien naar de maatschappij, en dus niet enkel versnipperd blijven in afzonderlijke technische onderzoeksrapporten (hoe noodzakelijk ook). 4. Besluit De Vlaamse overheid, politiek en administratie heeft een goede basis gelegd met de inwerkingtreding van een nieuw decreet in Het is helaas ook duidelijk dat die wetgeving stevige hiaten bevat en er zware uitdagingen zijn voor de komende jaren. VONA wil haar verantwoordelijkheid opnemen om samen met de overheid die hiaten te dichten en de geschetste uitdagingen aan te pakken, in naam van de honderden archeologen die elke dag in Vlaamse bodem aan het werk zijn. 24 mei 2019 VONA vzw Jeroen Vanden Borre Pieter Laloo Caroline Ryssaert Wim De Baere 6