DE NEDERLANDSE KRAAN DICHT IN PLAATS VAN DWEILEN

Transcriptie

1 LOM KETENPROJECT E-WASTE Ketenonderzoek, interventiestrategie en implementatieplan DE NEDERLANDSE KRAAN DICHT IN PLAATS VAN DWEILEN September 2011

2 Samenvatting I KETENONDERZOEK Wat is het probleem? Vanuit de EVOA richt de LOM werkgroep e-waste zich op het krijgen van zicht en greep op de illegale export van e-waste uit/via Nederland. In het bijzonder de illegale export naar niet OESO landen, vanwege de milieu- en gezondheidsrisico s van e-waste dat daar wordt gedumpt: de niet afgeschermde e-waste belten verontreinigen de bodem en het (grond)water en de verwerkers van het betreffende e-waste die op zoek zijn naar waardevolle metalen, waaronder kinderen, doen dat zonder enige persoonlijke bescherming en op zodanig primitieve wijze (bijvoorbeeld apparaten verbranden) dat zij zich frequent verwonden en er ziek van worden. Bijkomende motieven zijn dat de illegale export het in Nederland opgezette en gefinancierde terugname- en verwerkingssysteem ondergraaft en het willen aanpakken van calculerende en criminele freeriders, die zich niks aantrekken van de wet- en regelgeving, die concurrentieverhoudingen verstoren en die met regelovertreding geld verdienen. Wie veroorzaakt het probleem en wat is de omvang? De illegale export van e-waste gebeurt door een sterk wisselende en dynamische groep inzamelaars/handelaars in zeer verschillende gedaantes: (marktplaats)handelaar in tweedehands goederen, goed doel, et cetera. De overtreders zijn daardoor lastig aan te pakken. De groep bevat eenlingen, maar ook georganiseerde structuren. Onbekend is thans ook in hoeverre VIHB-geregistreerde inzamelaars/handelaars zich schuldig maken aan de illegale export van e-waste. Volgende fasen van het LOM project zullen in deze leemte voorzien. Geld verdienen is een drijvende kracht achter de illegale export van e-waste door inzamelaars/handelaars. Apparaten die in Europa zijn afgedankt, zijn vooral in Afrika gewild en leveren daar meer geld op dan er hier voor is betaald (inclusief verschepingskosten), zelfs als ze niet meer (goed) functioneren. In de hoogst mogelijke schatting, op basis van wat er momenteel aan cijfers beschikbaar is, komt er in Nederland volgens de VROM-Inspectie jaarlijks 425 Kton e-waste beschikbaar (exclusief garantiegoederen), waarvan 378 Kton van Nederlandse consumenten en bedrijven en 47 Kton door de import van afgedankte apparaten. Hiervan wordt naar schatting 225 à 335 Kton ingezameld en verwerkt of legaal geëxporteerd. Dit betekent dat op dit moment jaarlijks van zo n 90 tot 200 Kton e- waste onbekend is waar het is en blijft. Diverse bekende kanalen (metaalschroot, tweedehands markt, en dergelijke) zijn thans nauwelijks te kwantificeren, waaronder ook de hoeveel e-waste die jaarlijks illegaal wordt geëxporteerd vanuit/via Nederland. Gezien de e-waste belten in niet OESO landen en de Nederlandse apparaten die daarop worden aangetroffen, is een gerichte gezamenlijke ketenaanpak volgens de LOM werkgroep e-waste niettemin gerechtvaardigd. Wie/wat houdt het probleem in stand? Nederlandse ontdoeners van apparaten houden het probleem in stand: te goeder trouw, uit gemakzucht of omwille van de vergoeding geven zij hun apparaten aan niet VIHB-geregistreerde inzamelaars/handelaars die zich zoals gezegd in velerlei gedaanten voordoen, tot aan goed doel toe. Waarschijnlijk gaat het om vooral consumenten, niet bij Wecycle aangesloten zelfstandige winkels en kringloopwinkels die het probleem mee in stand houden en in veel mindere mate om producenten/importeurs, winkelketens en gemeentelijke milieustraten binnen het Wecycle systeem. I

3 Overigens was een belangrijk deel van bij zeehavencontroles vastgestelde illegale export afkomstig uit het buitenland en werd het via Nederlandse havens geëxporteerd. Dit betekent dat het probleem niet verdwijnt als de kraan in Nederland wordt dichtgedraaid door te waarborgen dat Nederlandse ontdoeners alleen nog maar afgeven aan het formele georganiseerde terugname- en verwerkingssysteem. Voor het tackelen van het probleem zal ook naar het effectief aanpakken van de illegale export van buitenlands e-waste via Nederland moeten worden gekeken. Complicerende factoren voor de aanpak van het probleem Er zijn enkele complicerende factoren voor de aanpak van het probleem die bij de interventiestrategie aandacht verdienen. Ontbrekende informatie Wie vormen de sterk wisselende en dynamische groep inzamelaars/handelaars? Welke segmenten kun je onderscheiden? Hoe opereren zij in welke omvang? Hierbij ook aandacht voor de internationale component, want een belangrijk deel van het e-waste dat bij recente zeehavencontroles werd onderschept was van niet Nederlandse oorsprong. Hoe is de export via Nederland georganiseerd en wie spelen daarbij welke rol? Van welk gedrag is per segment sprake: o Onbedoeld niet naleven (niet op de hoogte van de wet- en regelgeving). o Onverschillig (de regels kennen, maar deze niet accepteren of onzinnig vinden). o Calculerend (wel op de hoogte van de regels en daar in principe het nut van inzien, maar de regels omwille van financieel gewin omzeilen). o Crimineel (bewuste en veelal goed georganiseerde regelovertreding omwille van groot financieel gewin of belangen anderszins). Definitiekwesties Afval of niet? Dat is een wezenlijke definitiekwestie, die overigens breder speelt dan elektronicaafval. Betreft een partij apparaten die wordt geëxporteerd afval of tweedehands goederen? Er is weliswaar een door de VROM-Inspectie geïnitieerd beoordelingskader om te beoordelen of gebruikte apparaten in en buiten transportsituaties moeten worden aangemerkt als afval, maar in hoeverre dit richtinggevende kader in de praktijk daadwerkelijk werkt zal nog moeten worden vastgesteld. De bestaande afvaldefinitie heeft vooralsnog trekken van een gelegenheidsstructuur die regelovertreding gemakkelijker maakt en toezicht en handhaving bemoeilijkt. Vraag naar tweedehands Europese apparatuur in niet OESO landen Tweedehands Europese apparatuur is in Afrika doorgaans gewilder dan nieuwe apparatuur uit China (status, betrouwbaarder, makkelijker te repareren). Hierop interveniëren kan bijdragen aan het terugdringen van de e-waste problematiek, maar valt buiten de scope van het LOM. II INTERVENTIESTRATEGIE Het ketenonderzoek geeft aanleiding voor de volgende handelingsperspectieven: Waarborg dat Nederlandse ontdoeners standaard het formeel georganiseerde terugname- en verwerkingssysteem benutten. Krijg zicht op inzamelaars/handelaars en hun betrokkenheid bij export en doorvoer. Deze interventiestrategie kent om dit te bereiken drie strategieën met daarbij behorende centrale en flankerende tactieken. De centrale tactieken zijn donker gearceerd: II

4 Strategie 1 Bevorderen dat Nederlandse ontdoeners standaard het formeel georganiseerde terugname- en verwerkingssysteem benutten en zicht krijgen op inzamelaars en handelaars waarmee zij thans zaken doen. Tactiek 1.1 Regionaal toegespitste e-waste campagnes gericht op consumenten, professionele gebruikers, detaillisten, business to business (B2B) leveranciers, kringloopwinkels e.d. Uitgevoerd door regionale milieudiensten in samenwerking met de producentencollectieven (Wecycle, ICT Milieu en RTA), onder andere met behulp van een gezamenlijk gemaakte vlekkenkaart van Nederland (welke detaillisten en B2B leveranciers zijn niet aangesloten bij de producentencollectieven en wat doen met name zij met hun afgedankte apparaten?). Tactiek 1.2 Het opzetten en uitvoeren van een landelijk onderzoek naar de ontdoeningspraktijk van leasebedrijven van apparaten om in beeld te krijgen wat zij met de omvangrijke retourstroom doen. Strategie 2 Zicht krijgen op inzamelaars/handelaars en hun rol en betrokkenheid bij de export en doorvoer van e-waste vanuit/via Nederland. Tactiek 2.1 Het opzetten en uitvoeren van een gestructureerde informatiehuishouding (via dataverzameling, dataveredeling en data-analyse) door een in te stellen Taskforce informatiehuishouding inzamelaars/handelaars met deelname van het KLPD, de VROM-IOD, de VROM-Inspectie en de Belastingdienst (ISC). Tactiek 2.2 Het uitvoeren van zeehavencontroles en de vorming van een netwerkorganisatie als backoffice voor terug naar de bron onderzoeken op het moment dat er bij zeehavencontroles onregelmatigheden worden aangetroffen. Tactiek 2.3 Uitvoering van een toezichtsproject gericht op (de terreinen van) expediteurs en containerverhuurbedrijven. Tactiek 2.4 Uitvoering van een exportonderzoek Ghana door een stagiair van een rechercheopleiding of de politieacademie. Strategie 3 Het voorbereiden en zo mogelijk in gang zetten van flankerende (beleids)maatregelen. Tactiek 3.1 Het verkennen van de mogelijkheden om e-waste te categoriseren als gevaarlijk afval Tactiek 3.2 De mogelijkheden van de VIHB-lijst voor de aanpak van handelaren/inzamelaars in e-waste bezien. Tactiek 3.3 De mogelijkheden van een handelsverbod voor de meest risicovolle apparaten bezien. III IMPLEMENTATIEPLAN In het in deze rapportage opgenomen implementatieplan zijn de tactieken omgezet naar activiteiten en daarbij behorende uitvoerende actoren, hoofdlijnenplanning en indicatieve capaciteits- en kostenraming. III

5 Inhoud A. KETENONDERZOEK Inleiding Keten en risicomomenten consumentenketen en professionele keten De keten van door consumenten afgedankte apparaten De keten van door consumenten geretourneerde garantiegoederen De keten van door professionele gebruikers afgedankte apparaten De keten van door professionele gebruikers geretourneerde garantiegoederen Omvang e-waste Wat komt er vrij aan afgedankte apparaten en garantiegoederen? Wat wordt er ingezameld en verwerkt of legaal geëxporteerd? Welke hoeveelheid is thans buiten beeld? Wet- en regelgeving Afval of niet? Producenten/importeurs, Wecycle en ICT-Milieu Detaillist en internetwinkel Kringloopwinkel Inzamelaar/handelaar Gemeentelijke milieustraat, RSC, verwerkers/recyclers Conclusie wat is voor het LOM de kern van de problematiek? Wat is het probleem? Wie veroorzaakt het probleem en wat is de omvang? Wie/wat houdt het probleem in stand? Complicerende factoren voor de aanpak van het probleem B. INTERVENTIESTRATEGIE Inleiding Samenvatting resultaten ketenonderzoek Samenvatting resultaten workshop interventies Strategie 1: de Nederlandse kraan dicht Tactiek 1.1: Regionaal toegespitste e-waste campagnes Tactiek 1.2: Landelijk onderzoek ontdoeningspraktijk leasebedrijven Strategie 2: Zicht op inzamelaars/handelaars en hun rol bij export & doorvoer Tactiek 2.1 Opzetten en uitvoeren informatiehuishouding inzamelaars/handelaars Tactiek 2.2: Zeehavencontroles met backoffice terug naar de bron Tactiek 2.3: Toezicht en controle van expediteurs en containerverhuurders Tactiek 2.4: Exportonderzoek Ghana (of niet OESO landen) Strategie 3: Flankerende (beleids)maatregelen Tactiek 3.1: Verkenning categorisering e-waste als gevaarlijk afval Tactiek 3.2: Mogelijkheden VIHB-lijst voor de aanpak van e-waste bezien Tactiek 3.3: Verkenning handelsverbod meest risicovolle apparaten Schematische samenvatting interventiestrategie...30 C. IMPLEMENTATIEPLAN Activiteiten en actoren Hoofdlijnenplanning activiteiten Indicatieve capaciteits- en kostenraming...33

6 A. KETENONDERZOEK 1. Inleiding De EVOA is de Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen. De EVOA regelt onder welke voorwaarden afvalstoffen over de grens mogen. Naleving van de EVOA is een door het Landelijk Overleg Milieuhandhaving (LOM) vastgestelde landelijke prioriteit. Binnen het toezicht op en de handhaving van de EVOA heeft export van afval naar niet OESO landen een hoge prioriteit. Uit dat oogpunt besteedt het LOM in 2010 en 2011, op voorstel van de VROM-Inspectie, aandacht aan (de export van) afgedankte elektrische en elektronische apparaten (verder: e-waste). De samenwerking in LOM-verband vult de talrijke bestaande internationale projecten en samenwerkingsverbanden aan (zie tekstkader). De VROM- Inspectie heeft namelijk bij herhaling vastgesteld dat e-waste, deze initiatieven ten spijt, in strijd met de EVOA naar niet OESO landen wordt geëxporteerd vanuit/via Nederland en is van oordeel dat aanvullende ketengerichte samenwerking tussen landelijke inspectiediensten, decentrale overheden, politie en justitie verrijkend kan zijn om te helpen deze export vanuit/via Nederland te stoppen. Deze samenwerking is bij voorkeur gericht op de voorkant van de keten. Dat wil zeggen op het verzekeren van een juiste afgifte van e-waste door onder andere consumenten en detaillisten, zodat de kraan in Nederland dicht gaat. Bestaande internationale projecten en samenwerkingsverbanden WEEE projecten waar de VROM-Inspectie actief aan meedoet IMPEL-TFS E-waste Project SBC E-waste in Africa Project Interpol Global E-waste Crime Group Verdrag van Bazel en EVOA projecten waar de VROM-Inspectie actief aan meedoet INECE Seaport Environmental Security Network (SESN) World Customs Organizational Operation DEMETER I en II IMPEL-TFS Enforcement Actions II en III IMPEL-TFS Waste Sites Project IMPEL-TFS National Contact Point Exchange Days IMPEL-TFS EU Africa Collaboration IMPEL-TFS EA Asia Collaboration Bilaterale samenwerkingen met het Verenigd Koninkrijk, België, Denemarken, Ghana, China, India en met de Verenigde Naties Aanvullend is er sprake van ad hoc samenwerking met binnen- en buitenlandse partners van de VROM-Inspectie, zoals: het WEEE-forum, de Europese Commissie, StEP, PACE, US EPA, Kenian NEMA, Nigerian NESREA, UNEP (Nairobi, Bangkok, Geneve), MEA REN, Europol, Eurojust, EMPA, Öko-Institut, Ökopol, EIPA, Nordic Fund, BAN, RENA, Greenpeace, League of Environmental Journalists Ghana, de Nederlandse pers, Wecycle, Simms, Umicore, Boleden, Sony Ericsson, HP en Philips. In 2009 al heeft het LOM via de ketenkrant aandacht gevraagd voor de controle op e-waste. Dit heeft onder andere geleid tot enkele regionale projecten waarin ketenhandhaving voor e-waste is beproefd. Een voorbeeld is het project WitGOED in Overijssel, waarin een multidisciplinair team van Belastingdienst, gemeenten, provincie, VROM-Inspectie en politie met succes een regiobrede toezichts- en handhavingsactie heen en terug in de keten op touw heeft gezet. In Noord-Brabant is een soortgelijk project uitgevoerd. Een ander 1

7 voorbeeld is het project Proeftuin Nodale Orientatie Milieu, PNOM in de regio Rotterdam- Rijnmond dat eveneens wordt gekenmerkt door multidisciplinaire samenwerking. Mede naar aanleiding van deze twee projecten heeft de VROM-Inspectie het initiatief genomen voor opschaling en het in LOM verband opzetten van een landelijk ketenhandhavingsproject e-waste, conform de opeenvolgende stappen van de Handreiking Ketenhandhaving van het LOM: stap 1 ketenselectie, stap 2 ketenonderzoek, stap 3 interventiestrategie, stap 4 uitvoerings- en monitoringsplan en stap 5 implementatie, uitvoering en monitoring. Dit deel A bevat de resultaten van stap 2 ketenonderzoek. In de periode oktober 2010 tot en met februari 2011 heeft een multidisciplinaire LOM werkgroep het ketenonderzoek uitgevoerd op basis van diverse schriftelijke bronnen en overlegpartners. Door de multidisciplinaire en gerichte samenstelling van de werkgroep was het tevens mogelijk om elders opgedane kennis en ervaring, zoals uit de projecten WitGOED en PNOM, bij dit ketenonderzoek te betrekken. In bijlage 1 is een overzicht opgenomen van de LOM werkgroep e-waste en van de bronnen die voor het ketenonderzoek zijn benut. Er zijn verschillende motieven om de illegale export van e-waste naar niet OESO landen vanuit/via Nederland een halt te willen toeroepen. Voorop staan de milieu- en gezondheidsrisico s van gedumpt e-waste in de betreffende niet OESO landen en het van onze kant doen wat in ons vermogen ligt om (de regeringen van de betreffende landen) te helpen bij het indammen van deze risico s. De niet afgeschermde e-waste belten verontreinigen de bodem en het (grond)water ter plekke. En de verwerkers van het betreffende e-waste die op zoek zijn naar waardevolle metalen, waaronder kinderen, doen dat zonder enige persoonlijke bescherming en op zodanig primitieve wijze (bijvoorbeeld apparaten verbranden) dat zij zich frequent verwonden, er ziek van worden en zorgen voor luchtverontreiniging (verbranden plastics, verdampen accuzuur, vrijkomen CFK s). Andere belangrijke motieven zijn de ondergraving van het in Nederland opgezette en gefinancierde terugname- en verwerkingssysteem en het willen voorkomen dat calculerende en criminele freeriders, die zich niks aantrekken van de wet- en regelgeving en die concurrentieverhoudingen verstoren, met regelovertreding geld kunnen verdienen. Deze rapportage van het ketenonderzoek is opgebouwd rondom de in bijlage 2 opgenomen ketenschema s. Bijlage 2a betreft de werking en risico s in de keten van door consumenten afgedankte apparaten en geretourneerde garantiegoederen. Bijlage 2b gaat over de werking en risico s in de keten van door professionele gebruikers afgedankte apparaten en geretourneerde garantiegoederen. Hoofdstuk 2 biedt een beschrijving van voornoemde ketens langs de schakels waaruit zij bestaan en van de risico s die spelen. In hoofdstuk 3 volgt een schatting van de omvang van de e-waste stromen in/door ons land. Hoofdstuk 4 bevat de van toepassing zijnde wet- en regelgeving en biedt inzicht in de daarbij betrokken bevoegde overheden. Tot besluit van deel A presenteert de LOM werkgroep e-waste in hoofdstuk 5 wat vanuit de optiek van het LOM de kern van de problematiek is, als opmaat voor deel B, de interventiestrategie. 2

8 Het persoonlijke beeld dat iemand die goed bekend is met het werkveld de LOM werkgroep e-waste schetste Het meeste e-waste dat vanuit/via Nederland illegaal wordt geëxporteerd heeft Ghana als bestemming. Dit hangt samen met de relatief grote Ghanese bevolkingsgroep in Nederland en met de historische handelsrelatie tussen beide landen waardoor er allerlei laagdrempelige facilitaire structuren bestaan (bijv. expediteurs). Ghana telt vier terminals waar zeecontainers binnenkomen. Elke zeecontainer wordt uitgeladen op de terminal, zodat de douane voor de importheffing kan checken wat er in zit. Verkoop van goederen op de terminal is verboden. Na het uitpakken gaan de goederen terug in de container of worden ze voor verder vervoer op vrachtwagentjes geladen. De goederen gaan naar winkels die partijen tweedehandsgoed hebben gekocht of naar handelaren voor doorverkoop. Opvallend is dat er veel goederen worden doorverkocht zonder dat bekend is of het apparaat nog werkt, waardoor veel tweedehandsgoederen snel afval worden. De verantwoordelijkheid voor de werking ligt bij doorverkoop dus over het algemeen bij de koper, vergelijkbaar met de rommelmarkten die we in Nederland kennen. Tweedehands Europese apparatuur is in Afrika gewilder dan nieuwe apparatuur uit bijvoorbeeld China (status, betrouwbaarder, makkelijker te repareren). Vanuit Europa zijn Nederlandse containers om genoemde redenen in het bijzonder gewild. Mede hierom zijn de prijzen die worden betaald vaak verbazend hoog. Bijvoorbeeld 100 voor een computer die in Nederland niemand meer wil hebben. Uiteraard hangt de hogere prijs ook samen met de waarde die zo n computer voor de gebruiker hier niet meer heeft (een nieuwe pc is financieel bereikbaar) maar daar nog wel (een nieuwe up-to-date pc is financieel onbereikbaar en velen zijn op tweedehands aangewezen). Naast de terminals is sprake van een georganiseerd aangegroeid complex : direct aan de terminal grenst een markt voor de verkoop van direct verkoopbare apparaten, aan die markt grenzen reparatiebedrijfjes die kapotte apparaten repareren en verkopen, aan de reparatiebedrijfjes grenzen onderdelenverkopers, aan de onderdelenverkopers grenzen metaalrecyclers en het aan de terminal gegroeide complex eindigt met de daaraan grenzende dumpplaats voor alles wat overblijft. Op die dumpplaats proberen veelal kinderen - de leeftijd neemt af in het aan de terminal gegroeide complex van markt naar dumpplaats - de laatste bruikbare componenten te verzamelen onder veelal ongezonde omstandigheden ( kabels branden ). De milieuautoriteiten in Ghana willen in principe af van de toestroom van apparaten, maar op dit moment is de wet- en regelgeving niet zodanig op orde dat dit mogelijk is. Ook speelt mee dat veel mensen er geld aan verdienen wat resolute stappen bemoeilijkt. Nederland is een belangrijk land voor de (illegale) export van apparatuur. Enerzijds omdat de (gepercipieerde) kwaliteit en waarde van apparaten uit Nederland in Afrika hoog zijn. Anderzijds omdat actoren uit andere Europese landen verwerkingskosten willen ontwijken en hun afval naar Nederland sturen waar het wordt omgekat tot tweedehands goed en vervolgens naar Afrika wordt verscheept. Er zijn veel kleine handelaren in apparaten, deels wel maar grotendeels ook niet uit Nederland. Daarnaast zijn er internationaal opererende criminele organisaties die grof geld verdienen aan de handel in apparaten. Hele apparaten gaan in de regel naar Afrika. E-waste richting Azië betreft in de regel garantiegoederen, onderdelen voor metaalrecycling en geshredderd metaal. Er zijn Ghanezen die een container huren en die volgepropt met op rommelmarkten ingekochte apparaten naar Ghana sturen. Dit is lucratief gezien de aankoopprijs hier (zeg 10 per apparaat), de verkoopprijs daar (ordegrootte voor gewilde apparaten) en de kosten voor het huren en verschepen van de container die bij grote aantallen apparaten verwaarloosbaar zijn (enkele honderden ). 3

9 2. Keten en risicomomenten consumentenketen en professionele keten Aanbevolen wordt om de in bijlage 2 opgenomen ketenschema s te gebruiken bij het lezen van dit hoofdstuk. De teksten in dit hoofdstuk volgen deze schema s op de voet. 2.1 De keten van door consumenten afgedankte apparaten Consument Als de consument een gebruikt apparaat afdankt zijn verschillende overdrachten mogelijk, deels ongewenst/risicovol en deels verantwoord. De afvalbak is uit het oogpunt van ongewenste stoffen die in de verbrandingsassen achterblijven, zoals zware metalen, en de voorkeur voor recycling van deze zeldzame materialen ongewenst. Meegeven of op een rommelmarkt of via marktplaats verkopen aan een inzamelaar/handelaar is ook ongewenst, vanwege het risico op illegale export. Verantwoorde overdrachten zijn die van consument aan erkende kringloopwinkel, detaillist (oud-voor-nieuw regeling) of gemeentelijke milieustraat. Kringloopwinkel Kringloopwinkels verkopen afgedankte apparaten die nog werken aan consumenten in Nederland. Dit is een verantwoorde overdracht die goed is uit het oogpunt van hergebruik. Kringloopwinkels kunnen met defecte afgedankte apparaten drie kanten op: een inzamelaar/handelaar, de gemeentelijke milieustraat of het RSC in het kader van het door de producentencollectieven, zoals Wecycle, opgezette terugname- en verwerkingssysteem. Overdracht aan een inzamelaar/handelaar is vanwege het risico op illegale export ongewenst. Overdracht aan een gemeentelijke milieustraat of een RSC is verantwoord. Uit onderzoek van de VROM-Inspectie onder 29 kringloopwinkels in 2010 bleek dat kringloopwinkels zich meestal via verantwoorde wegen van e-waste ontdoen. Het onderzoek wees echter ook uit dat verkoop aan illegale inzamelaars/handelaars in vier gevallen was voorgekomen. Daarnaast stelde de VROM-Inspectie vast dat 30% van de onderzochte kringloopwinkels (een deel van) het afval afgeeft aan legale inzamelaars/handelaars buiten het door de producentencollectieven opgezette systeem om. Dit is niet verboden, maar de voorkeur geniet het producentensysteem op basis van de verwijderingsbijdrage bij aankoop van een nieuw apparaat. Circa 50% van de door VROM-Inspectie in 2009 onderzochte kringloopwinkels was aangesloten bij de Branchevereniging Kringloopwinkels Nederland (BKN), hetgeen duidt op een relatief lage organisatiegraad. Detaillist + internetwinkels De circa Nederlandse detaillisten (landelijke winkelketens, regionale/lokale winkelketens en zelfstandige winkels) kunnen afgedankte apparaten verantwoord overdragen aan een gemeentelijke milieustraat, een RSC of rechtstreeks aan een verwerker/recycler. Overdracht aan een inzamelaar/handelaar is uit het oogpunt van 4

10 mogelijke illegale export risicovol. Dat deze overdracht toch plaatsvindt tonen handhavingsacties van de VROM-Inspectie aan. In 2005 gaf 29% van de onderzochte winkels/ketens e-waste af aan niet erkende inzamelaars/handelaars. In 2006 bedroeg dit percentage 11% en in %. In het laatste geval ging het alleen nog om zelfstandige winkels, omdat de winkelketens inmiddels beducht waren (en zijn) voor negatieve publiciteit op grond van de acties van de VROM-Inspectie in 2005 en Een motief voor afgifte aan een (illegale) inzamelaar/handelaar was, naast in sommige gevallen gemakzucht, van financiële aard: bij Wecycle aangesloten detaillisten ontvingen een vergoeding van Wecycle ter hoogte van een bepaald percentage van de omzet van nieuwe apparaten, waardoor zij een prikkel hadden om oude apparaten met een positieve waarde (vooral wasmachines en fornuizen) te verkopen aan (illegale) handelaars/inzamelaars. In 2010 heeft Wecycle nieuwe contracten gesloten met detaillisten op grond waarvan zij nu een vergoeding voor daadwerkelijk afgegeven apparaten ontvangen. Kleine detaillisten ontvangen een vergoeding voor de kosten van handling en opslag die in verhouding staat met de marktprijs van afgedankte apparaten met een positieve waarde. Grote detaillisten met een eigen sorteercentrum ontvangen een vergoeding van 140 per ton. Niet alle detaillisten zijn bij Wecycle aangesloten. Gemeentelijke milieustraat De gemeentelijke milieustraat kan afgedankte apparaten verantwoord overdragen aan een regionaal sorteercentrum (RSC) of een verwerker/recycler. Aandacht verdient de overdracht van apparaten door milieustraten aan inzamelaars/handelaars. Uit onderzoek van de VROM-Inspectie uit 2009 bleek dat 12 van de 18 onderzochte milieustraten (een deel van) hun e-waste verkochten aan legale inzamelaars/handelaars (met name oudijzer- en metaalhandel) buiten het door de producentencollectieven opgezette systeem om. Dit is niet verboden, maar de officiële terugname- en verwerkingssystemen van producentencollectieven zoals Wecycle verdienen de voorkeur. Aandacht verdient voorts de overdracht van (ongesorteerde partijen) apparaten door milieustraten aan kringloopwinkels, vanwege de mogelijk daaropvolgende risicovolle overdracht van defecte apparaten aan (illegale) inzamelaars/handelaars en vanwege het ondergraven van het officiële terugname- en verwerkingssysteem van producentencollectieven zoals Wecycle. Uit onderzoek van de VROM-Inspectie uit 2009 bleek dat sommige milieustraten apparaten grootschalig afgeven aan kringloopwinkels waarmee zij samenwerken. Naar verwachting zijn de overdrachten door milieustraten aan inzamelaars/handelaars en aan kringloopwinkels thans overigens sterk teruggedrongen of beëindigd, gezien het akkoord van mei 2009 tussen het producentencollectief Wecycle en de NVRD (Nederlandse Vereniging van Reinigingsdirecteuren) waardoor milieustraten alle e-waste standaard afgeven aan RSC s of verwerkers/recyclers binnen het door Wecycle georganiseerde terugname- en verwerkingssysteem. Van dit akkoord maakt een nieuwe vergoedingsystematiek voor gemeenten deel uit: op basis van nieuwe inzamelcontracten geven gemeentelijke milieustraten afgedankte apparatuur verplicht af aan Wecycle tegen een vergoeding van 79 per ton. 5

11 Inzamelaars/handelaars In de in bijlage 2 opgenomen ketenschema s is de schakel inzamelaars/handelaars met een rode kleur aangegeven, omdat deze actoren bijzondere aandacht verdienen vanwege het risico op het bewust niet naleven van de wet- en regelgeving. Bij onderschepte verboden grensoverschrijdende transporten van e-waste is bij herhaling vastgesteld dat met name inzamelaars/handelaars, die zich in allerlei verschillende gedaanten kunnen voordoen, daarbij betrokken zijn. E-waste mag alleen worden ingezameld en verhandeld door (rechts)personen die zijn geregistreerd op een landelijke lijst, de zogenoemde VIHB-lijst (vervoerders, inzamelaars, handelaren en bemiddelaars). Op die lijst staan thans ruim bedrijven (zie tekstkader VIHB-ers ). Er zijn (daardoor illegale) inzamelaars/handelaars die niet op de lijst staan. Volgens de in bijlage 2 opgenomen ketenschema s en de hiervoor beschreven actoren kunnen inzamelaars/handelaars e-waste aangereikt krijgen via de consument, de detaillist, de producent/importeur (het betreft dan garantiegoederen, zie paragraaf 2.2), de gemeentelijke milieustraat, de kringloopwinkel en andere handelaren in oude elektronica. Deze actoren zijn verplicht zich er, als zij zich van apparaten ontdoen en aldus e-waste overdragen aan inzamelaars/handelaars, van te vergewissen dat het legale (dat wil zeggen: op de VIHB-lijst geregistreerde) inzamelaars/handelaars betreft (zie hoofdstuk 4 wet- en regelgeving). Risico s bij inzamelaars/handelaars treden dan ook in het bijzonder op, als ontdoeners dat nalaten en afgedankte apparaten uit gemakzucht, omdat zij er geld voor krijgen, et cetera zonder VIHB-check meegeven aan inzamelaars/handelaars. Met andere woorden: als consumenten, detaillisten, producenten/importeurs, gemeentelijke milieustraten en kringloopwinkels een VIHB-check uitvoeren of ervoor zorgen dat hun afgedankte apparaten alleen maar bij de producentencollectieven, zoals Wecycle, terechtkomen, wordt inzamelaars/handelaars de wind uit de zeilen genomen. Hun toevoer droogt dan op, wat een belangrijk mechanisme is in de strijd tegen illegale export. De LOM werkgroep e-waste heeft geconstateerd dat geld verdienen een drijvende kracht achter de illegale export van apparaten door allerhande individuele en in meer of mindere mate georganiseerde inzamelaars/handelaars is. Apparaten die in Europa zijn afgedankt, zijn vooral in Afrika gewild en leveren daar meer geld op dan er hier voor is betaald (inclusief verschepingskosten), zelfs als ze niet meer (goed) functioneren. Tabel 1 geeft een voorlopig en indicatief beeld van de lucratieve handel in e-waste. 6

12 Tabel 1: Voorlopig en indicatief overzicht e-waste transacties TV s Afgifte aan een verwerker Afgifte aan Wecycle Verkoop aan handelaren Verkoop door handelaren aan Afrikanen Verkoop in Afrika Kosten: 22 per kg Vergoeding: 4 per stuk Vergoeding: 4 à 10 per stuk Opbrengst handelaar: 10 à 20 per stuk Opbrengst: 50 à 100 per stuk Koelkasten Afgifte aan een verwerker Afgifte aan Wecycle Verkoop aan handelaren Verkoop door handelaren aan Afrikanen Verkoop in Afrika Verkoop in Nederlandse kringloopwinkel Kosten: 29 per stuk Vergoeding: 6 per stuk Vergoeding: 10 à 20 per stuk Opbrengst handelaar: 20 à 40 per stuk Opbrengst: 75 à 100 per stuk Opbrengst: 50 à 75 per stuk Diepvries/koelvriescombi Afgifte aan een verwerker Afgifte aan Wecycle Verkoop aan handelaren Verkoop door handelaren aan Afrikanen Verkoop in Afrika Kosten: 29 per stuk Vergoeding: 6 per stuk Opbrengst: 20 à 30 per stuk Opbrengst handelaar: 40 à 65 per stuk Opbrengst: 75 à 100 per stuk Kleine elektronica (speakers, versterkers, e.d.) Afgifte aan een verwerker Afgifte aan Wecycle Verkoop aan handelaren Verkoop door handelaren aan Afrikanen Verkoop in Afrika Kosten: 25 per kg Vergoeding: 1 per stuk Vergoeding 5 à 10 per stuk Opbrengst handelaar: 10 à 20 per stuk Opbrengst: 20 à 30 per stuk 7

13 VIHB-ers Vervoerders, inzamelaars, handelaars of bemiddelaars (VIHB-ers) van/in bedrijfs- of gevaarlijke afvalstoffen, waaronder e- waste, moeten zijn geregistreerd op een landelijke lijst, de VIHB-lijst. Najaar 2010 telde deze lijst in totaal bedrijven uit verschillende landen. De meeste bedrijven (9.182) zijn afkomstig uit Nederland. Ver daarna volgt Duitsland met bedrijven op de lijst, gevolgd door België met 964 bedrijven. Daarna volgt een tiental landen met tussen de 10 en de 100 bedrijven op de lijst: Polen, Frankrijk, Luxemburg, Tsjechië, Groot Brittannië, Oostenrijk, Zwitserland, Denemarken, Hongarije, Slovenië en Slowakije. Een twintigtal landen met minder dan tien bedrijven op de lijst sluit de rij. Hieronder Oost- Europese landen als Bulgarije en Roemenie, alsmede verre landen als Hong Kong en de Verenigde Staten. Het onderscheid tussen VIHB-ers onderling Vervoerders van afvalstoffen vervoeren voor een ander tegen vergoeding en zijn geen eigenaar van de afvalstoffen. Zij vervoeren in opdracht van ofwel de afvalproducent (de ontdoener van het afval) ofwel de afvalbe-/verwerker (de ontvanger van het afval). Inzamelaars zijn zij die afval ophalen, sorteren en/of samenvoegen om deze verder te vervoeren. Voorbeelden zijn: (1) inzamelaars waarvoor het inzamelen de hoofdactiviteit is, (2) afvalbe-/verwerkers die zelf de afvalstoffen bij de afvalproducent (de ontdoener van het afval) ophalen om te be-/verwerken, al zijn zij eigenaar van het afval, (3) degene die afvalstoffen ophaalt bij verschillende ontdoeners, al vervoert hij de afvalstoffen in zijn eigen auto, (4) gemeenten die ingezameld huishoudelijk afval zelf naar een be-/verwerker vervoeren, (5) als een centraal afvalbeheerssysteem op een bedrijfsterrein de afvalstoffen bij de bedrijven ophaalt. Handelaren in afvalstoffen kopen en verkopen afvalstoffen voor eigen rekening. Zij hebben de afvalstoffen in eigendom, maar niet in feitelijk in bezit. Bemiddelaars treffen regelingen voor anderen voor het beheer van de afvalstoffen, zonder het bezit ervan. De VIHB aanvraag De stichting Nationale en Internationale Wegvervoer Organisatie (NIWO) behandelt de aanvraag voor vermelding op de VIHB-lijst. (Rechts)personen kunnen bij deze stichting een aanvraagformulier opvragen. De vermelding op de lijst geldt voor vijf jaar. De feitelijke aanvraag moet worden ingediend door de 'natuurlijke persoon die permanent en feitelijk leiding geeft aan de werkzaamheden van vervoeren, inzamelen, verhandelen en bemiddelen van afvalstoffen of indien van toepassing bij kredietwaardigheid de rechtspersoon'. De aanvrager moet aan NIWO de volgende documenten verstrekken: Een verklaring van goed gedrag, niet ouder dan 3 maanden (voor beoordeling betrouwbaarheid). Bedrijven uit andere landen een soortgelijke officiële verklaring omtrent betrouwbaarheid. Een accountantsverklaring, niet ouder dan 3 maanden, waaruit blijkt dat de natuurlijke persoon of rechtspersoon over minimaal eigen vermogen beschikt (voor beoordeling kredietwaardigheid). Bedrijven uit andere landen: een soortgelijke officiële verklaring omtrent betrouwbaarheid. Een vakdiploma Afvalstoffen (voor beoordeling vakbekwaamheid). Bedrijven uit andere landen: een soortgelijke officiële verklaring waaruit vakbekwaamheid op het gebied van afvalstoffen blijkt NIWO kent bij goedkeuring van de aanvraag, waarbij alle voorgaande documenten vereist zijn, een registratienummer toe. Dit nummer moet worden vermeld op de begeleidingsbrief bij het transport van afvalstoffen. Een vermelding op de VIHB-lijst is niet nodig als er sprake is van: Eigen afvalvervoer met eigen vervoermiddelen, bijvoorbeeld binnen één concern, ook tussen juridisch zelfstandige eenheden of bedrijven die afval zelf naar een centraal afvalbeheerssysteem vervoeren. Een voorbeeld is de centrale distributie door elektronicaketens, die centraal afgeven aan Wecycle vanuit de distriebutieunit waarheen zij zelf alles hebben vervoerd vanaf hun filialen. Inzamelaars die niet-beroepsmatig afvalstoffen inzamelen, bijvoorbeeld een loonwerkbedrijf dat bermen maait en het gras afvoert of een hovenier die tuinafval meeneemt; voorts bedrijven die met hun klant de afspraak hebben om verpakkingsmateriaal mee retour te nemen. Bijvoorbeeld een keukenbedrijf dat oude defecte apparaten mee terug neemt bij het plaatsen van een nieuwe keuken. Illegale afgifte door VIHB-ers Over de afgifte of export van e-waste door VIHB-ers in strijd met de EVOA is op dit moment weinig informatie voorhanden. Bij de (uitvoering van de) interventiestrategie zal hierin worden voorzien, vooruitlopend op de eventuele intrekking van VIHB erkenningen bij illegale handel en export door VIHB-ers. 8

14 RSC en verwerkers/recyclers Regionale Sorteer Centra werken op contract van Wecycle. Zij leveren in opdracht van Wecycle gesorteerde apparaten aan erkende verwerkers. In Nederland zijn zeven verwerkers actief met elk hun eigen specialiteit. Coolrec verwerkt bijvoorbeeld koel- en vriesapparatuur en TV s, terwijl Indaver alleen gasontladingslampen verwerkt. Naast de Nederlandse verwerkers is er een Duitse verwerker in Gronau waaraan enkele RSC s koel- en vriesapparatuur overdragen. De overdracht aan verwerkers/recyclers is niet risicovol. Dit ligt anders voor de eventuele overdracht van RSC s aan kringloopwinkels die risicovol is vanwege de afgifte die vervolgens kan plaatsvinden aan handelaars/inzamelaars. Wecycle en ICT Milieu Wecycle (voorheen NVMP - de Stichting Nederlandse Verwijdering Metalektro Producten) organiseert het Nederlandse terugname- en verwerkingssysteem voor e-waste namens de producenten/importeurs. Dit systeem wordt deels bekostigd uit de verwijderingsbijdrage die consumenten bij de aankoop van een nieuw apparaat betalen en deels uit bijdragen van de producenten en importeurs. Wecycle regelt het transport van (distributiecentra van) detaillisten en milieustraten naar de RSC s en na sortering het transport naar en de verwerking door de acht verwerkers/recyclers waarmee Wecycle een verwerkingscontract heeft. De inzameling en verwerking van ICT-apparatuur (grijs goed) wordt niet door Wecycle georganiseerd, maar door ICT Milieu. ICT Milieu regelt dat door consumenten bij milieustraten of detaillisten ingeleverde ICT-apparatuur (90% van de gemeenten werkt samen met ICT Milieu) via de RSC s terecht komt bij verwerkers/recyclers. Dit systeem kent geen zichtbare verwijderingsbijdrage en wordt bekostigd door de producenten en importeurs. In de praktijk wordt op dit moment de retourlogistiek van ICT-apparatuur vanaf de milieustraten naar de RSC s verzorgd door Wecycle op kosten van ICT milieu. Buitenland Nederlandse havens, in het bijzonder Vlissingen, Delfzijl, Amsterdam en Rotterdam, worden vanuit andere Europese landen gebruikt voor de export van apparaten. Dit zijn risicovolle stromen vanwege de kans dat het illegale export betreft. Risicovol om dezelfde redenen is voorts de overdracht van e-waste uit het buitenland aan Nederlandse inzamelaars/handelaars die het afval weer kunnen exporteren 1. Een andere ongewenste mogelijkheid is dat dit buitenlandse afval via inzamelaars/handelaars terecht komt in het Nederlandse terugnameen verwerkingssysteem dat voor een belangrijk deel wordt bekostigd door Nederlandse consumenten via de verwijderingsbijdrage bij aankoop van nieuwe apparaten. Naar de meeste bestemmingen buiten de OESO is het overbrengen van e-waste verboden. Naar sommige bestemmingen is de uitvoer van e-waste toegelaten, mits duidelijk is waar het wordt verwerkt, in welke vergunde inrichting en er een bindend contract is gesloten. Voor andere bestemmingen is er weer sprake van een vergunningplicht. Voor gevaarlijke 1 In 2006 zijn exportcontroles uitgevoerd waarbij 57 overtredingen van export van e-waste zijn vastgesteld. Het merendeel (32 partijen, 285 ton) had betrekking op door handelaren ingezamelde apparaten en tweederde van de overtredingen had betrekking op partijen afkomstig uit andere landen (in het bijzonder Duitsland en Groot-Brittannië) die de EU via Nederland verlieten (VROM-Inspectie, Het beeld verhelderd). 9

15 afvalstoffen als (H)CFK-houdende koel- en vriesapparatuur of CRT beeldschermen geldt een volledig uitvoerverbod naar niet OESO landen. 2.2 De keten van door consumenten geretourneerde garantiegoederen Garantiegoederen zijn apparaten die consumenten binnen de garantietermijn retourneren aan de detaillist, omdat ze defect zijn of vanwege ontevredenheid. De detaillist retourneert garantiegoederen op zijn beurt aan de producent/importeur. Dit is niet risicovol. Ook is afgifte door de detaillist aan een inzamelaar/handelaar een optie. Deze afgifte is wel risicovol, vanwege de kans op illegale export. Producenten/importeurs kunnen (partijen) garantiegoederen retour zenden naar de initiële producent in bijvoorbeeld China. Dit wordt niet beschouwd als het overbrengen van afvalstoffen. Daarnaast komt het voor dat (partijen) garantiegoederen zonder sortering direct of via opkopers (inzamelaars/handelaars) naar een onbekende buitenlandse bestemming worden geëxporteerd. Dit lijkt niet logisch, aangezien producenten/importeurs de initiële producent zullen willen aanspreken op slechte apparatuur. De praktijk is echter dat initiële producenten 5 tot 10% extra leveren, als compensatie voor de apparaten die bij verkoop of ontvangst reeds defect zijn. Dit maakt dat in de praktijk weinig defecte elektronica terug naar de initiële producent wordt gezonden en er een markt is voor inzamelaars/handelaars en reparateurs van garantiegoederen. Onzeker is echter of de garantiegoederen in het buitenland worden gerepareerd dan wel met milieu- en gezondheidsrisico s worden verwerkt of op ongecontroleerde afvalbergen terechtkomen. 2.3 De keten van door professionele gebruikers afgedankte apparaten Deze keten lijkt zeer op de keten van door consumenten afgedankte apparaten. In deze paragraaf worden daarom alleen de van de consumentenketen afwijkende aspecten van de keten van professionele gebruikers beschreven. Professionele gebruikers Als professionele gebruikers een gebruikt apparaat afdanken zijn verschillende overdrachten mogelijk, deels ongewenst/risicovol en deels verantwoord. De afvalbak is om redenen als omschreven bij consumenten ongewenst. Ditzelfde geldt voor het meegeven van afgedankte apparaten aan een inzamelaar/handelaar. De overdracht van apparatuur aan goede doelen die zich tot professionele gebruikers wenden is risicovol, omdat tussenhandelaren zich kunnen voordoen als liefdadigheidsvertegenwoordigers die bijvoorbeeld beweren computers te doneren aan scholen in ontwikkelingslanden. In het beste geval sorteren zij de computerapparatuur, verkopen zij de beste exemplaren aan Oost- Europa en verschepen zij alleen de heel oude modellen. In het slechtste geval exporteren zij alle ingezamelde computers ongesorteerd naar bijvoorbeeld China waaraan zij volgens bronnen circa 0,45 per kilogram verdienen (= per container). Voorts bestaan er verschillende stichtingen in Nederland die grotendeels draaien op door bedrijven gedoneerde computerhardware. Deze stichtingen hebben bijvoorbeeld de participatie en/of re-integratie van jongeren en ouderen tot doel. Ze demonteren, repareren, testen en 10

16 verkopen apparatuur en sturen grote partijen nog werkende computers naar Afrika. Verantwoorde overdrachten van afgedankte apparaten zijn die van professionele gebruikers aan: refurbishers in OESO landen, kringloopwinkels, producenten/importeurs/leveranciers, gemeentelijke milieustraten en RSC s. Refurbishers Refurbishers zijn bedrijven in belangrijke mate stichtingen/leerwerkbedrijven voor jongeren zonder opleiding of langdurig werklozen die economisch afgeschreven apparatuur van overheden en bedrijven inzamelen, opknappen en opnieuw verkopen aan bijvoorbeeld scholen en maatschappelijke instellingen die geen budgetten hebben voor nieuwe apparatuur. Risicovol is de mogelijke overdracht/export van niet opknapbare apparatuur van refurbishers naar onbekende (buitenlandse) bestemmingen. Wecycle, ICT Milieu en RTA Wecycle heeft een inzamel- en verwerkingssysteem opgezet voor afgedankte professionele apparatuur afkomstig van bijvoorbeeld reparatie- en installatiebedrijven, groot- en detailhandelaren en eindgebruikers van professionele apparatuur. Het gaat bijvoorbeeld om verkoopautomaten, koelingen, voelselverwerkende apparatuur, medische apparatuur en meet- en controle-instrumenten. Deze bedrijven kunnen direct aanleveren bij de RSC of via Wecycle een container plaatsen die periodiek wordt opgehaald en getransporteerd naar een RSC. ICT-apparatuur kunnen professionele gebruikers zonder kosten of vergoeding voor verwerking laten ophalen door ICT Milieu. Ook voor ICT-apparatuur die professionele gebruikers bij de gemeentelijke milieustraat hebben ingeleverd regelt ICT Milieu doorgaans via de RSC s van Wecycle de verwerking/recycling. De Stichting Recycling Technologische Apparatuur (RTA) is opgericht in 2004 en organiseert de terugname en verwerking van professionele technologische apparaten, waarbij moet worden gedacht aan bijvoorbeeld meet- en regelapparatuur en medische apparatuur. De RTA heeft een contract afgesloten met één landelijk opererende afvalinzamelaar en afvalverwerker (thans Van Gansewinkel / Coolrec). De Stichting RTA telt op dit moment circa 300 aangesloten bedrijven. De problematiek van de professionele apparatuur en van de Stichting RTA is overigens niet rechtstreeks vergelijkbaar met de problematiek van Wecycle. De professionele apparaten worden in de regel afgedankt door de bedrijven die eindgebruiker zijn en niet door de producent/leverancier zelf. Daarbij komt dat professionele apparatuur in de regel oninteressant is voor export en verscheping naar Afrika; de Nederlandse metaalmarkt is een veel interessanter afzetkanaal voor afgedankte professionele apparatuur. Dit maakt dat de Stichting RTA twijfelt aan nut en noodzaak van de betreffende wet- en regelgeving voor professionele apparatuur: bedrijven hebben een sterkere (en milieutechnisch gezien even verantwoorde) prikkel om professionele apparaten te verkopen aan de Nederlandse metaalmarkt, dan deze in te leveren bij de Stichting RTA. Hierbij speelt volgens de stichting ook de door bedrijven ervaren afwezigheid van toezicht en handhaving op de betreffende wet- en regelgeving (WEEE, BEA en REA) een belangrijke rol. De Stichting RTA vindt dan ook 11

17 dat: (a) ofwel professionele apparatuur moet worden vrijgesteld van de betreffende wet- en regelgeving (voorkeursoptie), ofwel (b) er meer werk gemaakt moet worden van toezicht en handhaving aan de achterkant, in combinatie met promotie door de Stichting RTA aan de voorkant om de betreffende bedrijven te laten afdanken via de Stichting RTA en de betreffende wet- en regelgeving in de praktijk echt iets voor te laten stellen. Op dit moment hebben slechts circa 50 bedrijven echt profijt van de Stichting RTA. Dit zijn in hoofdzaak laboratoria die zich van spullen ontdoen die oninteressant zijn voor de metaalmarkt en waar zij zonder de Stichting RTA veel meer geld voor een zorgvuldige verwijdering aan kwijt zouden zijn. 2.4 De keten van door professionele gebruikers geretourneerde garantiegoederen Voor garantiegoederen professioneel geldt, met uitzondering van de omvang, wat is beschreven onder garantiegoederen consumenten (zie paragraaf 2.2). 12

18 3. Omvang e-waste De VROM-Inspectie heeft onlangs een eerste aanzet gepresenteerd van een balans voor Nederland van afgedankte elektrische en elektronische apparatuur. Daarin wordt benadrukt dat veel gegevens thans ontbreken om een adequate balans te kunnen maken. Verwacht wordt dat een betere balans mogelijk is, als het begin 2011 gestarte kwantitatieve onderzoek naar de balans van (afgedankte) elektronica van Wecycle en ICT-Milieu in samenwerking met de United Nations University gereed is. 3.1 Hoeveel komt er vrij aan afgedankte apparaten en garantiegoederen? Schattingen van de totale hoeveelheid afgedankte apparaten die bij consumenten en bedrijven in Nederland vrijkomt worden uitgedrukt in kilogram per inwoner. Voor Nederland lopen de schattingen uiteen. De United Nations University komt op 22,7 kg/inwoner voor 2010 (totaal 378 Kton), het CBS op 15,7 kg/inwoner in 2008 (totaal 262 Kton) en Witteveen & Bos op 18,5 kg/inwoner in 2008 (totaal 309 Kton). De VROM-Inspectie heeft niet of nauwelijks kunnen achterhalen via welke routes deze totale hoeveelheden worden afgedankt. Met andere woorden: inzicht in de hoeveelheden die door consumenten en bedrijven onder andere worden opgeslagen op zolder of worden afgegeven aan bijvoorbeeld kringloopwinkels, inzamelaars/handelaars en andere organisaties, zoals goede doelen en refurbishers, ontbreken op dit ogenblik. Naast wat er vrijkomt in Nederland, komt er via import van afgedankte apparaten e-waste Nederland binnen. Op grond van beschikbare gegevens van het CBS en de Douane is voor de eerste aanzet van een balans gekomen tot een schatting van 47 Kton in De hoeveelheid garantiegoederen die retour komt bij detaillisten is onbekend. Het aandeel garantiegoederen binnen het totale aantal verkochte goederen is over het algemeen afhankelijk van het merk. In de markt gaat wel rond dat aandelen van 20 tot 30% bij B- merken geen uitzondering zijn. Bij A-merken zou het aandeel garantiegoederen lager liggen. Daarnaast is bekend dat bij de import van bepaalde goederen, zoals DVD-spelers, 90 tot 95% in rekening wordt gebracht of 5 tot 10% extra gratis wordt geleverd, omdat 5 tot 10% verlies door handling en transport gangbaar zou zijn. Samengevat kan de hoeveelheid garantiegoederen aanzienlijk zijn, als voornoemde percentages juist zijn en worden toegepast op de totale hoeveelheid nieuwe apparatuur die jaarlijks op de markt komt: circa 30 kg/inwoner in 2010 (totaal circa 500 Kton). Bij 10% gaat het dan al om in totaal 50 Kton. Van de totaal vrijkomende stroom e-waste kunnen, gezien het voorgaande, verschillende berekeningen worden gemaakt. In de hoogst mogelijke berekening komt er volgens de VROM-Inspectie jaarlijks 425 Kton e-waste vrij (exclusief garantiegoederen), waarvan 378 Kton van consumenten en bedrijven en 47 Kton als gevolg van de import van afgedankte apparaten. 3.2 Hoeveel wordt er ingezameld en verwerkt? In de eerste aanzet voor een balans schat de VROM-Inspectie in dat van de naar schatting maximaal 425 Kton e-waste die jaarlijks in Nederland beschikbaar komt, tussen de 225 en 335 Kton wordt ingezameld en verwerkt of legaal geëxporteerd. Deze hoeveelheid is 13

19 opgebouwd uit: 47 Kton geïmporteerde afgedankte apparaten die met kennisgeving in Nederland worden verwerkt, 33 Kton e-waste dat wordt verbrand, 129 Kton e-waste dat via Wecycle (106 Kton), ICT-Milieu (22,5 Kton) en RTA (0,14 Kton) is ingezameld en verwerkt en, tot slot, 128 Kton e-waste dat met een ontvangstmelding is gemeld bij het Landelijk Meldpunt Afvalstoffen (LMA). Laatstgenoemde cijfers (129 en 128 Kton) overlappen elkaar overigens, omdat Wecycle, ICT-Milieu en RTA ook melden bij het LMA. Hoe groot de overlap precies is, is momenteel onduidelijk. Ook onduidelijk is welke hoeveelheid afgedankte apparaten zonder kennisgeving als product Nederland wordt binnen gebracht. De voorgaande cijfers zijn samengevat in tabel 2. Tabel 2: Eerste aanzet balans afgedankte elektronica Wat per jaar beschikbaar komt in Nederland (in Kton) Wat daarmee gebeurt (in Kton) Import afgedankte elektronica 47 Verwerking afgedankte elektronica 47 met kennisgeving met kennisgeving Afgedankt door consumenten en bedrijven 378 Verbranding 33 Garantiegoederen? Inzameling Wecycle, ICT-Milieu en RTA 129 Met ontvangstmelding gemeld bij LMA 128 ORDEGROOTTE TOTAAL 425 ORDEGROOTTE TOTAAL 225 à Hoeveel is thans buiten beeld? Tabel 2 betekent dat op dit moment jaarlijks van zo n 90 à 200 Kton e-waste onbekend is waar het is en blijft. Belangrijke hoeveelheden hiervan, die nu nog niet kunnen worden gekwantificeerd, zijn vermoedelijk wel de volgende: Ingezameld bij zakelijke gebruikers (bepaalde grote leveranciers van ICT-apparatuur, waaronder IBM en Dell, hebben eigen oud-voor-nieuw systemen voor de zakelijke markt waarvan cijfers momenteel ontbreken). Metaalschroot van afgedankte elektronica (volgens bij het LMA gedane ontvangstmeldingen uit Nederland). Apparaten die worden afgezet op de tweedehands markt, inclusief legale export voor tweedehands gebruik. Bij refurbishers verwerkte apparaten. Hoe groot uiteindelijk, na aftrek van de hiervoor genoemde hoeveelheden, de hoeveelheid e-waste is van voornoemde 90 à 200 Kton, die jaarlijks illegaal wordt geëxporteerd, is onbekend. Gezien de e-waste belten in niet OESO landen, de milieuproblemen die deze belten met zich meebreng èn de Nederlandse apparaten die daarop worden aangetroffen, is een gerichte gezamenlijke ketenaanpak om zicht en greep op de e-waste keten te krijgen volgens de LOM werkgroep niettemin gerechtvaardigd. 14

20 4. Wet- en regelgeving Op e-waste is diverse wet- en regelgeving van toepassing die hierna per betrokken actor beschreven staat. Cruciaal bij het toepassen van de wet- en regelgeving voor e-waste is de beoordeling of er sprake is van een afvalstof of niet. Daarom wordt daarop eerst ingegaan. 4.1 Afval of niet? Apparaten waarvan consumenten of professionele gebruikers zich ontdoen het is dan afval worden verderop in de keten soms toch weer gezien als tweedehands goed. Na sorteren, testen en repareren kan het stempel afval vervallen. In 2009 deed de VROM-Inspectie onderzoek naar 20 bedrijven (faillissementenhandel, refurbishers, reparatiebedrijven, handelaren) die inzamelen/handelen. Slechts één van deze bedrijven beschikte over een VIHB-registratie. De bedrijven die deze registratie niet hadden gaven als motief dat het niet zou gaan om afval, maar om tweedehands goed. Dit illustreert de problematiek waar handhavers in de praktijk mee te maken hebben. De VROM-Inspectie heeft gezien het voorgaande besloten het handhavingsbeleid voor de export van gebruikte elektronica als tweedehands goed te verduidelijken. Daarbij kan onderscheid worden gemaakt tussen transportsituaties (bijvoorbeeld een container in de haven) en niet transportsituaties (bijvoorbeeld opgeslagen apparaten bij een handelaar). Afval of niet in transportsituaties De VROM-Inspectie heeft een beoordelingskader opgesteld voor het afvalkarakter van gebruikte elektronica in transportsituaties. In overleg met de beleidsdirectie van het ministerie van Infrastructuur en Milieu en het OM. Het beoordelingskader maakt voor transport in beginsel onderscheid in drie situaties: 1. Slechte stuwage de inhoud van een container is in zijn geheel afval Slechte stuwage betekent dat een container is gevuld met gebruikte elektronica: die slecht of niet is verpakt en/of slecht of niet is gestuwd; waarvan onderdelen ontbreken en/of stekkers zijn afgeknipt; die scheuren vertoont en/of vuil is; die op enigerlei wijze is voorzien van een aanduiding defect ; en/of die verboden stoffen bevat (bijvoorbeeld koelkasten met (H)CFK s). Deze opsomming is niet limitatief. De slechte stuwage moet zodanig zijn dat overtuigend kan worden aangetoond met foto s dat (een deel van) de goederen al stuk zijn of tijdens het transport kunnen beschadigen en stuk gaan. 2. Goed gestuwde en verpakte vrijwel nieuwe apparaten ongemoeid laten Van goed gestuwd en verpakt is sprake als de (nieuwe) verpakkingen niet geopend zijn geweest of als verpakkingen wel open zijn geweest de bescherming tegen krassen en stoten en de gebruiksaanwijzingen nog aanwezig zijn. Er mogen niet of nauwelijks sporen van gebruik door consumenten aanwezig zijn. Containers met goed gestuwde en verpakte vrijwel nieuwe apparaten kunnen op dit moment, gezien de prioriteitstelling in het toezicht, volgens de VROM-Inspectie ongemoeid worden gelaten. 15