Onderwijs in de 20 ste eeuw

Transcriptie

1 Profielwerkstuk Onderwijs in de 20 ste eeuw De relatie tussen onderwijs en maatschappij Door: Martje Bekius & Rhomé Busstra V6 Mevr. T. Marie-De Haas Bornego Lyceum Heerenveen 1

2 Voorwoord Het kostte ons enige moeite om een onderwerp voor ons profielwerkstuk te kiezen. Beide hebben we brede interesses, waardoor we bij ieder mogelijk vak wel een boeiend onderwerp ontdekten. Uiteindelijk kwamen we er na het een en ander onderzocht te hebben achter dat we graag voor het vak geschiedenis een onderwerp wilden onderzoeken. Het door ons gekozen onderwerp stond echter niet in de lijst van onderwerpen die waren uitgezocht door de leraren. Daarom besloten wij om ons onderwerp voor te leggen aan één van de begeleiders van het vak geschiedenis, namelijk mevrouw Marie-de Haas. Zij keurde het onderwerp, onderwijs in de twintigste eeuw, goed en hierna zijn wij begonnen met het profielwerkstuk. Natuurlijk hebben wij veel bronnen gebruikt. En niet alleen literaire bronnen, maar ook, hoe zullen we het zeggen, bronnen van vlees en bloed. Zonder de hulp en heldere inzichten van een aantal mensen had dit werkstuk er heel anders uitgezien. Op de eerste plaats willen we onze begeleidster bedanken. Zij heeft ons veel vrijheden gegeven met het schrijven van het werkstuk, maar zij heeft ons vooral duidelijke aanwijzingen gegeven. We hebben veel gesprekken met haar gevoerd en steeds liepen we na afloop van het gesprek het lokaal uit met nieuwe, heldere inzichten en ideeën. Dan zijn er ook nog een aantal andere mensen die we niet moeten vergeten. Eén van hen is G. Veldstra. Hij heeft ons erg geholpen met zijn kennis over geschiedenis in het algemeen en met zijn ideeën die hij had voor ons werkstuk. Ook willen we S. Jeeninga en L. Benedictus bedanken voor hun ervaringen die zij met ons deelden. Dan hebben wij ook nog een aantal leerplichtambtenaren geïnterviewd. Wij zijn I. M. Koning en L. van de Meerendonk zeer dankbaar dat ze tijd voor ons vrij wilden maken. Door ervaringen uit de praktijk met ons te delen hebben we een duidelijk beeld gekregen van hun vakgebied. Ook over het huishoudonderwijs zijn door ons bedachte vragen beantwoord, namelijk door L. Busstra-Mellema en L. Walraven. Tot slot willen we D. Bekius onze dank betuigen. Hij heeft ons bronnen gegeven waar we veel nuttige informatie uit hebben kunnen halen. Zonder de hulp van bovengenoemde mensen hadden we dit profielwerkstuk niet kunnen maken zoals het nu voor u ligt. Daarom nogmaals veel dank voor alle steun, informatie en ideeën. 2

3 Inhoudsopgave Titelpagina. 1 Voorwoord. 2 Inhoudsopgave. 3 Inleiding..4 H. 1 De twee fundamenten van het Nederlandse schoolsysteem Het eerste fundament: de leerplichtwet Het tweede fundament: het Pacificatiejaar H. 2 Het huishoudonderwijs.. 13 H. 3 De leerplichtwet en de financiële gelijkstelling in de huidige tijd De leerplichtwet verandert keer op keer De kwalificatieplicht, een maatregel tegen laaggeschooldheid De leerplichtambtenaar. 27 H. 4 Maatschappelijke veranderingen. 42 Conclusie Prognose 56 Bronnenlijst 58 Bijlagen Francis David van Schimmelpennick Herman Schaepman Abraham Kuyper Anna Catharina Manden 68 3

4 Inleiding In dit werkstuk dat nu voor u ligt vindt u een onderzoek naar de relatie tussen de veranderingen in het onderwijs en die in de maatschappij. Wij hebben voor dit onderwerp gekozen omdat het ons mateloos interesseert dat in onze geschiedenis alle gebeurtenissen veroorzaakt worden door gebeurtenissen die daar aan vooraf zijn gegaan. Geen enkele gebeurtenis staat op zichzelf. Ons onderwerp is De geschiedenis van het onderwijs in de twintigste eeuw in relatie met maatschappelijke veranderingen. Wij willen in dit werkstuk onderzoeken hoe de veranderingen in het onderwijs in relatie staan met de veranderingen in de maatschappij. De periode die wij voor dit onderzoek hebben gekozen is de twintigste eeuw. Onze hoofdvraag is: Wat is de relatie tussen onderwijs en maatschappij in de twintigste eeuw?. Om deze hoofdvraag uiteindelijk te kunnen beantwoorden, hebben wij enkele deelvragen opgesteld. - Hoe zijn de leerplichtwet en de financiële gelijkstelling voor openbaar en bijzonder onderwijs tot stand gekomen? - Hoe is het huishoudonderwijs ontstaan en verdwenen? - Hoe werd het huishoudonderwijs gegeven? - Hoe heeft de leerplichtwet zich in de twintigste eeuw ontwikkeld? - Hoe wordt er in Nederland nu gedacht over de financiële gelijkstelling? - Welke maatschappelijke veranderingen waren er in de twintigste eeuw? Om al deze deelvragen en uiteindelijk de hoofdvraag te kunnen beantwoorden gaan wij een literatuuronderzoek houden. Ook zullen we, op basis van de informatie in ons literatuuronderzoek, interviews gaan houden met leerplichtambtenaren en verschillende mensen die op de huishoudschool hebben gezeten. Ons werkstuk is verdeeld in vier hoofdstukken. In hoofdstuk 1 gaan we het hebben over hoe de leerplichtwet en de financiële gelijkstelling voor openbaar en bijzonder onderwijs zijn ontstaan. In het tweede hoofdstuk komen we te spreken over het reilen en zeilen op de huishoudschool. In het derde hoofdstuk gaat het over hoe de leerplichtwet vanaf haar ontstaan weer is veranderd en zullen we enkele veranderingen wat nader toelichten. In ons vierde en laatste hoofdstuk zullen we de verschillende maatschappelijke veranderingen in de twintigste eeuw bespreken. 4

5 H. 1 De twee fundamenten van het Nederlandse schoolsysteem Deelvraag: hoe zijn de leerplichtwet en de financiële gelijkstelling voor openbaar en bijzonder onderwijs tot stand gekomen? 1.1 Het eerste fundament: de leerplichtwet De leerplicht in Nederland. We hebben er allemaal mee te maken. Als kind moeten we door de leerplicht naar school. Als ouders moeten we door de leerplicht ervoor zorgen dat onze kinderen naar school gaan. Als ouderen zijn we bezorgd of onze kleinkinderen wel goed naar school gaan. We kunnen ons haast niet meer voorstellen dat de leerplichtwet er dit jaar, in 2013, nog maar 112 jaar is. Nu vinden we het al heel normaal dat er leerplicht is. Maar zo normaal is dat dus helemaal niet en daarbij zijn er op de wereld ook nu nog heel veel landen die nog helemaal geen leerplicht hebben. Maar hoe is de leerplichtwet in Nederland tot stand gekomen en is die leerplichtwet ook nog veranderd. In dit hoofdstuk nemen we u mee op een reis door de leerplichtwet. Het begin van de leerplicht Deze reis begint in In dit jaar is de leerplichtwet aangenomen. Deze leerplichtwet ging in op 1 januari Vanaf toen hadden we dus echt een leerplichtwet. Door deze eerste leerplichtwet moesten kinderen van 6 tot 12 jaar naar school. De leerplicht startte dus bij het schooljaar dat een kind 6 jaar oud was. Er waren ook uitzonderingen gemaakt. De kinderen uit boerengezinnen mochten in de oogsttijd thuisblijven om te helpen. Ook mochten dochters thuisblijven om het gezin te verzorgen. Ook mochten kinderen uit rijke gezinnen nog steeds thuisonderwijs blijven volgen. Deze leerplichtwet verplichtte door haar vele uitzonderingen die grote groepen betrof dus niet heel veel kinderen om het hele jaar door onderwijs te volgen. (Wikipedia, leerplicht 2013) Blij met de leerplichtwet!? Het aannemen van die eerste echte leerplichtwet was ook nog een hele moeilijke aangelegenheid. De leerplichtwet werd namelijk aangenomen met maar 1 stem verschil. Er waren 50 stemmen voor en 49 stemmen tegen. Eigenlijk had de stemming gelijk moeten gaan. Er was namelijk 1 man die zich altijd al voluit tegen de leerplichtwet had uitgesproken. Deze man heette Francis David Schimmelpennick. Helaas voor hem was hij de dag voor de stemming over de leerplichtwet van zijn paard gevallen. Hierdoor kon hij niet bij de stemming verschijnen en kon hij niet tegen stemmen. Veel mensen zeiden toen dan ook dat het paard verstandiger was dan zijn meester. Maar hij was niet de enige persoon die tegen de leerplichtwet was. Onder de christelijke partijen was verzet. Zij waren niet zozeer tegen een leerplichtwet, maar zij wilden dat het christelijk onderwijs ook bij de wet geregeld werd, zodat zij net zoveel geld van de overheid konden krijgen als een openbare school. De socialisten waren tegen de leerplichtwet omdat zij vonden dat deze niet ver genoeg ging. Zij wilden een leerplicht hebben die nog veel langer duurde. Liberalen waren vaak ook tegen de leerplichtwet, omdat zij vonden dat 5

6 mensen zelf hun scholing moesten regelen. Zij vonden niet dat de overheid dit moest doen. Zij hadden zelf nooit een leerplichtwet gewild. Maar in deze tijd kwamen het confessionalisme en het socialisme op en die wilden wel een leerplichtwet, omdat zij voor een grotere rol van de overheid zijn en voor meer gelijke kansen in de samenleving dan liberalen. Ook delen van de bevolking waren nog lang nadat de wet was ingevoerd tegen. Vooral in de boerengezinnen was het verzet groot. Hun kinderen konden niet meer zo lang als eerst op het land helpen. Ondanks de lange vakanties en de schooltijden die werden aangepast aan de bedrijfsvoering duurde het nog lang voordat de leerplichtwet en het belang ervan algemeen werden aanvaard. (Wikipedia, leerplicht, 2013) 1.2 Het tweede fundament: het Pacificatiejaar 1917 In het Pacificatiejaar 1917 werd in een keer en het algemeen kiesrecht voor mannen en passief kiesrecht voor vrouwen geregeld en de financiële gelijkstelling voor alle scholen, bijzondere en openbare, in Nederland werd een feit. Toen de rest van de wereld in de Eerste Wereldoorlog verwikkeld was ging alles in Nederland gewoon door en namen wij zeer belangrijke beslissingen die hun invloed hebben gehad op de toekomst. In dit hoofdstuk gaan wij in op de beslissing over het onderwijs. Wij zullen bespreken hoe dit tot stand kwam. Ook komt aan bod hoe deze maatregel in de tijd daarna invloed heeft gehad. De beslissing over de financiële gelijkstelling van het hele onderwijs in Nederland kwam natuurlijk niet zomaar precies in dat jaar uit de lucht vallen. Vanaf 1848, toen de liberaal Thorbecke de grondwet opstelde en daarin vrijheid van onderwijs opnam, was er al een schoolstrijd aan de gang tussen de openbare en de bijzondere scholen. De schoolstrijd, het proces dat voorafging aan de vrijheid van onderwijs De schoolstrijd begon eigenlijk al in de Franse tijd. Toen kwam er namelijk nationale wetgeving. Daarvoor waren de verschillende provincies in de Republiek eigenlijk kleine, bijna onafhankelijke staatjes. Naast een nationale wetgeving introduceerden de Fransen ook de scheiding tussen kerk en staat in Nederland. Dit deden ze in In de eeuwen daarvoor had de Hervormde Kerk het in het onderwijs in Nederland voor het zeggen. Door de scheiding tussen kerk en staat werd het zorgen voor onderwijs een zaak voor de staat Nederland en niet meer voor christelijk Nederland. Doordat het onderwijs in Nederland nu een staatszaak werd moest er een onderwijswet komen om deze nieuwe situatie goed te kunnen regelen. Deze onderwijswet kwam er in In deze wet stond dat er in Nederland vanaf nu openbaar onderwijs werd gegeven dat zich wel richtte op de ontwikkeling van alle maatschappelijke en christelijke deugden. Je mocht zelf geen school meer oprichten die speciaal orthodox christelijk of katholiek onderwijs onderwees. Op alle scholen werd als compensatie hiervoor wel een christendom 6

7 voorgestaan die los stond van een bepaalde geloofsrichting, maar deze soort christendom was, zeker voor die tijd, nogal liberaal-vrijzinnig georiënteerd. (Wikipedia, Schoolstrijd, 2013) Het onderwijs moest in die tijd vooral gefinancierd worden uit het schoolgeld dat door de ouders moest worden betaald. De overheid van Nederland droeg toen maar heel weinig geld bij aan de financiering van de scholen. De oorzaak hiervan was natuurlijk dat de liberalen op dat moment de overgrote meerderheid in het parlement hadden en liberalen vinden dat de overheid er niet is om alle maar voor haar burgers te betalen. De liberalen zijn ook voor een grote eigen verantwoordelijkheid van burgers op andere gebieden dan geld en dus was er in 1806 ook nog geen leerplicht opgenomen in de onderwijswet. De ouders werden alleen maar aangestuurd om hun kinderen wel naar school te sturen, maar dat was dus niet verplicht en daarom deden veel ouders dat toen ook nog niet en dus bleef het analfabetisme in Nederland nog lang heel hoog. Deze onderwijswet hielp dus niet om dat terug te dringen. Deze onderwijswet was geen succes en dit bleek ook wel in de jaren daarna, want er rees veel verzet. In 1823 kwam er al verzet van Isaac da Costa. Hij schreef er een boek over, Bezwaren tegen de Geest der eeuw. Hierin gaf hij kritiek op het onderwijsstelsel, zoals dat was besloten in 1806, vanwege het godsdienstige uitgangspunt. Hij was er tegen dat er geen scholen op een bepaalde godsdienstige grondslag mochten worden opgericht. Natuurlijk was dit ook vreemd in een Nederland dat al enkele eeuwen bekend stond als een land met grote godsdienstvrijheid voor die tijd. Al eeuwen kwamen bepaalde, gediscrimineerde minderheden uit andere landen om in de Republiek hun godsdienst te kunnen uitoefenen. In 1834 kwam de tweede daad van verzet vanuit het dorp Smilde. Hier werd in dat jaar een orthodox-christelijke school opgericht, maar die werd door de overheid verboden. Ook in het zuiden, waar de meeste mensen katholiek waren, kwam er steeds meer verzet tegen de openbare scholen die een christendom voorstonden omdat dit christen een vrijzinnig protestants karakter had en zij als katholieken hun godsdienst niet meer konden uitoefenen op hun school. De katholieken vonden dit zeer bezwaarlijk. In 1840 begonnen de katholieken zich pas echt in de schoolstrijd te mengen. Zij boden in dit jaar een klachtenlijst aan over de achtergesteld positie van katholieken in Nederland aan Koning Willem 1. In deze lijst van klachten waren vooral klachten over het onderwijsstelsel in Nederland opgenomen. De katholieken meenden dat het openbare onderwijs zeer gevaarlijk zou zijn voor de katholieke kinderen. Dit omdat dit openbare onderwijs een vooral protestantse en helemaal geen katholieke inslag had. Uiteindelijk werd in Nijmegenwerd de eerste orthodox-christelijke school opgericht en erkend door Justinus Jacob Leonard van der Brugghen. Een eerste mijlpaal In de nieuwe grondwet van 1848 werd er ook tegemoet gekomen aan de bevolking van Nederland die eigenlijk wel een school zou willen oprichten die hun eigen identiteit had. In deze nieuwe grondwet regelde Johan Rudolph Thorbecke namelijk de vrijheid van onderwijs. Het artikel in de grondwet dat deze vrijheid van onderwijs regelde werd als volgt in de grondwet geformuleerd: Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezigt der overheid, en bovendien, voor zoover het middelbaar en lager onderwijs betreft, behoudens het onderzoek naar de bekwaamheid en zedelijkheid des onderwijzers; het één en ander door de wet te regelen. 7

8 In de woorden van onze tijd betekent dit artikel dat iedereen een school mag oprichten op grond van een bepaalde religie of visie. Maar de overheid houdt wel toezicht op alle scholen en het geldt alleen voor lager en middelbaar onderwijs. Ook moeten de onderwijzers bekwaam zijn. Ook hier zal de overheid op toezien. (Andere Tijden, schoolstrijd, 2003) Historici zeggen dat hiermee de eerste fase van de schoolstrijd is afgelopen. Er was nu vrijheid van onderwijs en iedereen kon nu een school oprichten vanuit zijn of haar religie of visie op onderwijs. Maar meteen diende zich de tweede fase van de schoolstrijd aan. Het was namelijk zo dat niet iedere school evenveel geld van de overheid kreeg om de school te kunnen financieren. Alleen de openbare scholen kregen geld van de overheid en de rest van de scholen moesten betaald worden door alleen het schoolgeld dat door de ouders betaald werd. In de politiek ontstond de Reveilbeweging. Hierin zaten ook de politici Justinus van der Brugghen, degene die de eerste orthodox-christelijke school had opgericht en erkend in Nijmegen werd, en Groen van Prinsterer. Zij waren politieke vrienden die samen streden in de schoolstrijd. Helaas waren zij het niet met elkaar eens over de verhouding tussen politiek, geloof en onderwijs. Van der Brugghen vond dat de staat neutraal moest zijn qua godsdienst en was dus voor een scheiding tussen kerk en staat. Van Prinsterer was juist tegen een scheiding tussen kerk en staat. Dit meningsverschil dreef hen uiteindelijk uit elkaar. In 1857 kwam er een nieuwe onderwijswet. Met deze wet wilde van der Brugghen er voor zorgen dat alle partijen in Nederland tevreden zouden zijn. Deze nieuwe Lager Onderwijswet zorgde eigenlijk voor de uitvoering van het artikel over de vrijheid van onderwijs dat in de nieuwe grondwet van 1848 stond. De overheid zou nog steeds alleen zorg dragen voor het aanbieden van openbaar neutraal onderwijs. Maar ouders kregen nu wel de mogelijkheid om bijzondere scholen te stichten. Deze scholen zouden dan wel door de ouders zelf gefinancierd moeten worden. De overheid zou hen geen geld geven voor de financiering voor hun school. Op deze manier wilde minister van der Brugghen de orthodox-protestanten, de rooms-katholieken en de joden tevreden stellen. Zij mochten eindelijk, na 51 jaar schoolstrijd hun eigen scholen oprichten als die aan de voorwaarden voldeden die in de grondwet van 1848 stonden. Maar als van der Brugghen had gedacht dat de schoolstrijd nu gestreden was kreeg hij nog een onaangename verrassing. De schoolstrijd ging namelijk gewoon door en zou nog duren tot het jaar Nog 60 jaar te gaan dus. Na de nieuwe Lager onderwijswet brak de tweede fase van de schoolstrijd aan. Het eerste doel was al bereikt. Er mochten bijzondere scholen worden opgericht. Maar het tweede doel was dat er financiële gelijkstelling kwam voor alle scholen, de openbare en de bijzondere. Dit zou inhouden dat de overheid aan elke school een bepaald bedrag gaf om de school te financieren mits die school aan de voorwaarden had voldaan die de overheid had gesteld. Deze tweede fase begon met de uitspraken van Groen van Prinsteren. Hij was een antirevolutionair. Hij vond dat deze nieuwe onderwijswet een discriminerende regeling was tegenover de religieuze groepen in Nederland. Zijn ideaal was dat het openbaar onderwijs zich ging opdelen. Er zouden dan allemaal openbare scholen zijn die ieder een aparte religieuze richting vertegenwoordigden. Er zou dan openbaar protestants onderwijs komen en openbaar joods onderwijs en openbaar katholiek onderwijs. Maar helaas is zijn ideaal nooit uitgekomen en hier was hij zo teleurgesteld over dat hij zich vanaf toen afzijdig heeft gehouden van de politiek. (Onderwijserfgoed, de schoolstrijd, 2013) 8

9 De onderwijswet van 1857 zorgde er niet voor dat er veel meer bijzondere scholen kwamen. Veel mensen kozen toch voor een openbare school omdat die veel goedkoper waren doordat ze voor een deel gefinancierd werden door de overheid. Er ontstonden wel allerlei verenigingen. Zij voerden campagne voor de financiering van openbaar en bijzonder onderwijs. Groen van Prinsterer speelde hier ook nog een rol in. Hij richtte de Vereniging voor Christelijk Nationaal Onderwijs (CNS) op, samen met zijn aanhangers. Dit was een vereniging die als doel had om geld bijeen te brengen om bijzondere scholen op te richten. (Wikipedia, de schoolstrijd, 2013) Nu gingen ook de roomskatholieken zich organiseren. De politieke schoolstrijd De protestanten hadden Kuyper al hun voorman in de schoolstrijd en de katholieken hadden Schaepman als hun voorman. Schaepman was de eerste priester ooit die in de Tweede Kamer kwam. (Wikipedia, Herman Schaepman, 2013) Abraham Kuyper ging ook een belangrijke rol spelen in de schoolstrijd. Hij zette de strijd niet, zoals Groen van Prinsteren, buiten de politiek voort maar binnen de politiek. Hij richtte het Anti-Schoolwet Verbond op. Uit deze partij is later de Anti-Revolutionaire Partij (ARP) ontstaan. Deze beide partijen waren helemaal voor de financiële gelijkstelling. Maar er veranderde gedurende de schoolstrijd wel wat in hun opvatting. Onder leiding van Groen van Prinsteren namen de protestanten alleen genoegen als er gewoon compleet orthodoxchristelijke scholen zouden komen. Onder leiding van Abraham Kuyper matigden de protestanten hun wensen iets. Ze waren het er nu ook mee eens als er bijzondere en openbare scholen naast elkaar zouden bestaan in Nederland. Voor hen was dat genoeg, zolang er maar financiële gelijkstelling kwam voor openbaar en bijzonder onderwijs. Tussen 1888 en 1917 was de schoolstrijd het grootste politieke vraagstuk. Er ontstond een duidelijke scheidslijn binnen de politiek tussen de partijen die voor financiële gelijkstelling waren en de partijen die daar tegen waren. Deze scheidslijn scheidde de confessionele partijen, zoals de ARP en de CHU, van de seculiere partijen. Dit waren met name de liberalen, maar ook de socialisten waren het openbaar onderwijs fel aan het verdedigen. De seculiere partijen waren tegen financiering van de bijzondere scholen en de confessionelen wilden niets liever. (Wikipedia, Schoolstrijd) Het einde van de schoolstrijd, vrijheid van onderwijs De schoolstrijd heeft in totaal 111 jaar geduurd, van 1806 tot Want in 1917 kwam er eindelijk de financiële gelijkstelling. Vanaf toen gaf de overheid evenveel subsidie aan openbare als aan bijzondere scholen. Maar hoe kwam dit tot stand. Er was immers een grote scheidslijn gekomen tussen confessionele en seculiere politieke partijen door de schoolstrijd en voor het tot stand komen van de financiële gelijkstelling moest er wel een meerderheid zijn in de Tweede Kamer en die hadden de confessionelen niet. 9

10 In deze paragraaf wordt besproken hoe de financiële gelijkstelling tot stand is gekomen en hoe de wet die dit heeft geregeld er uiteindelijk is komen uit te zien. 1917, het Pacificatiejaar De oplossing van de schoolstrijd begon al in het jaar Er werden toen speciale commissies ingesteld op de schoolstrijd op te lossen en ook meteen het kiesrecht, want dat probleem begon ook steeds meer een strijd te worden. Deze Commissies bestonden uit zeven partijen: 3 confessionele, 3 liberale en 1 sociaaldemocratische partij. (De Rooy, Historische Nieuwsblad) De drie confessionele partijen waren de Anti-Revolutionaire Partij (ARP), de Christelijk Historische Unie (CHU) en de Katholieke Volkspartij (KVP). Deze drie partijen werkten, hoewel ze verschillend waren qua religie, samen om de schoolstrijd te winnen en financiële gelijkstelling te krijgen voor het openbaar en het bijzonder onderwijs. De liberalen en de socialisten stonden compleet aan de andere kant van de lijn. Zij verdedigden fel het openbaar onderwijs en wilden niks weten van die financiële gelijkstelling van de confessionelen. Deze twee groepen stonden dus tegenover elkaar. Hoe moest hier ooit een oplossing komen, zou je denken. Een oplossing door het politieke poldermodel Toch kwam die er. De socialisten hadden namelijk 1 standpunt dat ze nog veel belangrijker vonden dan het behouden van alleen het openbaar onderwijs. Zij wilden namelijk heel graag het algemeen mannenkiesrecht omdat zo ook de arbeiders konden stemmen en in die groep zaten hun stemmers. Op deze manier zouden de socialisten groter en sterker worden in de politiek en konden ze allerlei zaken regelen in het belang van de arbeiders. Maar hiervoor was er wel een grondwetswijziging nodig en daarvoor hadden de socialisten een twee derde Kamermeerderheid nodig. Deze hadden ze niet alleen en de liberalen zouden hun zeker niet gaan helpen. Zij hadden er niks aan als de arbeiders mochten stemmen, want dat was niet de groep die op hen ging stemmen. De socialisten hadden dus, hoe gek het ook klinkt, de confessionelen nodig. Als een groot deel van de confessionelen ook voor de uitbreiding van het kiesrecht zou stemmen, zou er wel een twee derde Kamermeerderheid komen en hadden de socialisten hun kiesrecht. Door deze situatie kregen de confessionelen meer macht en daar maakten ze dan ook handig gebruik van. Zij spraken met de socialisten af dat zij voor het algemeen kiesrecht voor mannen zouden stemmen als de socialisten voor de financiële gelijkstelling voor het openbaar en bijzonder onderwijs zouden stemmen. Op deze manier sloten de confessionelen en de socialisten een compromis. Deze compromis bracht vrede tussen hen. Deze politiek werd dan ook wel pacificatiepolitiek genoemd (van het Latijnse woord pax ). 10

11 In de vernieuwde Lager onderwijswet van 1920 werden deze wijzigingen in de grondwet vastgelegd en vanaf toen was de financiële gelijkstelling een feit. Ook kwamen er heel veel bijzondere scholen, want bijzonder onderwijs was nu eindelijk betaalbaar. De financiële gelijkstelling staat in de grondwet in artikel 23. (Andere Tijden, Schoolstrijd, 2003) Artikel 23 Vrijheid van onderwijs in de wet Artikel 23 van de Grondwet gaat over de verantwoordelijkheid van de regering voor het onderwijs. Ook de vrijheid van onderwijs is in dit artikel gewaarborgd, evenals de eerbiediging van godsdienst en levensovertuiging en hiermee samenhangend garanties voor de bekostiging. Artikel 23, lid 1 Het onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg der regering. Artikel 23, lid 2 Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezicht van de overheid en, voor wat bij de wet aangewezen vormen van onderwijs betreft, het onderzoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid van hen die onderwijs geven, een en ander bij de wet te regelen. Artikel 23, lid 3 Het openbaar onderwijs wordt, met eerbiediging van ieders godsdienst of levensovertuiging, bij de wet geregeld. Artikel 23, lid 4 In elke gemeente wordt van overheidswege voldoend openbaar algemeen vormend lager onderwijs gegeven in een genoegzaam aantal scholen. Volgens bij de wet te stellen regels kan afwijking van deze bepaling worden toegelaten, mits tot het ontvangen van zodanig onderwijs gelegenheid wordt gegeven. Artikel 23, lid 5 De eisen van deugdelijkheid, aan het geheel of ten dele uit de openbare kas te bekostigen onderwijs te stellen, worden bij de wet geregeld, met inachtneming, voor zover het bijzonder onderwijs betreft, van de vrijheid van richting. Artikel 23, lid 6 Deze eisen worden voor het algemeen vormend lager onderwijs zodanig geregeld, dat de deugdelijkheid van het geheel uit de openbare kas bekostigd bijzonder onderwijs en van het openbaar onderwijs even afdoende wordt gewaarborgd. Bij die regeling wordt met name de vrijheid van het bijzonder onderwijs betreffende de keuze der leermiddelen en de aanstelling der onderwijzers geëerbiedigd. 11

12 Artikel 23, lid 7 Het bijzonder algemeen vormend lager onderwijs, dat aan de bij de wet te stellen voorwaarden voldoet, wordt naar dezelfde maatstaf als het openbaar onderwijs uit de openbare kas bekostigd. De wet stelt de voorwaarden vast, waarop voor het bijzonder algemeen vormend middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs bijdragen uit de openbare kas worden verleend. Artikel 23, lid 8 De regering doet jaarlijks van de staat van het onderwijs verslag aan de Staten-Generaal. (Parlement en Politiek, artikel 23, 2013) Het Nederlandse onderwijssysteem, een primeur in de wereld Door de schoolstrijd die resulteerde in artikel 23 in de grondwet heeft Nederland een uniek onderwijsstelsel. In veel landen betaalt de staat alleen openbaar onderwijs. In andere landen zijn alle scholen op religieuze grondslag opgericht. Maar in Nederland staan openbare en bijzondere scholen en ze worden allemaal evenveel gefinancierd door de overheid. 12

13 H. 2 Het huishoudonderwijs Deelvragen: Hoe is het huishoudonderwijs ontstaan en verdwenen? Hoe werd het huishoudonderwijs gegeven? De huishoudschool is een begrip op zich. Bijna iedereen heeft er indirect mee te maken. Die heerlijke avondmaaltijd die moeders iedere dag klaarmaakt, heeft ze misschien wel leren maken op de huishoudschool. Oma vertelt zondag bij de koffie hele verhalen over hoe leuk het was op de spinazieacademie en heeft het over die ene dag dat ze de lerares in de maling namen. Maar hoe is de bekende (beruchte?) huishoudschool ontstaan? Zijn er veranderingen geweest binnen het huishoudonderwijs? Waarom volgde oma dit soort onderwijs? Op deze vragen zullen we een antwoord proberen te vinden. Geschiedenis vóór de huishoudschool Lange tijd was lesgeven de enige baan die ook voor vrouwen toegankelijk was. Dit werd nog enigszins gerespecteerd. Echter, eind 19 e eeuw en begin 20 ste eeuw deed zich een verandering voor. Er kwamen namelijk mogelijkheden voor meisjes om een vakgerichte opleiding te volgen. In het jaar 1888 kwam het huishoudonderwijs op gang met de opening van de Haagsche Kookschool. De naam kookschool veranderde later in huishoudschool. Het kook- en huishoudonderwijs behoorde tot, zoals het later genoemd werd, het lager beroepsonderwijs. Het nijverheidsonderwijs Al vanaf de 18 e eeuw bestaat er lager beroepsonderwijs. Dit onderwijs had als doel om de leerlingen in staat te stellen om in hun eigen levensonderhoud te voorzien. Er waren in die tijd veel weeskinderen die geen opleiding konden volgen. Daar werd iets op bedacht: ze gingen in de leer bij ambachtslieden waar ze dan een vak leerden. Na 1860 veranderde de maatschappij. Er waren steeds meer mensen die een beroep in de nijverheid kregen. In 1863 werd de Wet op het Middelbaar Onderwijs aangenomen. De ambachtsschool viel hier echter niet onder. De scholen waren erg praktisch van aard en daarom was het ambachtsonderwijs zeer populair onder de leerlingen; de jongens. Het ambachtsonderwijs werd pas in 1919 officieel erkend met de aanname van de Wet op het Nijverheidsonderwijs, die in 1921 in werking werd gesteld. Opvallend is dat elke wet die we bespreken tot stand is gekomen door de ontwikkelingen die zich in de maatschappij voordeden. Zo werd ook de ambachtsschool aangepast aan de eisen die in het maatschappelijke leven gesteld werden en zouden worden. Maar de overheid was er zich sterk van bewust dat deze ontwikkelingen altijd door zouden blijven gaan en snel zouden veranderen. Daarom werden er globale, korte leerplannen opgesteld. Zo werden er grote vrijheden toegekend aan scholen. De scholen konden bij de inrichting van het onderwijs veel dingen zelf besluiten. 13

14 Het huishoudonderwijs valt onder het nijverheidsonderwijs, samen met de ambachtsschool. Over deze vorm van onderwijs zal later meer worden verteld. Jongeren die nijverheidsonderwijs volgden leerden om later een vak te beoefenen. De leerlingen krijgen allemaal praktische zaken te horen die het beroep wat zij later gaan uitoefenen makkelijker zullen maken. De snel denkende lezer zal nu bedenken dat deze verdwenen vorm van onderwijs veel overeenkomsten vertoont met het onderwijs dat vandaag de dag het vmbo heet. Ook hier zal later meer uitleg over worden gegeven. Onder het nijverheidsonderwijs valt dus onder andere het huishoudonderwijs. Hier kunt u hieronder over lezen. Maar een andere vorm van onderwijs wordt ook ingedeeld bij het nijverheidsonderwijs, namelijk het ambachtsonderwijs. Deze vorm wordt ook kort besproken. Dit doen we omdat we de ontwikkelingen die zich hebben voorgedaan in het praktijkonderwijs willen bespreken en het praktijkonderwijs van vroeger en nu willen vergelijken. De ene helft van het nijverheidsonderwijs: het huishoudonderwijs Nu zullen we verder gaan met het bespreken van het huishoudonderwijs. Zoals verteld is valt het huishoudonderwijs onder het nijverheidsonderwijs. Later zullen we het ook hebben over het nijverheidsonderwijs van nu, namelijk het vmbo. Een belangrijke vraag die moet worden gesteld, is waarom de huishoudschool is opgericht. We beginnen met het bespreken door wie en waarom het huishoudonderwijs in het leven is geroepen. Verder kijken wij naar de zaken waar de huishoudschool de meisjes (en later jongens) op voorbereidde. De organisatie die het initiatief nam om een huishoudschool op te richten, was de Nederlandsche Maatschappij van Nijverheid en Handel. Deze organisatie had als doel om de industrie te bevorderen. Zij vroegen zich een aantal dingen af, namelijk of de opvoeding van het Nederlandse volk verbetering nodig had. Als dit het geval was, zou de oprichting van een kookschool hier eventueel een verbetering in kunnen aanbrengen. De maatschappij concludeerde het volgende: De voeding van onze arbeidende klasse is over het algemeen zoo onvoldoende, dat nu reeds onze arbeiders niet in staat zijn datgene te doen wat bij een krachtiger voeding van hen zoude mogen verwacht worden en bij bestaande concurrentie op nijverheidsgebied beduidt dat zeer veel. Wat kan verwacht worden van de toekomstige kracht, de levenslust en de gezondheid der kinderen van die arbeiders? Uit het onderzoek dat zij uitvoerden bleek dus dat er zeer zeker een en ander mis was. Daarom leek het verstandig om een huishoudschool of kookschool op te richten. Natuurlijk ging dit niet zomaar. Er waren veel middelen voor nodig, financiële middelen, maar wat vooralsnog belangrijker was, was kennis. Het klonk mooi, om de maatschappelijke situatie in Nederland te verbeteren, maar was dit wel mogelijk door oprichting van een kookschool? Daarom werd er eerst naar andere landen gekeken. In Engeland bestond het kookonderwijs al enige tijd. Er werd vastgesteld aan de hand van dit onderzoek, dat in Nederland men zich 14

15 moest toeleggen op de ontwikkelde vrouw. Die vrouw had zelf geen kook- of huishoudonderwijs nodig, maar kon wel haar kennis delen met jonge meisjes die het onderwijs hard nodig hadden om een enigszins goed leven te leiden en om later een gezin te runnen. Vooral de hogere klassen waren bezorgd over de slechte voedingsgewoonten en woontoestanden van de arbeiders. Ze wilden door middel van het geven van een huishoudelijke opleiding aan de meisjes zo ook de mannen uit de gezinnen bereiken. Volgens Ruud Meijer (auteur van het boek Beroep huisvrouw) moesten de vrouwen zorgen voor de binding van man en kinderen aan het huiselijk leven. Een ordelijk en gezellig thuis zou de mannen uit de kroeg houden en de kinderen van de straat. Dit was ook een reden waarom het huishoudonderwijs ook al in Engeland en Duitsland was opgericht. Eén van de redenen waarom het huishoudonderwijs is opgericht is dus dat de arbeidersklasse verbeterd moest worden op het gebied van hygiëne en leefstijl. Een dame die betiteld werd als ontwikkelde vrouw was mevrouw Anna Catharina Manden ( ). Zij studeerde biologie en deed dat met veel inzet. Daarom werd zij uitverkoren om te kijken naar het kookonderwijs in Engeland en om haar kennis later op de Nederlandse situatie toe te passen. Dit gebeurde dan ook. Op 21 februari 1888 werd de eerste Nederlandse kookschool in Den Haag opgericht; de Haagsche Kookschool. De naam Huishoudschool bestond vooreerst nog niet: de naam Kookschool werd gehanteerd. Uit het aantal aanmeldingen bleek dat er grote behoefte was aan de school. Kort na de opening had de school reeds 114 aanmeldingen. Een aantal jaren na de opening werden er meer kookscholen geopend in Haarlem, Rotterdam en Amsterdam. Het voornaamste doel van de kookschool was om de meisjes voor te bereiden op het huishouden of op een beroep in de huishoudelijk sfeer. Er werd gefocust op de voeding, omdat de voeding van de arbeidersgezinnen zeer slecht was. Op de kookschool die Anna Manden oprichtte werden vrouwen vooral opgeleid tot onderwijzeressen. Als de dames na twee jaar een diploma hadden behaald, gingen ze leiding geven op andere kook- en huishoudscholen die opkwamen in de jaren nadat de eerste kookschool was opgericht. In de bijlage vindt u een uitgebreidere omschrijving van Anna Catharina Manden. De andere helft van het nijverheidsonderwijs: het ambachtsonderwijs De naam ambachtsschool werd vanaf 1865 gebruikt in Nederland. Er werd dagonderwijs mee bedoeld, waar jongeren (vooral jongens) werden opgeleid voor ambacht en nijverheid. Ze leerden vaardigheden op het gebied van handwerk om later een beroep uit te oefenen, zoals timmerman of smid. Het onderwijs was populair. Veel jongens, want in het begin gingen er vrijwel alleen jongens naar ambachtsscholen, hadden na de lagere school eigenlijk geen mogelijkheid om een vervolgopleiding te doen. In 1861 kwam de eerste ambachtsschool in Nederland, in Amsterdam wel te verstaan. De ambachtsschool verzorgde technische opleidingen voor jongens. 15

16 Er waren verschillende opleidingen met elk een verschillende duur. Zo waren er twee-, drieen vierjarige opleidingen. Beroepen die de jongens na afronding van de ambachtsschool gingen doen waren onder andere timmerman en smid, zoals al eerder is genoemd, maar ook kwamen ze terecht als meubelmaker, huisschilder, instrumentmaker, bankwerker en elektricien. Er werd door de school gekeken waar behoefte aan was in de maatschappij. Hierop pasten zij de opleidingen aan en verzekerden zo een toekomst voor de toekomstige werkgevers en werknemers. Met de invoering van de Mammoetwet (1968) is het fenomeen ambachtsschool verdwenen. Maar het soort onderwijs verdween daarmee niet. De naam veranderde namelijk in Lagere Technische School, kortweg lts. Sinds 1999 bestaat het vmbo en hier valt, sinds toen, ook het ambachtsonderwijs, de lts, onder. Sinds 1963 behoort het ambachtsonderwijs niet meer tot het voortgezet onderwijs. De opleiding voldeed niet meer aan de eisen die de overheid stelde aan het voortgezet onderwijs. De opleiding werd te praktisch geacht. Het voortgezet onderwijs moest volgens de overheid algemeen vormend zijn en dat was het ambachtsonderwijs niet. Landbouw-/huishoudscholen Een dochter van het huishoudonderwijs was het landbouw-/huishoudonderwijs. De verschillen tussen de twee typen onderwijs worden besproken. Verderop in dit werkstuk vindt u een interview met een oud-leerlinge van een landbouw-/huishoudschool. De Nijverheidswet (1919) leed er toe dat er een uitbreiding was van het aantal landbouw- /huishoudscholen in Nederland. Binnen deze vorm van onderwijs bestond er een enorme verscheidenheid aan scholen, want de regels die er waren, werden niet of nauwelijks nageleefd door het bestuur van de scholen. Het landbouw-/huishoudonderwijs ontwikkelde zich, zoals de naam al aangeeft, op het platteland. Voor de Tweede Wereldoorlog was het huishoudonderwijs vooral vertegenwoordigd in steden, maar na de oorlog kwam het onderwijs ook op het platteland. De aandacht werd hier vooral gericht op de land- en tuinbouw. Een verschil met het reguliere huishoudonderwijs is dat op het landbouw-/huishoudonderwijs vooral cursussen werden gegeven, terwijl op het gewone huishoudonderwijs vooral in opleidingen werd voorzien. Dit was overigens niet op elke landbouw-/huishoudschool het geval. Gezien de situatie op het platteland is het niet raar dat deze cursussen vooral in de wintermaanden werden gegeven, omdat de meeste (jonge) mensen op het land moesten werken. In de zomermaanden was het voor hen natuurlijk druk, waar het in de wintermaanden rustiger was en ze naar school konden. De opleidingen op de landbouw-/huishoudscholen duurden twee jaar. Een ander fenomeen dat veel voorkwam in het landbouw-/huishoudonderwijs was dat er vooral meisjes deze vorm van onderwijs volgden. De mannen en jongens werkten op het land en leerden vooral door de dingen en kennis die zij in de praktijk opdeden. Maar de meisjes moesten niet alleen op het land werken. Hun grootste en belangrijkste taak was dat zij het reilen en zeilen op de boerderij moesten regelen. Ze werden dus voornamelijk opgeleid tot boerinnen. Er waren ontwikkelingen op het platteland die ervoor zorgden dat het landbouw- /huishoudonderwijs zich niet alleen meer richtte op het boerenbedrijf, maar meer op de 16

17 algemene kennis en vorming. De plaats van de vrouw op de boerderij veranderde namelijk, waardoor er meer behoefte was aan de opleidingen. De meisjes op het platteland hadden weinig tijd om elders een opleiding te kunnen doen en vaak ontbrak ook het geld dat voor deze opleidingen nodig was. De meeste plattelandsmeisjes volgden dan ook een cursus van 1 of 2 jaar. Na een jaar of twintig was de naam landbouw-/huishoudschool al verouderd. Door de ontwikkelingen in de maatschappij werden de scholen gedwongen om een breder vakkenpakket aan te bieden. Dit gebeurde dan ook en de vakken die op de landbouw waren gericht verdwenen meer en meer naar de achtergrond. Het onderwijs werd steeds algemener en begon meer kenmerken te vertonen van een gewone huishoudschool. Interviews huishoudschool Om een beter beeld te krijgen van het onderwijs dat indertijd op de huishoudscholen werd gegeven, hebben we twee oud-leerlingen van een huishoudschool en een landbouw- /huishoudschool gevraagd een aantal vragen te beantwoorden over hoe het huishoudonderwijs was vormgegeven in de tijd dat zij de huishoudschool bezochten. Een van hen bezocht de school in de jaren 50, de ander in de jaren 80. Zo kunnen we uit de verschillende antwoorden concluderen hoe het onderwijs in een periode van ongeveer dertig jaar veranderde. Lies Busstra Léanne Walraven 1. Waarom bent u naar de huishoudschool gegaan? Was het normaal en ging u erheen omdat elk meisje erheen ging? Of was het puur uw eigen keuze? Mijn ouders vonden dat goed voor mij. Een paar vriendinnen gingen naar de Mulo. Ik vond het ook prima. Ik zat eerst op de Havo, toen Mavo en ben eind 2e jaar op de huishoudschool terecht gekomen. Het was niet direct een eigen keuze maar het lukte me niet om alles bij te houden op de Mavo. Ik kon me niet goed concentreren (op m n 40e bleek dat ik ADD heb, een concentratiestoornis). 2. Was de huishoudschool voor u een soort noodoplossing om te voldoen aan de leerplicht? In die tijd liep de leerplicht tot 14 jaar. En op mijn veertiende ging ik van school af. Maar de controle was minder streng. Het was zeker geen noodoplossing om te voldoen aan de leerplicht, ik vond het leuk op school, vooral erg gezellig. 3. Van wanneer tot wanneer hebt u de huishoudschool bezocht? Wat was de naam van de huishoudschool waar u naartoe ging? De jaren 1951/1952 ging ik naar de Landbouw-Huishoudschool in Vlagtwedde. Op mijn veertiende ging ik van school en het schooljaar duurde van april tot april. Volgens mij van 1982 t/m De school heette de Dillenburg. 17

18 4. Kunt u iets vertellen over de achtergrond en het beroep van uw ouders? Beïnvloedde dit de keuze voor het huishoudonderwijs? Mijn ouders hadden een klein boerderijtje, beiden hadden ze enkel lager onderwijs (wel 8 klassen). Verder leren vonden ze voor een meisje niet nodig. Het belang van hoger onderwijs werd thuis niet ingezien. De huishoudelijke zaken moesten worden geleerd. Andere mensen gingen wel naar ander onderwijs. Maar het was natuurlijk zeven jaar na de oorlog en er was geen studiefinanciering of openbaar vervoer of iets dergelijks. Mijn vader was toen directeur van de lagere school waar ik ook opzat en mijn moeder was thuis. Het beïnvloedde de keus niet. 5. Gingen uw vrouwelijke leeftijdsgenoten ook naar de huishoudschool? Ja, een aantal meisjes die ik kende gingen naar dezelfde school als ik. Nee, de meeste gingen, net zoals ik eerst, naar de Havo en Mavo. 6. Wat vonden de mensen in uw omgeving ervan dat u naar de huishoudschool ging? Het was toen volkomen normaal dat een meisje de huishoudschool bezocht. Maar mijn jongste ging naar de mulo. De rest heeft alleen lager onderwijs gevolgd. Geen probleem. Daar werd absoluut niet moeilijk over gedaan naar mijn weten. 7. Bezocht u de huishoudschool met plezier of juist absoluut niet? Waarom wel/niet? Meestal ging ik met plezier naar school. Ik vond de vakken wel leuk. Ik moest eerst wel even wennen maar had al snel veel vriendinnen( die ik nog steeds zie ) en het was super gezellig. 8. Welke vakken werden er gegeven? De vakken waren koken, naaien, patroon tekenen, kinderverzorging, taal, rekenen, aardrijkskunde, ook nog tuinbouw; buiten schoffelen en in de tuin werken was wel leuk. Nederlands, Engels, Biologie, Aardrijkskunde, Natuurkunde, Maatschappijleer, Huishoudkunde, Naaldvakken, Tekenen, Handenarbeid, Muziekles, Wiskunde en Godsdienst. (volgens mij zijn dat ze). 9. Wat was uw favoriete vak? Waarom? Tuinbouw, vanwege het buitenzijn en de vrijheid! Nederlands (was de leukste en knapste leraar) en handenarbeid (omdat ik altijd creatief bezig was en nog steeds ben). 10. Werd het onderwijs dat u kreeg goed gegeven? Waren de leraren kundig? Of de leraressen kundig waren weet ik niet. Leerlingen waren veel minder opstandig dan nu. Volgens mij wel. Ik heb er nooit iets raars over gehoord. 11. Waren er in uw tijd nog verschillende richtingen in het huishoudonderwijs? Zo ja, welke richting deed u? Richtingen waren er in die tijd niet, iedereen deed hetzelfde. Ja, dat geloof ik wel, je had de zorgkant, en de kantoorrichting. Misschien nog wel iets maar dat weet ik niet meer. 18

19 12. Wat deed u na school? Kwamen uw interesses op het gebied van hobby s en werk overeen met dat wat u leerde op de huishoudschool? Na school waren er thuis nog wel klusjes, of ik zat te lezen. Na schooltijd ging ik veel met vriendinnen wat doen, winkelen, zomaar wat kletsen, soms uit in het weekend en tennissen. 13. Ook in het huishoudonderwijs waren er ontwikkelingen. Zo werden op een gegeven moment de elektrische huishoudelijke apparaten geïntroduceerd. Heeft u dit meegekregen? Was u voor of tegen de moderniseringen die werden doorgevoerd? Bij kookles moesten we afwisselend op gas of elektrisch koken. We moesten zelf aardappels meenemen, men was nog niet zo royaal. Meer primitief. Er waren geen wasmachines op school. Toen ik er kwam was dat al geïntroduceerd. 14. Kunt u zich nog een grap of leuke gebeurtenis herinneren? Ik kan op dit moment niets bedenken. Bij handvaardigheid heeft een klasgenoot lijm op de stoel van de leraar gedaan omdat ze boos op hem was. De leraar zat behoorlijk vastgeplakt en moest uit zijn broek geknipt worden. Zoiets vergeet je niet meer. 15. Wat bent u na de huishoudschool gaan doen? En heeft u in uw werk iets aan de kennis gehad die u opdeed in het huishoudonderwijs? Het eerste jaar hielp ik thuis. Eigenlijk hielp ik niet veel in de huishouding, meer hielp ik mijn vader met het land bewerken. Daarna heb ik een poosje op een kantoor gewerkt en later in een winkel. Ook heb ik nog een cursus machineschrijven gevolgd en heb ik de handelsavondschool bezocht. In mijn huwelijk kon ik de dingen die ik had geleerd op de huishoudschool in praktijk brengen. Na de huishoudschool ben ik een opleiding gaan volgen voor bloembindster aan de Hugo de Vries tuinbouwschool in Rotterdam. Ik heb niet zoveel met de kennis gedaan denk ik. In ieder geval niet op huishoudelijk gebied, want daar heb ik nog steeds een hekel aan. 16. Hebt u iets gemerkt van politieke of sociaal-maatschappelijke factoren die het huishoudonderwijs hebben beïnvloed? Feministische groeperingen bijvoorbeeld? Nee, daar heb ik niets van gemerkt. Nee. 17. Is er iets wat u indertijd had willen veranderen aan het huishoudonderwijs? Bijvoorbeeld aan de manier waarop u onderwijs kreeg? Of waren bijv. de klassen te klein of te groot? Zo zelfstandig dachten we in die tijd niet. Nee. 18. Wat vind u van de term spinazieacademie? Is deze (denigrerende) benaming correct of niet? Spinazieacademie is niet leuk om te horen en de benaming klopt ook niet. De term werd overigens wel gebruikt, door jongens en broers. 19

20 Vroeger vond ik het niet zo leuk als men dat zei maar deed er niet zo veel mee. Ik dacht klets maar lekker raak. Ik weet niet of die naam nog gebruikt wordt. 19. Wat vind u achteraf van de huishoudschool in het algemeen? Tijdverspilling, nuttig? Ik vind het jammer dat op school geen Engels werd gegeven. Ik denk dat dit heel nuttig zou zijn geweest. En het huishoudonderwijs vind ik absoluut geen tijdverspilling. Ik heb veel dingen geleerd en die heb ik later in praktijk kunnen brengen. Zeker geen tijdverspilling, waarom? Niet iedereen is een ster in leren en veel meisjes doen graag iets met de handen, iets creatiefs. 20. Wat vind u ervan dat het huishoudonderwijs is verdwenen? Ik vind het jammer dat huishoudscholen en daarmee het huishoudonderwijs zijn verdwenen. Tegenwoordig heb je het mbo, ik denk dat daar een aantal vakken zouden kunnen worden gegeven die op de huishoudschool werden gegeven. Is dit helemaal verdwenen? Het heet nu anders volgens mij. In combinatie met andere vakken aangepast aan de tijd van nu, denk ik. Wie bezochten de huishoudschool? Als je vraagt aan mensen wat ze van de huishoudschool weten en waar ze aan denken als je huishoudschool zegt, dan associeert men het huishoudonderwijs al gauw met een vorm van onderwijs waar iedereen, van elk niveau, naartoe ging. Dit terwijl het onderwijs, omgerekend naar de onderwijsniveaus van nu, het meest overeenkomt met het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo). Natuurlijk is dit apart. Want het was namelijk absoluut niet zo dat alle meisjes ook daadwerkelijk dat niveau hadden. Veel meisjes waren slimmer dan van ze verwacht werd op het huishoudonderwijs. In het begin van het bestaan van de huishoudschool werd het onderwijs vooral gevolgd door meisjes uit een hogere klasse. Eind 19e en begin 20ste eeuw was het de norm dat meisjes voorbereid moesten worden op het huwelijk. Dat werd in die mate gedaan, dat het leven van veel meisjes als het ware in het teken stond van een zoektocht naar een man. Hierin werden zij bijgestaan door hun ouders. Tientallen jaren later verdwenen de meisjes van hogere stand uit de schoolbanken. De lege plaatsen werden opgevuld door meisjes uit lagere klassen, voornamelijk dochters van arbeiders. Nog steeds was het zo dat meisjes voorbereid moesten worden op het huwelijk. Maar in deze tijd was er meer aandacht voor hygiëne, vooral de hygiëne in arbeidersgezinnen, zoals al eerder verteld is. Daarom gingen steeds meer meisjes huishoudonderwijs volgen die uit arbeidersgezinnen kwamen. Dit werd sterk gepromoot door verschillende organisaties, onder andere die zich inzetten om de situatie in arbeidersgezinnen te verbeteren op het gebied van leefstijl en hygiëne. De toelating van jongens tot het huishoudonderwijs Eind 19 e tot half 20 ste eeuw bezochten de jongens de ambachtsschool en de meisjes de huishoudschool. Maar dit rolpatroon werd rond 1974 doorbroken. Want waarom zouden jongens niet geïnteresseerd kunnen zijn in koken en huishoudelijke zaken en meisjes in 20