VERZONDEN ü 1 AUS. 2018

Transcriptie

1 Wetgeving Constitutjonele Zaken en > Retouradres Postbus EA RvS adviesdocument zelf. Deze stukken zijn al openbaar. De Wob is niet van In uw verzoek vraagt u specifiek naar de adviesaanvraag bij de RvS en naar het motivering verwijs ik naar het onderdeel Overwegingen van dit besluit. behoeve van intern beraad welke persoonlijke beleidsopvattingen bevat. Voor de de in de documenten opgenomen persoonsgegevens en van informatie ten Ik heb besloten uw verzoek gedeeltelijk te honoreren, t.w. met uitzondering van Besluit de inventarislijst, zodat per document duidelijk is wat is besloten. is gevoegd. In dit besluit wordt verwezen naar de corresponderende nummers uit documenten zijn opgenomen in een inventarislijst, die als bijlage 2 bij dit besluit Op basis van uw verzoek zijn in totaal 7 documenten aangetroffen. Deze Inventarisatie documenten verwijs ik u naar de bijlage 1. Uw verzoek valt onder de reikwijdte van de Wob. Voor de relevante Wob-artikelen Wettelijk kader brief van 19 juni 2018, is de beslistermijn met vier weken verdaagd. Bij brief van 4 juni 2018 is de ontvangst van uw verzoek schriftelijk bevestigd. Bij Procedure besluit te ontvangen. Tot slot vraagt u naar recente nieuwe beleidsdocumenten adviesdocument zelf. Daarnaast verzoekt ii om het uiteindelijke ministeriële Specifiek vraagt u naar de adviesaanvraag bij de RvS en naar het RvS besluitdocumenten op grond waarvan het wetsontwerp Halsema is vervallen. m.b.t. artikel 120 grondwet. van artikel 120 van de grondwet. Concreet vraagt u om de belangrijkste Wob). Uw verzoek heeft betrekking op beleidsdocumenten betreffende wijziging bedoeld in artikel 3, eerste lid, van de Wet openbaarheid van bestuur (hierna: Bij brief van 24 mei 2018, heeft u bij mijn ministerie een verzoek ingediend als Geachte Betreft Besluit op uw Wob-verzoek Datum 23 juli 2018 VERZONDEN ü 1 AUS Koninkrijksrelaties Ministerie van Binnenlandse Zaken en Kenmerk Turfmarkt 147 Den Haag Postbus SA Pagina 1 san 9

2 Constitutionele Zaken er Wetgeving Datum 23 juli 2018 toepassing op documenten die al openbaar zijn. Om u ter wille te zijn, heb ik deze documenten k (met als nrs. la en ib) wel bij de stukken gevoegd Verder verzoekt u om het uiteindelijke ministeriële besluit te ôntvangen. Een ministerieel besluit is er niet en het besluit is ook niet vervallen op de manier zoals u lijkt te bedoelen. De Minister van BZK en de Raad van State hebben een advies gegeven. De Tweede Kamer zal een besluit nemen. Met betrekking tot uw verzoek om recente nieuwe beleidsdocumenten maak ik de brief van de Minister die in december 2017 naar de voorzitter van de staatscommissie is gestuurd, waarin wordt gevraagd om enkele aspecten uit het regeerakkoord (waaronder constitutionele toetsing) te betrekking bij het advies van de staatscommissie, openbaar. Overwegingen Algemene overweging: openbaarheid tav. een ieder Ingevolge artikel 3, vijfde lid, van de Wob, wordt een verzoek om informatie ingewilligd met inachtneming van het bepaalde in de artikelen 10 en 11. Het recht op openbaarmaking op grond van de Wob dient uitsluitend het publieke belang van een goede en democratische bestuursvoering. Het komt iedere burger in gelijke mate toe. Daarom kan ten aanzien van de openbaarheid geen onderscheid worden gemaakt naar gelang de persoon of de bedoeling of belangen van de verzoeker. Bij de te verrichten belangenafweging worden dan ook betrokken het algemene belang bij openbaarmaking van de gevraagde informatie en de door de weigeri ngsg ronden te beschermen belangen, maar niet het specifieke belang van de verzoeker. Evenmin kent de Wob een beperkte vorm van openbaarmaking. Dit betekent dat openbaarmaking van de gevraagde documenten uitsluitend aan u op grond van de Wob niet mogelijk is. Indien ik aan u de betreffende documenten verstrek, moet ik deze ook aan anderen geven indien zij daarom verzoeken. In dat licht vindt de onderstaande belangenafweging/vinden de onderstaande belangenafwegingen dan ook plaats. De eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer (art. 10, lid 2 sub e Wob) Op grond van artikel 10, tweede lid, aanhef en onder e, van de Wob blijft verstrekking van informatie achterwege voor zover het belang daarvan niet opweegt tegen het belang dat de persoonlijke levenssfeer wordt geëerbiedigd. In de documenten met nrs. 2 en 4 tot en met 7 in de inventarislijst genoemde documenten komen persoonsgegevens voor. Hoewel derden, ambtenaren en andere bij de besluitvorming betrokken personen in hun beroepshalve functioneren als zodanig niet ten volle een beroep kunnen doen op de persoonlijke levenssfeer, geldt dit volgens vaste rechtspraak wel voor gegevens als namen, telefoonnummers (werk en privé), adressen en handtekeningen en parafen. Namen en andere naar een persoon herleidbare gegevens zijn immers persoonsgegevens en het belang van eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer kan zich tegen het openbaar maken van dergelijke informatie verzetten. Van Pagina 2 van 9

3 Consttutioneie Zaken en Wetgeving openbaarmaking van deze informatie wordt in beginsel afgezien indien het personen betreft, die niet uit hoofde van hun functie in de openbaarheid treden. Oaturn 23 )uii g Bij de informatie die in de documenten in dit geval in het geding zijn, weegt naar mijn oordeel de persoonlijke levenssfeer van de betrokken personen zwaarder dan het algemene, publieke belang van openbaarheid van deze persoonsinformatie. Een uitzondering geldt voor namen van ambtenaren in besluiten die zij krachtens mandaat hebben ondertekend, omdat volgens de jurisprudentie deze ambtenaren in beginsel hebben te aanvaarden dat met deze bevoegdheid hun namen naar buiten komen. Ten overvloede merk ik op dat deze handelwijze in lijn is met de huidige jurisprudentie. Ik verwijs naar de uitspraken van de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State van 18 juli 2007 (UN: BA9807), van 19 december 2012 (UN: BY6746) en van 12juni 2013 (zaaknr /1/A3). In de documenten met nrs. 2, 4, 5, 6 en 7 zijn daarom de persoonsgegevens verwijderd om de hiervoor aangegeven redenen. Documenten ten behoeve van intern beraad (art. 11, lid 1 van de Wob) Artikel 11, eerste lid, van de Wob bepaalt, dat geen informatie wordt verstrekt uit documenten, opgesteld ten behoeve van intern beraad, over daarin opgenomen persoonlijke beleidsopvattingen. Op grond van artikel 1, onder c, van de Wob wordt onder intern beraad verstaan het beraad over een bestuurlijke aangelegenheid binnen een bestuursorgaan, dan wel binnen een kring van bestuursorganen in het kader van de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een bestuurlijke aangelegenheid. Een persoonlijke beleidsopvatting is een opvatting, aanbeveling of conclusie van één of meer personen over een bestuurlijke aangelegenheid en de daartoe door hen aangevoerde argumenten (artikel 1, onder f, van de Wob). Alle documenten van intern beraad worden blijkens de toelichting op de Wob en bestendige jurisprudentie o.a. aangemerkt: nota s van ambtenaren aan hun politieke en ambtelijke leidinggevenden, correspondentie tussen ministeries of andere bestuursorganen onderling en concepten van stukken. Ook documenten afkomstig van externe personen of organisaties die bij de beleidsvorming en besluitvorming worden betrokken, kunnen als documenten bestemd voor intern beraad worden aangemerkt. Deze beperking op de informatieverplichting is in de Wob opgenomen omdat een ongehinderde bijdrage van ambtenaren en van hen die van buiten bij het intern beraad zijn betrokken bij de beleidsvorming en - voorbereiding gewaarborgd moet zijn. Zij moeten in alle openhartigheid onderling en met bewindspersonen kunnen communiceren. Staatsrechtelijk zijn slechts de standpunten die het bestuursorgaan voor zijn rekening wil nemen relevant. Document nummer 5 betreft een nota die is opgesteld voor de Minister van BZK. In dit document zijn, met een verwijzing naar artikel 11, eerste lid van de Wob, de persoonlijke beleidsopvattingen verwijderd. Ik acht het niet in het belang van een goede en democratische bestuursvoering indien de standpunten van ambtenaren en anderen zelfstandig worden betrokken in de publieke discussie. Ik zie dan ook geen aanleiding om met toepassing van artikel 11, tweede lid, van de Wob in niet tot personen herleidbare vorm informatie te verstrekken over deze persoonlijke beleidsopvattingen. Ik heb daarom besloten de desbetreffende informatie niet openbaar te maken. Pagina 3 van 9

4 Constitut,onele Zaken en Wetgeving Detum 23 juli 2018 Plaatsing op internet De openbaar gemaakte stukken worden geanonimiseerd op geplaatst. Hierbij wordt vorenstaande in acht genomen Ik vertrouw erop u hiermee voldoende te hebben geïnformeerd. Hoogachtenc,, De miniter4 n Binnenlandse ken en Koninkrijksrelaties, namens dz dik. M.R. SJhurin< Sécretaris-enerbaI Belanghebbenden kunnen binnen zes weken na bekendmaking van dit besluit daartegen per brief bezwaar maken bij de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, Directie Constitutionele Zaken en Wetgeving, Postbus 20011, 2500 EA Den Haag. Het bezwaarschrift moet zijn ondertekend, voorzien zijn van een datum alsmede de naam en het adres van de indiener en dient vergezeld te gaan van de gronden waarop het bezwaar berust en, zo mogelijk, een afschrift van het besluit waartegen het bezwaar is gericht. Pagina 4 van 9

5 Constitutionele Zaken en Wetgeving Bijlage 1 - Relevante artikelen uit de Wob Artikel 1 In deze wet en de daarop berustende bepalingen wordt verstaan onder: a. document: een bij een bestuursorgaan berustend schriftelijk stuk of ander materiaal dat gegevens bevat; b. bestuurlijke aangelegenheid: een aangelegenheid die betrekking heeft op beleid van een bestuursorgaan, daaronder begrepen de voorbereiding en de uitvoering ervan; c. intern beraad: het beraad over een bestuurlijke aangelegenheid binnen een bestuursorgaan, dan wel binnen een kring van bestuursorganen in het kader van de gezamenlijke verantwoordelijkheid voor een bestuurlijke aangelegenheid; d. niet-ambtelijke adviescommissie: een van overheidswege ingestelde instantie, met als taak het adviseren van een of meer bestuursorganen en waarvan geen ambtenaren lid zijn, die het bestuursorgaan waaronder zij ressorteren adviseren over de onderwerpen die aan de instantie zijn voorgelegd. Ambtenaren, die secretaris of adviserend lid zijn van een adviesinstantie, worden voor de toepassing van deze bepaling niet als leden daarvan beschouwd; e. ambtelijke of gemengd samengestelde adviescommissie: een instantie, met als taak het adviseren van een of meer bestuursorganen, die geheel of gedeeltelijk is samengesteld uit ambtenaren, tot wierfunctie behoort het adviseren van het bestuursorgaan waaronder zij ressorteren over de onderwerpen die aan de instantie zijn voorgelegd; f. persoonlijke beleidsopvatting: een opvatting, voorstel, aanbeveling of conclusie van een of meer personen over een bestuurlijke aangelegenheid en de daartoe door hen aangevoerde argumenten; g. milieu-informatie: hetgeen daaronder wordt verstaan in artikel 19.1a van de Wet milieubeheer; h. hergebruik: het gebruik van informatie die openbaar is op grond van deze of een andere wet en die is neergelegd in documenten berustend bij een overheidsorgaan, voor andere doeleinden dan het oorspronkelijke doel binnen de publieke taak waarvoor de informatie is geproduceerd; i. overheidsorgaan: 1. een orgaan van een rechtspersoon die krachtens publiekrecht is ingesteld, 2. een ander persoon of college, met enig openbaar gezag bekleed. Datum 23 juli 2018 Kenmerk Artikel 3 1. Een ieder kan een verzoek om informatie neergelegd in documenten over een bestuurlijke aangelegenheid richten tot een bestuursorgaan of een onder verantwoordelijkheid van een bestuursorgaan werkzame instelling, dienst of bedrijf. 2. De verzoeker vermeldt bij zijn verzoek de bestuurlijke aangelegenheid of het daarop betrekking hebbend document, waarover hij informatie wenst te ontvangen. 3. De verzoeker behoeft bij zijn verzoek geen belang te stellen. Pagina 5 van 9

6 Constitutionele Zaken en Wetgeving Indien een verzoek te algemeen geformuleerd is, verzoekt het bestuursorgaan de verzoeker zo spoedig mogelijk om zijn verzoek te preciseren en is het hem daarbij behulpzaam. Een verzoek om informatie wordt ingewilligd met inachtneming van het bepaalde in de artikelen 10 en 11. Datum 23 juli 2018 Kenmerk Artikel 6 1. Het bestuursorgaan beslist op het verzoek om informatie zo spoedig mogelijk, doch uiterlijk binnen vier weken gerekend vanaf de dag na die waarop het verzoek is ontvangen. 2. Het bestuursorgaan kan de beslissing voor ten hoogste vier weken verdagen. Van de verdaging wordt voor de afloop van de eerste termijn schriftelijk gemotiveerd mededeling gedaan aan de verzoeker. 3. Onverminderd artikel 4:15 van de Algemene wet bestuursrecht wordt de termijn voor het geven van een beschikking opgeschort gerekend vanaf de dag na die waarop het bestuursorgaan de verzoeker meedeelt dat toepassing is gegeven aan artikel 4:8 van de Algemene wet bestuursrecht, tot de dag waarop door de belanghebbende of belanghebbenden een zienswijze naar voren is gebracht of de daarvoor gestelde termijn ongebruikt is verstreken. 4. Indien de opschorting, bedoeld in het derde lid, eindigt, doet het bestuursorgaan daarvan zo spoedig mogelijk mededeling aan de verzoeker, onder vermelding van de termijn binnen welke de beschikking alsnog moet worden gegeven. 5. Indien het bestuursorgaan heeft besloten informatie te verstrekken, wordt de informatie verstrekt tegelijk met de bekendmaking van het besluit, tenzij naar verwachting een belanghebbende bezwaar daar tegen heeft, in welk geval de informatie niet eerder wordt verstrekt dan twee weken nadat de beslissing is bekendgemaakt. 6. Voor zover het verzoek betrekking heeft op het verstrekken van milieuinformatie: a. bedraagt de uiterste beslistermijn in afwijking van het eerste lid twee weken indien het bestuursorgaan voornemens is de milieu-informatie te verstrekken terwijl naar verwachting een belanghebbende daar bezwaar tegen heeft; b. kan de beslissing slechts worden verdaagd op grond van het tweede lid, indien de omvang of de gecompliceerdheid van de milieu-informatie een verlenging rechtvaardigt; c. zijn het derde en vierde lid niet van toepassing. Artikel 7 1. Het bestuursorgaan verstrekt de informatie met betrekking tot de documenten die de verlangde informatie bevatten door: a. kopie ervan te geven of de letterlijke inhoud ervan in andere vorm te verstrekken, b. kennisneming van de inhoud toe te staan, c. een uittreksel of een samenvatting van de inhoud te geven, of d. inlichtingen daaruit te verschaffen. Pagina 6 van 9

7 Constitutionele Zaken en Wetgeving 2. Het bestuursorgaan verstrekt de informatie in de door de verzoeker verzochte vorm, tenzij: a. het verstrekken van de informatie in die vorm redelijkerwijs niet gevergd kan worden; b. de informatie reeds in een andere, voor de verzoeker gemakkelijk toegankelijke vorm voor het publiek beschikbaar is. Datum 23 juli 2018 Kenmerk Indien het verzoek betrekking heeft op milieu-informatie als bedoeld in artikel 19.1a, eerste lid, onder b, van de Wet milieubeheer, verstrekt het bestuursorgaan, zo nodig, en indien deze informatie voorhanden is, tevens informatie over de methoden die zijn gebruikt bij het samenstellen van eerstbedoelde informatie. Artikel Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft achterwege voor zover dit: a. de eenheid van de Kroon in gevaar zou kunnen brengen; b. de veiligheid van de Staat zou kunnen schaden; c. bedrijfs- en fabricagegegevens betreft, die door natuurlijke personen of rechtspersonen vertrouwelijk aan de overheid zijn meegedeeld; d. persoonsgegevens betreft als bedoeld in paragraaf 2 van hoofdstuk 2 van de Wet bescherming persoonsgegevens, tenzij de verstrekking kennelijk geen inbreuk op de persoonlijke levenssfeer maakt. Het verstrekken van informatie ingevolge deze wet blijft eveneens achterwege voor zover het belang daarvan niet opweegt tegen de volgende belangen: a. de betrekkingen van Nederland met andere staten en met internationale organisaties; b. de economische of financiele belangen van de Staat, de andere publiekrechtelijke lichamen of de in artikel la, onder c en d, bedoelde bestuursorganen; c. de opsporing en vervolging van strafbare feiten; d. inspectie, controle en toezicht door bestuursorganen; e. de eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer; f. het belang, dat de geadresseerde erbij heeft als eerste kennis te kunnen nemen van de informatie; g. het voorkomen van onevenredige bevoordeling of benadeling van bij de aangelegenheid betrokken natuurlijke personen of rechtspersonen dan wel van derden. 3. Het tweede lid, aanhef en onder e, is niet van toepassing voor zover de betrokken persoon heeft ingestemd met openbaarmaking. 4. Het eerste lid, aanhef en onder c en d, het tweede lid, aanhef en onder e, en het zevende lid, aanhef en onder a, zijn niet van toepassing voor zover het milieu-informatie betreft die betrekking heeft op emissies in het milieu. Voorts blijft in afwijking van het eerste lid, aanhef en onder c, het verstrekken van milieu-informatie uitsluitend achterwege voor zover het belang van openbaarmaking niet opweegt tegen het daar genoemde belang. Pagina 7 van 9

8 Constitutionele Zaken en Wetgeving 5. Het tweede lid, aanhef en onder b, is van toepassing op het verstrekken van milieu-informatie voor zover deze handelingen betreft met een vertrouwelijk karakter. 6. Het tweede lid, aanhef en onder g, is niet van toepassing op het verstrekken van milieu-informatie. 7. Het verstrekken van milieu-informatie ingevolge deze wet blijft eveneens achterwege voor zover het belang daarvan niet opweegt tegen de volgende belangen: a. de bescherming van het milieu waarop deze informatie betrekking heeft; b. de beveiliging van bedrijven en het voorkomen van sabotage. 8. Voor zover het vierde lid, eerste volzin, niet van toepassing is, wordt bij het toepassen van het eerste, tweede en zevende lid op milieu-informatie in aanmerking genomen of deze informatie betrekking heeft op emissies in het milieu. Datum 23 juli 2018 Kenmerk Artikel In geval van een verzoek om informatie uit documenten, opgesteld ten behoeve van intern beraad, wordt geen informatie verstrekt over daarin opgenomen persoonlijke beleidsopvattingen. 2. Over persoonlijke beleidsopvattingen kan met het oog op een goede en democratische bestuursvoering informatie worden verstrekt in niet tot personen herleidbare vorm. Indien degene die deze opvattingen heeft geuit of zich erachter heeft gesteld, daarmee heeft ingestemd, kan de informatie in tot personen herleidbare vorm worden verstrekt. 3. Met betrekking tot adviezen van een ambtelijke of gemengd samengestelde adviescommissie kan het verstrekken van informatie over de daarin opgenomen persoonlijke beleidsopvattingen plaatsvinden, indien het voornemen daartoe door het bestuursorgaan dat het rechtstreeks aangaat aan de leden van de adviescommissie voor de aanvang van hun werkzaamheden kenbaar is gemaakt. 4. In afwijking van het eerste lid wordt bij milieu-informatie het belang van de bescherming van de persoonlijke beleidsopvattingen afgewogen tegen het belang van openbaarmaking. Informatie over persoonlijke beleidsopvattingen kan worden verstrekt in niet tot personen herleidbare vorm. Het tweede lid, tweede lid is van overeenkomstige toepassing. Pagina 8 van 9

9 Constitutionele Zaken en Wetgeving Bijlage 2 - Inventarislijst Datum 23 juli 2018 Kenmerk Nummer Document Wob-oordeel la Voorlichting van de Alopenbaar Afdeling advisering van lb de Raad van State Brief van voorzitter Tweede Kamer aan Raad van State 2 Nota aan Minister van BZK n.a.v. verzoek vaste commissie over verdere behandeling grondwetsvoorstel constitutionele toetsing 3 Brief van de Minister van BZK (antwoordbrief) 4 Verzoek van de vaste commissie over de behandeling voorstel van wet van het lid van Tongeren Alopenbaar Art. 10 lid 2 sub e. Alopenbaar Art. 10 lid 2 sube. 5 Nota conceptbrief Art. 10 lid 2 sub e en art. staatscommissie 11 lid wisseling Art. 10 lid 2 sube. ambtenaren BZK 7 wisseling BZK en TK Art. 10 lid 2 sub e. Pagina 9 van 9

10 Tweede SCamee* deir Staten-GeraeraaS 2 Vergaderjaar Voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de reenter l\lr. 11 VOORLICHTING VAN DE AFDELING ADVISERING VAN DE RAAD VAN STATE Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 29 September 2017 Bij brief van 4 juli 2017 heeft de Voorzitter van de-tweede Kamer der Staten-Generaal op de voet van artikel 21a, eerste lid, van de Wet op de Raad van State aan de Afdeling advisering van de Raad van State gevraagd haar van voorlichting te dienen naar aanleiding van het voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter. Bij de Tweede Kamer is in behandeling een initiatiefwetsvoorstel waarin de rechter bevoegd wordt om wetten te toetsen aan een aantal bepalingen van de Grondwet (voorstel-van Tongeren).1 Het voorstel is in 2009 in eerste lezing door de Tweede en Eerste Kamer aanvaard. De Tweede Kamerverkiezingen van 2010 hadden mede tot doel de kiezers op de voet van artikel 137, derde en vierde lid, van de Grondwet over dit wetsvoorstel te raadplegen alvorens de beide kamers het voorstel in tweede lezing zouden behandelen. De in 2010 gekozen Tweede Kamer heeft het voorstel echter niet afgehandeld; sindsdien is de Tweede Kamer twee keer opnieuw gekozen, in 2012 en Naar aanleiding hiervan is aan de Afdeling advisering van de Raad van State de vraag voorgelegd of het wetsvoorstel nog verder kan worden behandeld. Voor de beantwoording van deze vraag is van belang welke rol de kiezers hebben in de grondwetsherzieningsprocedure. Die procedure houdt in dat het voorstel door de Tweede en Eerste Kamer in twee lezingen moet worden aangenomen. Na voltooiing van de eerste lezing wordt de Tweede Kamer ontbonden, zodat de kiezers de mogelijkheid hebben zich over het voorstel uit te spreken bij de daaropvolgende verkiezingen voor de Tweede Kamer. Dit «kiezersmandaat» komt aldus toe aan de nieuwe 1 Kamerstuk kst ISSN s-gravenhage2017 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

11 Tweede Kamer. Die Kamer zal het voorstel in tweede lezing moeten overwegen. Voorts is het precedent van 2003 van belang. In dat jaar werden voorstellen tot wijziging van de Grondwet niet behandeld door de Tweede Kamer die daarvoor het kiezersmandaat had verkregen. Naar aanleiding van die gebeurtenissen is in 2003geconcludeerd dat de ratio van het kiezersmandaat uit de 19e eeuw stamt en weliswaar geleidelijk aan op de achtergrond is geraakt, maar onder omstandigheden haar voile betekenis kan herkrijgen. Indien de nieuw gekozen Tweede Kamer de heroverwegingsplicht niet vervult, en indien daarvoor bijzondere omstandigheden aanwezig zijn geweest, kan het tweedelezingsvoorstel ook behandeld worden door de daaropvolgende Tweede Kamer. Doet ook die Kamer dat niet, dan is niet aan de heroverwegingsplicht voldaan en moet het voorstel geacht worden te zijn vervallen. De Tweede Kamer zal dit uitdrukkelijk moeten vaststellen. Het voorgaande betekent dat de kamer zal moeten vaststellen dat het voorstel-van Tongeren is vervallen. De Tweede Kamer heeft mogelijkheden om de indiening en de behan deling van een tweedelezingsvoorstel te bespoedigen: zij hoeft niette wachten tot het Kamerlid dat hetvoorstel verdedigt procedurele stappen zet, maar kan die zelf regisseren. De Afdeling doet daarvoor concrete suggesties. 1. Inleiding De Voorzitter van de Tweede Kamer heeft op 4juli 2017 de Afdeling advisering om voorlichting gevraagd naar aanleiding van het voorstel van wet van het lid Van Tongeren2 tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (Kamerstuk ). In de Tweede Kamer zijn vragen gerezen over de grondwettigheid van een verdere behandeling van het initiatiefvoorstel. De Voorzitter heeft de Afdeling drie vragen voorgelegd: 1. Hoe verhoudt de behandeling van wetsvoorstel met Kamerstuk zich tot de procedure die wordt voorgeschreven in artikel 137, vierde lid, van de Grondwet? 2. Wat betekent het antwoord op vraag 1 voor de verder te volgen procedure, mede in het licht van eerdere adviezen (Kamerstuk VII, nr. 36, Kamerstuk , nr. 4 en Kamerstuk , nr. 4) van de Afdeling over dit onderwerp? 3. Ziet de Afdeling ter zake van het onderwerp van dit verzoek nieuwe ontwikkelingen sinds het verschijnen van de notitie «Herziening Grondwet" (Kamerstuk , nr. 14) van de Minister van Binnen landse Zaken? 2. Achtergrond van het voorstel-van Tongeren Achtergrond van de vragen die aan de Afdeling zijn gesteld, is de behandeling in tweede lezing van het voorstel-van Tongeren. Behandeling van het voorstel heeft aanzienlijke vertraging ondergaan; het is onzeker geworden of het nog kan worden behandeld volgens de daarvoor geldende procedure. 2 Het voorstel isin eerste lezing ingediend en behandeld door het toenmalige lid Halsema. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

12 Het voorstel in tweede lezing was ingediend op 8 maart 2010,3 zodat het behandeld kon worden door de Tweede Kamer die op 17 juni 2010 voor het eerst samenkwam.4 Op 20 oktober 2010 bracht de Kamer verslag uit. Twee jaar later werd de Tweede Kamer ontbonden vanwege de val van het eerste kabinet-rutte en vonden er nieuwe verkiezingen plaats. Onder de nieuw gekozen Tweede Kamer, die op 20 September 2012 voor het eerst samenkwam, werd de nota naar aanleiding van het verslag uitgebracht (20 augustus 2014) en hield de Kamer de mondeiinge behandeling in eerste termijn (5 maart 2015). In 2017 waren er opnieuw, maar nu periodieke, verkiezingen voor de Tweede Kamer. De nieuw gekozen Tweede Kamer kwam voor het eerst samen op 23 maart Op 31 mei 2017, bij de behandeling van het voorstel om een algemene bepaling in de Grondwet op te nemen, dienden de leden Van der Staaij en Van Raak een motie in. Daarin werd uitgesproken dat het voorstel-van Tongeren «helaas niet de door de Grondwet voorgeschreven procedure heeft gevolgd, en daarom niet langer door de Kamer behandeld kan worden, maar geacht moet zijn door de Tweede Kamer te zijn verworpen.»5 Besloten werd die motie aan te houden en voorlichting aan de Raad van State te vragen. De regering heeft op verzoek van de Tweede Kamer haar standpunt gegeven. Zij constateerde dat de behandeling van het wetsvoorstel-van Tongeren niet voortvarend ter hand is genomen. Zij oordeelde dat zelfs bij een royale uitleg van artikel 137 van de Grondwet het voorstel niet meer voldoet aan de procedurele eisen van dat artikel en om die reden niet meer ter tafel ligt en in ieder geval niet meer kan worden aangenomen.6 3. Voorgeschiedenis Voor het beantwoorden van de gestelde vragen is er een belangrijk precedent. Na de Tweede Kamerverkiezingen van 15 mei 2002 werden vier voorstellen tot herziening van de Grondwet in tweede lezing bij de Tweede Kamer ingediend.7 De indiening vond niet direct na de verkie zingen plaats: het laatste van de vier voorstellen werd pas na 212 dagen ingediend. De behandeling van deze voorstellen werd niet voltooid voor de ontbinding van de Tweede Kamer op 30 januari 2003 als gevolg van de val van het eerste kabinet-balkenende. Dit riep de vraag op of de nieuwe Kamer bevoegd was de tweedelezingsvoorstellen te behandelen. De Raad van State werd om advies gevraagd.8 De voorgelegde vraag betrof de interpretatie van artikel 137 van de Grondwet. De tekst van dit artikel luidt sinds de grondwetswijziging van 1995: 1. De wet verklaart, dat een verandering in de Grondwet, zoals zij die voorstelt, in overweging zal worden genomen. 3 Geleidende brief van het lid Halsema, Kamerstukken II2009/10, , nr. 3. ' Ontbinding Tweede Kamer en vaststelling datum nieuwe samenkomst: Stb. 2010, 131 van 25 maart Kamerstukken II2016/17, , nr. 13. Handelingen II 8 Kamerstukken II 2016/17, , nr. 9. ' Het betrof de voorstellen met betrekking tot het correctief wetgevingsreferendum (Kamer stukken II2001/02, 28515), de benoeming van de commissaris van de Koning en de burgemeester IKamerstukken II2001/02, ), samenwerkingsscholen (Kamerstukken II2001/02, ) en de tijdelijke vervanging van leden van de Staten-Generaal, provinciale staten en gemeenteraden wegens zwangerschap, bevalling of ziekte (Kamerstukken II 2001/02, ). 6 Advies van 17 oktober 2003, Kamerstukken II2003/04, VII, nr. 36. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

13 2. De Tweede Kamer kan, al dan niet op een daartoe door ofvanwege de Koning ingediend voorstel, een voorstel voor zodanige wet splitsen. 3. Na de bekendmaking van de wet, bedoeld in het eerste lid, wordt de Tweede Kamer ontbonden. 4. Nadat de nieuwe Tweede Kamer is samengekomen, overwegen beide Kamers in tweede lezing het voorstel tot verandering, bedoeld in het eerste lid. Zij kunnen dit alleen aannemen met ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen. 5. De Tweede Kamer kan, al dan nietop een daartoe doorofvanwege de Koning ingediend voorstel, met ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen een voorstel tot verandering splitsen. In zijn advies schreef de Raad onder meer: «Artikel 137 heeft ten doel de kiezers een kans te geven zich uit te spreken over een voorstel tot herziening van de Grondwet waarover beide Kamers eerder hebben beslist en te verzekeren dat die herziening vervolgens brede parlementaire steun krijgt. Daarom wordt de Tweede Kamer ontbonden na de aanvaarding in eerste lezing van een voorstel tot grondwetsherziening en vinden verkiezingen plaats die de in eerste lezing aanvaarde voorstellen tot inzet hebben. Het vereiste dat de Tweede Kamer die is samengesteld na de verkiezingen volgend op de eerste lezing van een grondwetsherziening de Kamer is die over de tweede lezing moet beslissen, blijktsinds 19959niet meer expliciet uit artikel 137 van de Grondwet. Datwas vroeger anders.» De Raad ging in het advies in op de historische ontwikkelingen rondom de grondwetsontbinding. Tegen de achtergrond van de zeer bijzondere omstandigheden - de zeer late indiening en de zeer sterk vervroegde verkiezingen - concludeerde hij dat er geen grondwettelijke belemmeringen waren voor voortzetting van de behandeling door de Tweede Kamer die direct volgde op de Tweede Kamer die beschikte over het kiezersmandaat. Gelet op de constitutionele ontwikkelingen rondom artikel 137 Grondwet, beval de Raad wel aan in het bijzonder het onderdeel tweede lezing in de procedure van grondwetsherziening nog eens te bezien. De Raad was van oordeel dat de termijnen bij de tweede lezing beter dienden te worden benut. Daardoor kon worden teruggekeerd naar de staatkundige praktijk van voor 1983 respectievelijk 1995 inhoudende dat de Kamer die is samengesteld op basis van de verkiezingen welke (mede) op grond van artikel 137 zijn uitgeschreven, over de tweede lezing beslist. De Raad deed daarnaast concrete voorstellen om de kans te vergroten dat tweede-lezingsvoorstellen worden behandeld door de Tweede Kamer die belast is met het kiezersmandaat. Hij adviseerde terug te keren naar de traditie dietot 1983 bestond en de voorstellen inte dienen op de dag dat de nieuw verkozen Tweede Kamer voor het eerst samenkomt. Daarbij merkte de Raad op dat niet alleen de regering maar ook de Tweede Kamer de tweede-lezingsvoorstellen in behandeling kan nemen door gebruik te maken van haar recht van initiatief. De indiening van een voorstel in tweede lezing is niet meer dan een technische handeling, bedoeld om de 9 Artikel 137, derde envierde lid, luidde van 1983 totdegrondwetswijziging van 1995: «3. Na de bekendmaking van de wet bedoeld in het eerste lid worden de Kamers der Staten- Generaal ontbonden. 4. De nieuwe Kamersoverwegen het voorstel en kunnendit alleen aannemen met ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen.» Uit de parlementaire geschiedenisvan de grondwetswijziging van 1995 komtnietnaar voren datde gewijzigde formulering voortkomt uiteenbewuste afweging van de grondwetgever. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

14 procedure van behandeling in gang te zetten. De regering en de Tweede en Eerste Kamer namen deze benadering over.10 De vier tweedelezings voorstellen die aanleiding hadden gegeven tot de discussie werden dan ook behandeld. In 2003 is er vanuitgegaan dat een tweedelezingsvoorstel behandeld zou worden door de Tweede Kamer waarbij het voorstel wordt ingediend en dat indiening tijdig zou plaatsvinden. Er werd geen rekening mee gehouden dat de behandeling bewust zou worden vertraagd.. Ook de regering zag in haar notitie uit 2009 geen aanleiding te veronderstellen dat de Tweede Kamer de behandeling van de tweede lezing voor zich uit zou willen schuiven.11 Dat dit zich nu wel heeft voorgedaan is - mede in antwoord op de derde vraag die aan de Afdeling is gesteld - een nieuwe ontwikkeling. 4. Bespreking a. Doel van de ontbinding Na de aanvaarding van een voorstel in eerste lezing wordt de Tweede Kamer ontbonden. Een van de doelen van de ontbinding is het voorstel voor te leggen aan de kiezers; daarnaast wordt door de ontbinding bewerkstelligd dat met wijziging van de Grondwet enige tijd gemoeid is en de Tweede Kamer in nieuwe samenstelling het voorstel opnieuw overweegt. Daarmee wordt beoogd te waarborgen dat de politieke steun voor het voorstel duurzaam is. Het kiezersmandaat dat door zulke verkiezingen wordt verkregen heeft echter aanzienlijk aan betekenis ingeboet. In de praktijk speelt het nauwelijks een rol, niet alleen omdat de verkiezingen sinds 1948 vanwege een grondwetswijziging niet meer worden vervroegd, maar ook omdat de meeste voorstellen tot herziening van de Grondwet niet van een zo groot politiek belang zijn dat zij een rol spelen in de verkiezingscampagne. Kiezers worden nooit officieel getnformeerd dat de verkiezingen mede betrekking hebben op een voorstel tot herziening van de Grondwet; alleen in de toelichting op het ontbindingsbesluit pleegt daarvan melding te worden gemaakt. Dat laat onverlet dat het kiezersmandaat in de procedure is voorzien; met name bij onderwerpen die de grondslagen van het staatsbestel of de grondrechten ingrijpend wijzigen zou het bovendien reele betekenis kunnen hebben. Het kiezersmandaat houdt in ieder geval - zoals de regering het in 1994 verwoordde - de waarborg in dat de kiezers zich moeten kunnen uitspreken over de voorstellen tot grondwetswijziging.12 De Afdeling is dan ook van oordeel dat de woorden «Nadat de nieuwe Tweede Kamer is samengekomen» in artikel 137, vierde lid, van de Grondwet niet slechts aanduiden vanaf welk tijdstip het tweedelezings voorstel kan worden behandeld. Die woorden drukken tevens uit dat de nieuw gekozen Tweede Kamer een plicht heeft het voorstel te behandelen en daarover te stemmen. Dat zal in de meeste gevallen geen probleem hoeven te zijn: het voorstel is in eerste lezing door beide kamers behandeld en aangenomen, de tekst ligt vast en de discussie is meestal al voldoende gevoerd om de Tweede Kamer in staat te stellen het voorstel in tweede lezing af te handelen. Als de formatie niet snel leidt tot het aantreden van een nieuw kabinet, zal de behandeling van het tweedele zingsvoorstel in beginsel ook mogelijk zijn onder het oude, demissionaire ' Kamerstukken II 2003/04, VII, nr. 47 en nr. 50. Kamerstukken I 2003/04, , B. Handelingen Eerste Kamer 14 december 2004, biz ; 18 januari 2005, biz Kamerstukken II 2009/10, nr. 14, biz Handelingen II9 februari 1994, biz Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

15 kabinet. De vraag of het kabinet het voorstel wil bekrachtigen is formeel pas aan de orde nadat de Eerste Kamer het voorstel heeftaangenomen. o. Bijzondere omstandigheden Er zijn echter bijzondere situaties denkbaar waarin de Tweede Kamer er niet in slaagt haar heroverwegingsplicht in tweede lezing tijdig waarte maken. Er kan tijdverlies ontstaan doordat het lot van een tweedelezings voorstel inzet is van de formatiebesprekingen. Voorts is denkbaar dat een na de verkiezingen nieuw aangetreden kabinet vroegtijdig ten val komt en dat het voorstel controversies wordt verklaard. Indien de Tweede Kamer er door zulke bijzondere omstandigheden niet in is geslaagd de heroverwegingsplicht te vervullen, dan leert het precedent uit 2003 dat het tweedelezingsvoorstel niet van rechtswege is vervallen, maar ook behandeld kan worden door de daaropvolgende Tweede Kamer; die Tweede Kamer zal dan moeten beoordelen of zo'n bijzondere omstandigheid zich inderdaad heeft voorgedaan. Alleen als de Tweede Kamer van oordeel is dat zo'n omstandigheid aanwezig is, kan de behandeling van het voorstel worden voortgezet. Echter, indien daarna wederom een nieuwe Tweede Kamer wordt gekozen zonder dat het voorstel in stemming is gebracht, kan niet meer gezegd worden dat aan de grondwettelijke heroverwegingsplicht is voldaan. De kiezerslegitimatie heeft dan geen betekenis meer en het voorstel moet in dat licht als vervallen worden beschouwd. Ook dit zal de Tweede Kamer moeten vaststellen. Die vaststelling heeft dan een gebonden karakter: de Kamer heeft in die situatie geen ruimte om tot een ander oordeel te komen. c. Procedure vervallenverklaring Vervolgens is de vraag hoe vastgesteld kan worden dat een tweedele zingsvoorstel aldus als vervallen moet worden beschouwd. In het Kamerdebat is de suggestie gedaan om dit in het Reglement van Orde te bepalen.13 Deze suggestie is onvoldoende. Het Reglement van Orde heeft slechts interne werking. Het is gelet op de status en totstandkoming van het Reglement van Orde dan ook niet mogelijk om hierin bepalingen op te nemen die, zonder nadere wettelijke regeling, externe werking hebben. Het laten vervallen van een voorstel in tweede lezing geeft een invulling aan artikel 137 Grondwet en heeft externe werking. Om die reden is het onvoldoende om dit uitsluitend via het Reglement van Orde te regelen. De Kamer zal dan ook uitdrukkelijk moeten vaststellen wat het lot is van een tweedelezingsvoorstel dat niet door de eerste nieuwgekozen Tweede Kamer is behandeld. Die vaststelling is geen stemming voor of tegen het voorstel in tweede lezing als zodanig; het zal moeten gaan om een besluit. of het voorstel nog in procedure is of vervallen is. Daarvoor geldt de grondwettelijke hoofdregel, inhoudend dat de Kamers stemmen bij (gewone) meerderheid van stemmen;14 het vereiste van een twee derde meerderheid, dat onder meer geldt bij de stemming over een voorstel in tweede lezing, geldt hier niet. Stelt de Kamer vast dat het voorstel is vervallen, dan is het daarmee van de agenda. Handelingen II 31 mei 2017, 81-7, biz Artikel 67, tweede lid, van de Grondwet. Deze situatie kan vergelekenworden met die in artikel 91, derde lid,van de Grondwet. Indien een verdrag bepalingen bevat die afwijken van de Grondwet oftotzodanig afwijken noodzaken, kunnen detweede en Eerste Kamer hetverdrag alleengoedkeuren met ten minstetwee derde van het aantal uitgebrachte stemmen. Het daaraan voorafgaandeoordeel dat het verdrag bepalingen bevatdie afwijken van de Grondwet wordt echter bij gewone meerderheid geveld. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

16 d. Voorkomen vertraging De Afdeling ziet verschillende mogelijkheden die de Kamer ter beschikking staan om vertraging te voorkomen. i. Indiening op de dag van samenkomst van de nieuwe Kamer In het licht van artikel 137 Grondwet dient ernaar gestreefd te worden het wetsvoorstel zo spoedig mogelijk na samenkomst van de nieuwe Kamer in tweede lezing te behandelen en daarover een beslissing te nemen. Daarom moet worden vastgehouden aan de staatkundige praktijk dat het tweedelezingsvoorstel wordt ingediend op de dag dat de nieuwgekozen Tweede Kamer samenkomt. In dat verband is van belang dat het recht om een voorstel in tweede lezing in te dienen toekomt zowei aan de regering als aan ieder lid van de Tweede Kamer.15 De indiener hoeft zelf nietvoor het voorstel te zijn. Indiening is bedoeld om behandeling mogelijk te maken, zodat de Tweede Kamer haar overwegingsplicht kan nakomen. Regeringsvoorstellen kunnen in tweede lezing worden ingediend door het demissionaire kabinet. Initiatiefvoorstellen in tweede lezing worden meestal ingediend door een lid van de fractie die het voorstel in eerste lezing heeft ingediend. Het is echter denkbaar dat die fractie bij de verkiezingen uit de Kamer is verdwenen, of dat die fractie inmiddels zelf niet meer voorstander is van het voorstel en met het oog op de beeldvorming het voorstel niet wenst in te dienen. Om zeker te stellen dat initiatiefvoorstellen altijd tijdigworden ingediend, zou in het Reglement van Orde van de Tweede Kamer der Staten-Generaal kunnen worden bepaald dat initiatiefvoorstellen in tweede lezing op de eerste dag van samenkomst van de nieuwe Tweede Kamer (ambtshalve) worden ingediend door de Voorzitter van de Tweede Kamer.16 De Voorzitter zou in het Reglement van Orde tevens kunnen worden belast met het aanhangig maken van het voorstel bij de Afdeling advisering van de Raad van State, onmiddellijk nadat het voorstel is ingediend. ii. Verantwoordelijkheid voor de behandeling Is het voorstel eenmaal ingediend, en is het advies van de Afdeling advisering ontvangen, dan dient voorts te worden verzekerd dat het voorstel tijdig wordt behandeld. Daarvoor kunnen verschillende maatregelen worden getroffen. Allereerst dient duidelijkte zijnwelk Kamerlid het voorstel verdedigt. Het presidium van de Tweede Kamer zou zich tijdig ervan kunnen vergewissen of een lid van de fractie die het voorstel in eerste lezing heeft ingediend ook nu de verdediging op zich neemt. Mocht dat niet zo zijn, dan kan worden nagegaan of een ander lid de verdediging wil overnemen. Als duidelijk is wie het voorstel zal verdedigen, is een voortvarende behandeling nog niet gegarandeerd. Bij de behandeling van gewone initiatiefvoorstellen (niet strekkend tot wijziging van de Grondwet! pleegt Eenrecent precedentonderstreept dit. Het voorstelvan wet tot verandering inde Grondwet, strekkende tot opneming van bepalingen inzake het correctief referendum werd op 23mei 2017 ingediend door het lid Van Raak, nadat gebleken was dat de leden van de fracties die het wetsvoorstel in eerste lezing hadden ingediend hiervan afzagen (Kamerstukken II 2016/17, , nr. 4). Een dergelijke bepaling zou geen afbreuk (kunnen) doen aan het grondwettelijke recht van ieder lid van de Kamer en van de regering om het voorstel in te dienen; het zou slechts verzekeren dat indiening tijdig gebeurt. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

17 de Kamer uit hoffelijkheid de indiener alle ruimte te laten om zelf te bepalen wanneer hij vervolgstappen zet. De grondwettelijke heroverwegingsplicht rust echter op de hele Kamer. Het is daarom aangewezen dat de Kamer de verschillende stappen bij de behandeling van het voorstel - weliswaar in goed overleg met de indiener -zelf regisseert. Om dit uitgangspunt te benadrukken zou in het Reglement van Orde kunnen worden bepaald dat de Voorzitter of het presidium de stemming over een tweedelezingsvoorstel agendeert zes maanden nadat het is ingediend, tenzij de Kamer anders besluit. Daarmee zou de Kamer de mogelijkheid behouden om de stemming uit te stellen (daarvoor kunnen, zoals hiervoor uiteengezet, geldige redenen bestaan), maar de Kamer zou daartoe dan uitdrukkelijk moeten besluiten. Met een dergelijke regeling is stemming op een eerder tijdstip natuurlijk ook mogelijk.17 Indien geen lid van de Kamer bereid is de verdediging van hetvoorstel op zich te nemen, kan de Kamer de stemming over het voorstel op korte termijn agenderen. Stemming binnen een half jaar na indiening zal in zulke gevallen zonder meer mogelijk zijn. Deze aanbevelingen kunnen worden toegepast bij voorstellen tot wijziging van de Grondwet die door Kamerleden zijn ingediend, maar eventuee! ook bij grondwetsvoorstellen die zijn ingediend door de regering. De Tweede Kamer heeft immers een overwegingsplicht ten aanzien van alle tweedelezingsvoorstellen. 5. Beantwoording van de vragen De grondwettelijke heroverwegingsplicht met betrekking tot het voorstel-van Tongeren rustte op de Tweede Kamer die voor het eerst bijeenkwam in Er hebben zich geen bijzondere omstandigheden voorgedaan die kunnen rechtvaardigen dat de in 2010 gekozen Kamer het voorstel niet volledig heeft behandeld.18 Sindsdien is de Tweede Kamer opnieuw gekozen in 2012 en wederom in Het voorstel-van Tongeren moet daarom, naar het oordeel van de Afdeling, geacht worden te zijn vervallen. Het is aan de Kamer om uitdrukkelijk te beslissen of zij dit oordeel overneemt. Zoals hiervoor in punt 4 is uiteengezet, wordt die beslissing genomen met een gewone meerderheid van het aantal uitgebrachte stemmen. Verder adviseert de Afdeling de in punt 4 gegeven aanbevelingen in behandeling te nemen, om te verzekeren dat tweedelezingsvoorstellen tot wijziging van de Grondwet in de toekomst voortvarend zuilen worden behandeld. ' Zo'n termijn van zes maanden zou een termijn van orde zijn, niet een fatale termijn. Het Reglement vanorde is,zoals gezegd, een interne regeling van de Kamer, diegeenveran dering kan brengen in de status van een wetsvoorstel. 18 In de parlementaire behandeling van het voorstel komt naar voren dat de behandeling in 2012 is uitgesteld omdat hetvoorstel op dat moment geen meerderheid zou kunnen krijgen (Kamerstukken li 2011/12, , nr. 22, biz. 13). Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

18 De Afdeling merkt voorts op dat de Eerste Kamer in overweging zou kunnen nemen haar Reglement van Orde op een vergelijkbare manier aan te vullen Aanpassing en verduidelijlting van de grondwetsherzienings procedure De grondwetgever zou aanleiding kunnen zien om duidelijker in de Grondwet vast te leggen hoe de Tweede Kamer de heroverwegingsplicht bij tweedelezingsvoorstellen dient te vervullen. Indien de grondwetsherzieningsprocedure zou worden herzien, dan zou van die gelegenheid gebruik kunnen worden gemaakt om twee andere onduidelijkheden op te heffen die hiervoor al aan de orde zijn geweest. Het eerste punt houdt in dat artikel 137, vierde lid, van de Grondwet wel bepaalt dat beide Kamers in tweede lezing het voorstel overwegen, maar niet ondubbelzinnig bepaalt dat over een voorstel in tweede lezing gestemd moet worden. Ook de plicht om over het voorstel te stemmen is evenwel een onderdeel van de heroverwegingsplicht. Het tweede punt betreft de vraag op welk moment een wet tot herziening van de Grondwet in eerste lezing («verklaringswet») moet zijn bekendgemaakt. Artikel 137 van de Grondwet bepaalt dat de Tweede Kamer wordt ontbonden nadat een verklaringswet is bekendgemaakt. Nederland kent echter een «ontbinding op termijn»: er ligt geruime tijd tussen het moment waarop het ontbindingsbesluit wordt genomen en het moment waarop de Tweede Kamer daadwerkelijk wordt ontbonden. Het is niet direct duidelijk welk van die twee tijdstippen in artikel 137 wordt bedoeld. De Raad van State concludeerde in 2007 dat een verklaringswet bekend behoort te worden gemaakt voordat het besluit tot ontbinding van de Tweede Kamer is bekendgemaakt.20 De regering was van oordeel dat de dag voor de verkiezingen als de uiterste datum geldt waarop verklaringswetten bekend gemaakt dienen te zijn.21 De waarnemend vice-president van de Raad van State, S.F.M. Wortmann 19 Dat betreft alleen het tempo van behandeling van devoorstellen. Indiening van het voorstel bij de Eerste Kamer hoeft niet meerte wordengeregeld. Artikel 85 van de Grondwet bepaalt immersdat de Tweede Kamer een voorstelvan wet, zodrazij het heeft aangenomenof tot indiening van een voorstelheeft besloten,aan de EersteKamer zendt. Dit is uitgewerkt in de artikelen 107, 109 en 117 van het Reglement van Orde van de Tweede Kamer der Staten- Generaal. 20 Advies van deraad van State van 5februari 2007 inzake het voorstel van wet totverandering in de Grondwet, strekkende tot het vervallen van de bepaling over het uitsluiten van wilsonbekwamen van het kiesrecht (WO /I), Kamerstukken II 2006/07, , nr Kamerstukken II 2009/10, , nr. 14, biz. 10. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 11

19

20 (3 Voorzitter DER STATEN-GENERAAL Aan de Vice-President van de Raad van State Dhr. mr. J.P.H. Donner Den Haag, 4 juli 2017 Geachte heer Donner, In haar vergadering van heden 4 juli 2017, heeft de Tweede Kamer der Staten-Generaal besloten om voorlichting te vragen aan de Afdeling Advisering van de Raad van State naar aanleiding van het Voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (Kamerstuk ). in de bijlage treft u een uitgewerkte vraagstelling aan. Namens de Kamer vraag ik u aan dit verzoek te voldoen. Met vriendelijke groet, Khadija Arib Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal

21 BIJLAGE Verzoek om voorlichting aan de Afdeling Advisering van de Raad van State (verder; de Afdeling) naar aanleiding van het Voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (Kamerstuk ). In de Tweede Kamer zijn vragen gerezen over de grondwettigheid van de behandeling van bovengenoemd initiatiefvoorstel. De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken heeft in haar procedurevergadering van 15 juni 2017 besloten de Kamer voor te stellen naar aanleiding van deze vragen voorlichting te vragen aan de Afdeling. De behandeling van het betreffende wetsvoorstel ziet ertot op heden als volgt uit: De tweede lezing is ingediend op 8 maart 2010 (Kamerstuk , nrs. 1t/m 3). Op 20 oktober 2010 heeft de Kamer Verslag uitgebracht (Kamerstuk , nr. 5). Tijdens het algemeen overleg van 11 april 2012 (Kamerstuk , nr. 22) over het kabinetsstandpunt over het rapport van de Staatscommissie Grondwet en het vervolgoverleg op 23 mei 2012 (Kamerstuk , nr. 23) is gesproken over de procedure van dit wetsvoorstel. Op 20 augustus 2014 is de Nota naar aanleiding van het Verslag uitqebracht (Kamerstuk , nr. 8). Op 5 maart 2015 is het wetsvoorstel in eerste termijn van de Kamer plenair behandeld (Handelingen If 2014/15, nr. 60, item 11). De Minister van Binnenlandse Zaken heeft aangegeven; 'Er komt toch een moment waarop je moet signaleren dat, ook als je een royale duiding van artikel 137 van de Grondwet hanteert, dit voorstel tot wijziging van artikel 120 in eerste lezing inmiddels niet meer ter tafel ligt.' Hierover is gesproken tijdens de plenaire vergadering van 31 mei jl. (Handelingen II 2016/17, nr. 81, item 7) naar aanleiding van de motie van de leden Van der Staaij en Van Raak (Kamerstuk , nr. 13). Dit heeft geleid tot de conclusie dat het raadzaarn is de Afdeling om voorlichting te verzoeken inzake onderstaande vraagpunten: 1. Hoe verhoudt de behandeling van wetsvoorstel met Kamerstuk zich tot de procedure die wordt voorgeschreven in artikel 137, vierde lid, van de Grondwet? 2. Wat betekent het antwoord op vraag 1 voor de verder te volgen procedure, mede in het licht van eerdere adviezen (Kamerstuk VII, nr. 36, Kamerstuk , nr. 4 en Kamerstuk , nr. 4) van de Afdeling over dit onderwerp? 3. Ziet de Afdeling ter zake van het onderwerp van dit verzoek nieuwe ontwikkelingen sinds het verschijnen van de notitie "Herziening Grondwet" (Kamerstuk , nr. 14) van de minister van Binnenlandse Zaken?

22 23/6 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Aan Van Minister BZK czw cz ConlartrMtnSOOn Datum 22 Juni 2017 nota Verzoek vaste commissie over verdere behandeling grondwetsvoorstel constitutionele toetsing KenmerV Aanleiding/probleemsteiling De vaste commissie BZK heeft u op IS juni jl. gevraagd naar uw standpunt met betrekking tot de verdere behandeling van het voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (hierna: het wetsvoorstel-van Tongeren). De brief is afgestemd met ambtelijk AZ., - -{ Opmerkins [JH1]: 22/6 HK ] Advies/actle U wordt geadviseerd: In te stemmen met bijgaande antwoordbrief; De brief te ondertekenen. Betrokken BZK onderdelen CZW Toelichting De bijgaande antwoordbrief bevat de volgende elementen: 1. Uitleg artikel 137 van de Grondwet (grondwetsherzieningsprocedure); 2. Schets van de stand van zaken m.b.t. het wetsvoorstel-van Tongeren (in tweede lezing aanhangig gemaakt in 2010, maar de behandeling is tot op heden niet afgerond, noch door de daartoe in 2010 grondwettelijk gekozen Tweede Kamer, noch door de daaropvolgende Tweede Kamer, die in maart 2017 is ontbonden); 3. Verwijzing naar kabinetsnotitie uit 2009 (artikel 137 van de Grondwet sluit niet uit dat in uitzonderliike omstandigheden de behandeling van de tweede lezing plaatsvindt door een Kamer die niet direct volgt uit de grondwetsverkiezingen, maar het heeft zeker niet de voorkeur dat de Tweede Kamer die na de ontbindingsverkieztngen wordt gekozen de behandeling van de tweede lezing niet afrondt en dat het in elk geval zeer onwenselijk zou zijn als regering en/of Tweede Kamer de behandeling van de tweede lezing zouden uitstellen met als achterliggende reden dat een 'gunstiger' samenstelling van een volgende Tweede Kamer wordt voorzien; 4. Opmerking dat u deze lijn de afgelopen jaren bij verschillende gelegenheden hebt uitgedragen; 5. Constatering dat de behandeling niet voortvarend ter hand is genomen en nu zelfs controversieel is verklaard, hetgeen (net als eerdere uitlatingen) Pagina 1 van 2

23 Datum 22juni 2017 de indruk wekt voor de fractie van GroenLinks ook de politieke haalbaarheid van het wetsvoorstel een rol heeft gespeeld bij het bepalen van het tempo van de behandeling van het wetsvoorstel-van Tongeren, Herhaling van uw opmerkingen tijdens de mondelinge behandeling van het wetsvoorstel houdende verkiaring dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering van de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een algemene bepaling (zelfs bij een royale uitleg van artikel 137 van de Grondwet voldoet het wetsvoorstel-van Tongeren niet meer aan de procedurele eisen van dat artikel en ligt om die reden niet meer ter tafel en in ieder geval niet meer kan worden aangenomen). Kenmerk Politieke context Communicatie Pagina 2 van 2

24 Tweede HCamer der Staten-Gemieraaf 2 Vergaderjaar Voorstel van wet van het iid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter Nr. 9 BRIEF VAN DE MINISTER VAN BINNENLANDSE ZAKEN EN KONINKRIJKSRELATIES Aan de Voorzitter van de Tweede Kamer der Staten-Generaal Den Haag, 23juni 2017 De vaste commissie voor Binnenlandse Zaken van uw Kamer heeft mij op 15 juni jl. gevraagd naar mijn standpunt met betrekking tot de verdere behandeling van het voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (hierna: het wetsvoorstel-van Tongeren}.1 De regeling voor wijziging van de Grondwet is neergelegd in artikel 137 van de Grondwet. De procedure begint met een eerste lezing in de vorm van een wetsvoorstel dat verklaart dat een wijziging van de Grondwet in overweging zal worden genomen. Indien dit wetsvoorstel wordt aange nomen en bekrachtigd, wordt de «verklaringswet» bekendgemaakt. Daarna wordt de Tweede Kamer ontbonden. Nadat de nieuwe Tweede Kamer is samengekomen, overwegen beide kamers het in de verkla ringswet opgenomen voorstel tot wijziging van de Grondwet in tweede lezing. Zij kunnen dit alleen aannemen met ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen. Het wetsvoorstel-van Tongeren betreft de tweede lezing van een voorstel tot wijziging van de Grondwet. De aan dit wetsvoorstel ten grondslag liggende verklaringswet is bekendgemaakt op 17 maart De ontbinding van de Tweede Kamer en de eerste samenkomst van de nieuwe Tweede Kamer vond plaats op 17 juni Kort voordien maakte het toenmalige lid van de Tweede Kamer mevrouw Halsema het wetsvoorstel in tweede lezing aanhangig.4 De inhoudelijke behandeling van dit wetsvoorstel startte - na de advisering door de Raad van State - ' Kamerstuk Stb. 2009, nr Stb. 2010, nr Kamerstuk , nr. 2. kst ISSN 's-gravenhage 2017 Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 9

25 op de dag van eerste samenkomst van de nieuwe Tweede Kamer.5 In oktober 2010 heeft de toenmalige Tweede Kamer verslag uitgebracht over hetwetsvoorstel.6 De behandeling door de Tweede Kamer isechter tot op heden niet afgerond, noch door de daartoe in 2010 grondwettelijk gekozen Tweede Kamer, noch door de daaropvolgende Tweede Kamer, die in maart 2017 is ontbonden. Zoals mijn ambtsvoorganger in 2009 in een notitie inzake de grondwets herzieningsprocedure heeft uiteengezet, sluit artikel 137 van de Grondwet niet uit dat in uitzonderlijke omstandigheden de behandeling van de tweede lezing plaatsvindt door een Kamer die niet direct volgt uit de grondwetsverkiezingen.7 Deze grondwetsuitleg verdisconteert het feit dat het hedendaagse gebruik van het ontbindingsrecht er in de praktijktoe leidt dat de parlementaire zittingsduur en de kabinetsperiode vrijwe! gelijk op lopen. Hoewel artikel 137 van de Grondwet in combinatie met artikel 52, eerste lid, van de Grondwet uitgaat van de (impliciete) gedachte dat de parlementaire zittingsduur vier jaar is, kan deze periode via de tussentijdse ontbinding ingevolge artikel 64 van de Grondwet ernstig worden bekort. Er kan dan onvoldoende tijd overblijven voor een adequate parlementaire behandeling van de tweede lezing. In de notitie wordt echter ook benadrukt dat het zeker niet de voorkeur heeft dat de Tweede Kamerdie na de ontbindingsverkiezingen wordt gekozen de behandeling van de tweede lezing niet afrondt en dat het in elk geval zeer onwenselijk zou zijn als regering en/of Tweede Kamer de behandeling van de tweede lezing zouden uitstellen met als achterliggende reden dat een «gunstiger» samenstelling van een volgende Tweede Kamerwordt voorzien. Deze lijn heb ikde afgelopen jaren bij verschil lende gelegenheden uitgedragen, onder meer in het debat dat op 11 maart 2014 plaatsvond in de Eerste Kamer over de staat van de rechtsstaat.8 Ik constateer dat de behandeling van het wetsvoorstel-van Tongeren niet voortvarend ter hand is genomen. Hoewel in augustus 2014 nog een nota naar aanleiding van het verslag is uitgebracht9 en in maart 2015 is begonnen met de mondelinge behandeling van het wetsvoorstel,10 is de behandeling als gezegd niet meer afgerond door de eerder dit jaar ontbonden Tweede Kamer. Dat het wetsvoorstel-van Tongeren na de laatste verkiezingen van de Tweede Kamer controversieel is verklaard,11 wekt de indruk dat de politieke haalbaarheid van het wetsvoorstel een rol speelt bij het bepalen van het tempo van de behandeling van het wetsvoorstel. Zoals de Raad van State heeft opgemerkt, gaat de deer van het achterwege laten van de behandeling van omstreden wetsvoorstellen» (controversieelverklaring! immers niet op voor een aanhangig voorstel tot grondwetswijziging in tweede lezing.1" 12 Tegen deze achtergrond heb ik mij - tijdens de mondelinge behandeling van het wetsvoorstel houdende verkiaring dat er grond bestaat een voorstel in overweging te nemen tot verandering van de Grondwet, strekkende tot het opnemen van een algemene bepaling - op het standpunt gesteld dat zelfs bij een royale uitleg van artikel 137 van de s Kamerstuk , nr Kamerstuk , nr. 5. ' Kamerstuk , nr Handelingen I 2013/14, nr. 22, item 5, p Kamerstuk , nr Handelingen II2014/15, nr. 60, item Kamerstuk 34707, nr. 3, p.7. Ook eerdere uitlatingen (Kamerstuk , nr. 22, p. 13) wekken die indruk. 12 Kamerstuk VII, nr. 36. p. 5. Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 9

26 Grondwet het wetsvoorstel-van Tongeren niet meer voldoet aan de procedurele eisen van datartikel en om die reden niet meer tertafel ligt en in ieder geval niet meer kan worden aangenomen.13 Ik heb begrepen dat uw Kamer de Afdeling advisering van de Raad van State om voorlichting verzoekt over de vraag hoe de behandeling van het wetsvoorstel-van Tongeren zich verhoudt tot de procedure die is voorgeschreven in artikel 137 van de Grondwet en wat het antwoord op deze vraag betekent voorde verder met betrekking tot dit wetsvoorstel te volgen procedure. Ik zie de voorlichting van de Afdeling advisering en uw reactie daarop met veel belangstelling tegemoet. De Minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties R.H.A. Plasterk Handelingen II 2016/17, nr. 66, item 15, p en Handelingen II 2016/17, nr.81, item 7 p Tweede Kamer, vergaderjaar , , nr. 9

27

28 Tweede Kame DER STATEN-GENERAAL Commissie BiZa Aan de minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Plaats en datum: Den Haag, 15 juni 2017 Betreft: Aanvraag voorlichting aan Raad van State over behandeling van wetsvoorstel Ons kenmerk: 2017Z07870/2017D17584 Geachte heer Plasterk, In de procedurevergadering van de vaste commissie voor Binnenlandse Zaken van 15 juni 2017 is gesproken over het aanvragen van voorlichting bij de Raad van State naar aanleiding van wetsvoorstel De commissie heeft besloten u te verzoeken uw standpunt over de verdere behandeling van het Voorstel van wet van het lid Van Tongeren tot verandering in de Grondwet, strekkende tot invoering van de bevoegdheid tot toetsing van wetten aan een aantal bepalingen van de Grondwet door de rechter (TK 32334) in een brief aan de Kamer neer te leggen. Bij deze Jireng ik\u het verzoek van de commissie over. Hoogaclfitpnn de grifffer van dk vaste commissie voor Binnenlandse Zaken, van oer Leeden Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Oen Haag T E. cie.blzaj: tweedekamer.nl

29

30 /.^ ramouc \ ILlOliO isin Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties Aan Van MBZK Directie Constitutionele Zaken 8, Wetgeving Ministerie van Hinneniandse Zaken en Koninkrijksrelaties Contactpersoon nota Nadere onderzoeksaspecten staatscommissie nav regeerakkoord Datum J5 december 2017 Kenmerk Aanlelding/probleemstelling Het regeerakkoord vraagt de staatscommissie parlementair stelsel om in zijn advies in te gaan op twee nadere aspecten van het parlementair stelsel. In de hierbij aan u voorgelegde conceptbrief wordt de staatscommissie hierop gewezen. {Opmerking [SMI]: 15/12 SM ) Advies/actie Wij adviseren u om in stemmen met de conceptbrief en deze te versturen naar de staatscommissie. Betrokken BZK onderdelen C2W Toelichting Het verzoek betreft de twee deelvragen: 1. om bij het kiesstelsel ook de vraag te betrekken welke opties er zijn voor een wijziging van het kiesstelsel voor de Tweede Kamer, mede in het licht van de regionale functie van kiesstelsels in de omringende landen. 2. om bij de reflectie op de wenselijkheid van een vorm van constitutionele toetsing ook de relatie tot de positie van de Eerste Kamer te betrekken. Ingevolge artikel 2 van het besluit tot instelling van de staatscommissie voor het parlementair stelsel (besluit is gevoegd als bijlage) heeft de staatscommissie tot taak de regering te adviseren over de toekomstbestendigheid van het parlementair stelsel. De onderwerpen genoemd in het regeerakkoord worden reeds door de staatscommissie ter hand genomen; uit de probleemverkenning van 18 oktober 2017 blijkt dat de staatscommissie in de analyse van het pariementair stelsel onder meer aandacht besteedt aan het kiesstelsel en constitutionele toetsing. Poiitieke context De Eerste Kamer hecht er veel waarde aan dat de opdracht van de staatscommissie dicht Hot bii de formulering van de motie Duthler c.s. (gevoegd als biilaqei. *"=f AllM^ AjOoV) Pagina t van 2

31

32 Datum 15 december 2017 Kenmerit Op 4 en 5 december vonden de Algemene Politieke Beschouwingen in de Eerste Kamer plaats. In de eerste termijn is de opdracht aan de staatscommissie aan de orde gekomen. De Minister-president heeft toegelicht dat het niet het doel is de opdracht van de staatscommissie asn te passen. In het debat bteek dat met name de passage in het regeerakkoord over de rol van de Eerste Kamer in relatie tot constitutionele toetsing gevoelig ligt. In dat verband heeft de minister-president toegelicht dat het gaat om het bezien van het gehele parlementaire stelsel, wanneer het over constitutionele toetsing gaat. Het zou immers onlogisch zijn om constitutionele toetsing te bespreken zonder hierbij het parlementaire stelsel te betrekken. De zin in het regeerakkoord overde Eerste Kamer kan dus zodanig geinterpreteerd worden dat deze het gehele parlementaire stelsel betreft. De brief aan de staatscommissie kan kort na de Algemene Politieke Beschouwingen worden verzonden. Aanstaande dinsdag (19 december) heeft u een kennismakingsgesprek met de vaste commissie van Binnenlandse Zaken en de Hoge Colleges van Staat / Algemene Zaken en Huis van de Koning (BiZa/AZ) in de Eerste Kamer. Mogelijk komt dit onderwerp op dat moment aan de orde. ' Communlcatie Nvt. Pagina 2 van 2

33 Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties > Retouradres 2500 EA Den Haag Staatscommissie Parlementair Stelsel t.a.v. dhr. J. W. Remkes Turfmarkt EA Den Haag Nederland Directie Constitutionele Zaken & Wetgeving Ministerie van Binnenlandse Zaken & Koninkrijksrelaties Turfmarkt 147 Den Haag 2500 EA Den Haag Nederland wynw-twitter.com/minbzk Pontactpersoon Datum Betreft Nadere aspecten advies Kenmerk Uw kenmerk Geachte heer Remkes, Ingevolge artikel 2 van het besluit tot instelling van de staatscommissie voor het parlementair stelsel heeft de staatscommissie tot taak de regering te adviseren over de toekomstbestendigheid van het parlementair stelsel. Blijkens uw probleemverkenning van 18 oktober 2017 is de staatscommissie voornemens in de analyse van het parlementair stelsel onder meer aandacht te besteden aan het kiesstelsel en constitutionele toetsing. Onder verwijzing naar het regeerakkoord "Vertrouwen in de toekomst" en de Algemene Politieke Beschouwingen in de Eerste Kamer van 4 en 5 december 2017 doe ik u de suggestie, mede namens de Minister-President, wat betreft het kiesstelsel ook de vraag te betrekken welke opties er zijn voor een wijziging van het kiesstelsel voor de Tweede Kamer, mede in het licht van de regionale functie van kiesstelsels in de omringende landen. Daarnaast doe ik u de suggestie om bij de reflectie op de wenselijkheid van een vorm van constitutionele toetsing dit te bezien in:het gehele parlementaire stelsel. De minister van Binnenlandse Zaken en Koninkrijlcsrelaties, drs. K.H. Ollongren Pagina 1 van 1

34 Van: Verzonden: Aan: Onderwerp: woeribuoy du mei ^u 10 iu.au Fwd: RE: Voorlichting RvS tweede lezing From: L: Sent: :44:46 To: B' Subject: RE: Voorlichting RvS tweede lezing Dank! Interessant advies om te lezen. Van. Verzonden: maandag 2 oktober :34 Aan: : CC: " Ondti wcip. voorlichting RvS tweede lezmy Beste collega's, Zojuist is de voorlichting van de Afdeling advisering openbaar gemaakt over de kwestie van de tweede lezinq Halsema (bijgevoegd). Belangrijkste conclusies van de Afdeling: Indien de nieuw gekozen Tweede Kamer de heroverwegingsplicht niet vervult, en indien daarvoor bijzondere omstandigheden aanwezig zijn geweest, kan het tweedelezingsvoorstel ook behandeld worden door de daaropvolgende Tweede Kamer. Doet ook die Kamer dat niet, dan is niet aan de heroverwegingsplicht voldaan en moet het voorstel geacht worden te zijn vervallen. De Tweede Kamer zal dit uitdrukkelijk moeten vaststellen Het voorgaande betekent dat de kamer zal moeten vaststellen dat het voorstel-van Tongeren is vervallen. De Tweede Kamer heeft mogelijkheden om de indiening en de behandeling van een tweedelezingsvoorstel te bespoedigen: zij hoeft niet te wachten tot het kamerlid dat het voorstel verdedigt procedurele stappen zet maar kan die zelf regisseren. De Afdeling doet daarvoor concrete suggesties. De Afdeling eindigt de voorlichting met de suggestie om ook nog eens te bezien of er aanleiding is artikel 137 Grondwet anders te formuleren. Lijkt me erg ieuk om die klus op te pakken! Groet,

35

36 Van: Verzonden: Aan: Onderwerp: woensdag 30 mei :13 Fwd: RE: PrOcedurevergadering From: I Sent: 4-/-;ni7 m-^q-^q To: B Subject: RE: PrOcedurevergadering Beste Het verzoek om Voorlichting aan de Raad van State over de behandeling van het initiatief- Van Tongeren staat vandaag op de stemmingslijst van de Kamer. Stemmingen , nr. 10 van de Raad van State 7. Stemmingen in verband met: Briefvan het Presidium over een verzoek om voorlichting aan de afdeling Advisering De Voorzitter: ik stel voor conform het voorstel van het Presidium te besluiten. Met vriendelijke groet, Griffie Commissies B&O adjunct-griffier Commissie Binnenlandse Zaken griffier Commissie Geloofsbrieven griffier Contactgroep Duitsland Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018, 2500 EA Den Haag T E.@tweedekamer.nl I Van: f Verzonaen: cunbuay ujuni ^i/ i.3.iz

37 Aan: i Onderwerp: RE: PrOcedurevergadering Zou jij me dan op de hoogte wiiien houden? Van; h Verzondpn- HincH=o ->n.-..«; -m-1-7 ic.^ Aan: Onderwerp: RE: PrOcedurevergadering Nee, helaas, deze interne procedure komt niet op de website. Griffie Commissies B&O adjunct-griffier Commissie Binnenlandse Zaken griffier Commissie Geloofsbrieven griffier Contactgroep Duitsland Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018, 2500 EA Den Haag T + E I < Van: Verzonden: dinsdag 20 juni :10 Aan: Onderwerp: Kt: PrOcedurevergadering,nl] Ah, dank! Kan ik dat zelf ook ergens volgen op jullie website (dan hoef ik jou niet steeds lastig te vallen)? Van: Verzonden: dinsdag L^jum zui/ 15:09 Aan: ~ Onderwcip- rvc. nuleuurevergadering :weedekamer.nl] Beste he. ' Dat wordt vrijwel zeker eerst volgende week want het verzoek moet ook langs het Presidium en daar kan het pas morgen worden ingediend. 2

38 Goedemorgen Mw. Van Tongeren verzocht haar initiatiefvoorstel TK van de lijst van controversies onderwerpen te halen. Griffie Commissies B&O adjunct-griffier Commissie Binnenlandse Zaken griffier Commissie Geloofsbrieven griffier Contactgroep Duitsland Tvveede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018, 2500 EA Den Haaq T E ' vww.tweedekamer.nl Oorspronkeliik hpn>ht- Van:.~, ^ Hpn",,,,, L.,,,. Verzonaen: v.ijuay *u juni :03 Aan: ' Ondeiwerp: Kt: rroceaurevergadering Beste Nog een kleine vraag: ik zie in de besluitenlijst bij punt 30 dat er geen steun is voor het verzoek van Van Tongeren. Maar wat behelsde dit verzoek dan? Is dat verzoek ergens op de website te vinden? Groet, Verzonden met BlackBerry Work ( Van: B r i< -- "* i ' M. ' nbzk.nl>> Datum: donderaaq i5 iun :3<J PM Aan:! <maiir"-- <mailto:ki,-.nr unoerwerp: Re: PrOcedurevergadering Dank! Verzonden met BlackBerry Work( Van: " -»- Verzonden: lb jun. zui/.*.._>_> p.m. Aan: ", ', Onderv 1\J. I'M.. I IVU\.UUl^t^.^uuw.»lQ Beste Ten aanzien van het vragen om Voorlichting aan de Raad van State heeft de commissie het voorstel daartoe zoals het is geformuleerd door Cees van der Staaij, aanvaard, met de aanvulling van GroenLinks dat ook ' uitdrukkelijk gevraagd zou moeten worden of de Raad nieuwe ontwikkelingen op dit vraagpunt ziet sinds de brief ter zake van minister Ter Horst in Er wordt nu contact opgenomen met de Raad en indien de Raad bereid is, wordt het verzoek lanas de voorgeschreven wegen aan de Raad gedaan. Daarnaast heeft de commissie besloten de minister te vragen zijn standpunt over de verdere behandeling van het wetsvoorstel TK in een brief aan de Kamer neer te leggen. EDe commissie onderkende dat e.e a al was gewisseld bij de behandeling van TK op 31 mei jl., maar voor de helderheid in het dossier wilde men dat graag ook binnen het dossier vastgelegd zien. Daarover volgt dus een brief aan de minister BZK. Naar ik hoop ben je hiermee voldoende geinformeerd en anders hoor ik graag nadere vragen I W

39 Met vriendelijke groet, Griffie Commissies B&O adjunct-griffier Commissie Binnenlandse Zaken griffier Commissie Geloofsbrieven griffier Contactgroep Duitsland Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus 20018, 2500 EA Den Haag T E I < Van: Verzonaen: ainsnan yn iuni 2U1/ ij:d/ Aan Onderwerp: RE: PrOcedurevergadering Beste Weet jij wanneer de TK als geheel een besluit gaat nemen over deze voorlichtingsvraag? Vandaag? Groet, Van: Verzonden: vrijdag 16 juni :23 Aan: i Ondeiweip. r\c. riui_euuievergadering Nogmaals dank! Verzonden met BlackBerry Work ( Van: w Datum: vrijdag 16 jun :16 AM Aan: f.. "" '::- Onderwerp: RE: PrOcedurevergadering

40 Met vriendelijke groet, Griffie Commissies B&O adjunct-griffier Commissie Binnenlandse Zaken griffier Commissie Geloofsbrieven griffier Contactgroep Duitsland Tweede Kamer der Staten-Generaal Postbus EA Den Haan T E.weedekamer.nl I Van: Verzonden: donderaag lb juni :57 Aan: Onderwerp: Proceaureveiyduering Het is me helaas niet gelukt de procedurevergadering te volgen net, maar ik ben wel zeer benieuwd naar de HaiZa Halsema. TKun^je dlscus^ me vertellen,?verhhetj/oorlichtlngsverzoek hoe de discussie is verlopen? m.b.t. de procedure afronding tweedesg weisvoorsrei we svoorste! Groet, Dit bericht kan informatie bevatten die niet voor u is bestemd. Indien u niet de geadresseerde bent of dit berirht abusievehjk aan us toegezonden wordt uverzocht dat aan de afzender te melden en hetberichte vswndesn De Staat aanvaardt geen aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die verband houdt met Ss verbonden aan het elektronisch verzenden van berichten. This message may contain information that is not intended for you. If you are not the addressee or if this message was sent to you by mistake, you are requested to inform the sender and delete the message The State accepts no Lability for damage of any kind resulting from the risks inherent in the electronic transmission of mssscjqss.