Opdrachtgever Gemeente Groningen Dienst ROEZ 9701 JB Groningen. auteur A. M. Bakker. projectnr revisie 00 oktober 2012

Transcriptie

1 Archeologische Rapporten Oranjewoud 2012/113 Bureauonderzoek en Inventariserend veldonderzoek (verkennende fase) in het plangebied Oosterparkstadion "De Velden" te Groningen projectnr revisie 00 oktober 2012 auteur A. M. Bakker Opdrachtgever Gemeente Groningen Dienst ROEZ 9701 JB Groningen datum vrijgave beschrijving revisie 00 goedkeuring vrijgave 18 oktober 2012 Definitief G. van der Laan I. Vossen

2 Colofon Titel: Archeologische Rapporten Oranjewoud 2012/46. BO en IVO in het plangebied Oosterparkstadion "De Velden" te Groningen Auteur: A. M. Bakker ISSN: Oranjewoud B.V. Postbus AA Heerenveen Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Ingenieursbureau Oranjewoud bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt, door een derde of voor enig ander werk of doel dan waarvoor het is vervaardigd. Disclaimer Archeologisch vooronderzoek wordt in zijn algemeenheid uitgevoerd door het steekproefsgewijs bemonsteren d.m.v. boringen, proefsleuven en/of veldkartering. Hoewel Ingenieursbureau Oranjewoud bv de grootste zorgvuldigheid betracht bij het uitvoeren van het archeologisch onderzoek, is het juist deze steekproefsgewijze benadering die het onmogelijk maakt garanties ten aanzien van de situatie af te geven op basis van de resultaten van een archeologisch vooronderzoek. Oranjewoud aanvaardt derhalve op generlei wijze aansprakelijkheid voor schade welke voortvloeit uit beslissingen genomen op basis van de resultaten van archeologisch (voor)onderzoek. blad 2 van 21

3 Inhoud blz. Administratieve gegevens... 4 Samenvatting Inleiding Bureauonderzoek Beschrijving onderzoekslocatie Landschappelijke situatie Historische situatie en mogelijke verstoringen Bekende waarden Archeologische verwachting Conclusies en advies voor vervolgonderzoek Veldonderzoek Doel en vraagstelling Onderzoeksopzet en werkwijze Resultaten Bodemopbouw Archeologie Conclusies en advies Conclusies (Selectie)advies...19 Literatuur en geraadpleegde bronnen...21 Bijlagen 1 Archeologische perioden 2 AMZ cyclus 3 Boorbeschrijvingen Kaarten S1 Situatiekaart met locatie boringen blad 3 van 21

4 OW Projectnummer OM-nummer Provincie Groningen Gemeente Groningen Plaats Groningen Toponiem De Velden Administratieve gegevens Kaartblad 7C Centrumcoördinaten :234653/ Opdrachtgever Gemeente Groningen Uitvoerder Oranjewoud Datum uitvoering 29 augustus 2012 Projectteam G. van der Laan (projectleider) A.M. Bakker (senior KNA archeoloog) Bevoegd gezag gemeente Groningen Beheer documentatie Oranjewoud Almere Vondstdepot Westerbinnensingel 48 te Groningen Afbeelding 1 Locatie plangebied (plangebied in rood) (Topografische Kaart 1: (niet op schaal), Topografische Dienst Kadaster, Emmen) blad 4 van 21

5 Samenvatting In augustus 2012 heeft Ingenieursbureau Oranjewoud in opdracht van de gemeente Groningen een archeologisch onderzoek in de vorm van een bureauonderzoek met aansluitend een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen (verkennende fase) uitgevoerd in het plangebied Oosterpark Stadion "De Velden". De aanleiding tot het archeologisch onderzoek is het voornemen in het plangebied een vijver te graven. Bij de geplande werkzaamheden kan het bodemarchief verstoord raken. Daarom is een archeologisch vooronderzoek noodzakelijk. Uit het bovenstaande blijkt dat het plangebied ligt in het noordelijke zeekleigebied. Het plangebied ligt waarschijnlijk in een vlakte van getijdeafzettingen. In de omgeving en mogelijk ook in het plangebied ligt het stroomgebied van de Hunze met de daarnaast gelegen oeverwallen. Binnen het plangebied worden resten verwacht uit het laat paleolithicum mesolithicum en ijzertijd nieuwe tijd. Resten uit de eerst genoemde periode liggen op een dermate grote diepte dat deze door de aanleg van de vijver niet zullen worden verstoord. Verwacht wordt dat de bodem in het plangebied grotendeels is verstoord door de aanleg van het Oosterparkstadion. Op basis van bovenstaande gegevens wordt geadviseerd om binnen het plangebied een archeologisch inventariserend veldonderzoek door middel van boringen, verkennende fase, uit te voeren om het in het archeologisch bureauonderzoek opgestelde verwachtingsmodel te toetsen. Tijdens het veldonderzoek blijkt dat de bovenste laag 1,5 tot 2,2 m is verstoord maar dat hieronder nog intacte bodemlagen voorkomen. In het plangebied bestaat de bodemopbouw van boven naar beneden uit een opgebrachte/verstoorde laag op klei op veen op dekzand. Op basis van het bureauonderzoek werd verwacht dat in het plangebied sprake zou kunnen zijn van een vlakte van getijdeafzettingen met daarbinnen een oeverwal met de rivierloop van de Hunze. Daarnaast zou op grotere diepte dekzand kunnen worden aangetroffen. Binnen het plangebied werden eveneens archeologische resten verwacht uit de periode laat paleolithicum mesolithicum en ijzertijd nieuwe tijd. Tijdens het veldonderzoek zijn geen aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van een oeverwal en de rivierloop van de Hunze. Lagen die zouden kunnen duiden op de aanwezigheid van een vindplaats binnen het plangebied zijn eveneens niet herkend. Ook zijn geen archeologische indicatoren waargenomen. Binnen het plangebied zijn drie boringen doorgezet tot op grotere diepte. In deze boringen is dekzand aangetroffen. In het dekzand is geen podzolbodem herkend. Een podzolbodem is een aanwijzing voor een hoge droge locatie. Op dergelijke locaties kunnen vindplaatsen uit het laat paleolithicum mesolithicum voorkomen. Deze worden binnen het plangebied niet verwacht. Op basis van de resultaten van het veldonderzoek, kan de verwachtingswaarde binnen het plangebied naar beneden toe worden bijgesteld. Tijdens het booronderzoek is gebleken dat de bodem onder de verstoorde kleilaag nog wel grotendeels intact is, maar na intensief booronderzoek zijn geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen in het plangebied aangetroffen. Op grond van het ontbreken van aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische resten wordt ten aanzien van het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. Het plangebied kan wat betreft archeologie worden vrijgegeven. blad 5 van 21

6 blad 6 van 21

7 1 Inleiding In augustus 2012 heeft Ingenieursbureau Oranjewoud in opdracht van de gemeente Groningen een archeologisch onderzoek in de vorm van een bureauonderzoek met aansluitend een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen (verkennende fase) uitgevoerd in het plangebied Oosterpark Stadion "De Velden". Aanleiding: de aanleiding tot het archeologisch onderzoek is het voornemen in het plangebied een vijver te graven. Bij de geplande werkzaamheden kan het bodemarchief verstoord raken. Daarom is een archeologisch vooronderzoek noodzakelijk. Type onderzoek: voor het plangebied wordt een bureauonderzoek met aansluitend een inventariserend veldonderzoek, verkennende fase, uitgevoerd.. Doel: het doel van het bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel en het formuleren van aanbevelingen voor de wijze waarop met eventueel aanwezige archeologische waarden dient te worden omgegaan. Het gespecificeerde verwachtingsmodel zal vervolgens worden getoetst door middel van een veldonderzoek verkennende fase. Het doel van het verkennend veldonderzoek is om de bodemopbouw binnen het plangebied in kaart te brengen en de mate van bodemverstoring vast te stellen. Het bureauonderzoek en veldonderzoek zijn uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. blad 7 van 21

8 blad 8 van 21

9 2 Bureauonderzoek Het doel van het uitvoeren van een archeologisch bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Waar kunnen we wat verwachten? Voor het opstellen van een dergelijke verwachting wordt gebruik gemaakt van reeds bekende archeologische waarnemingen, historische kaarten, bodemkundige gegevens en informatie over de landschappelijke situatie. Een gespecificeerde verwachting gaat in op de mogelijke aanwezigheid, het karakter, de omvang, datering en eventuele (mate van) verstoring van archeologische waarden binnen het plangebied. 2.1 Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing plangebied: het plangebied bevindt zich aan de noordzijde van stad Groningen, in de wijk Oosterpark. Het plangebied wordt aan de noordzijde begrensd door Parkzijde, aan de oostkant door de Tjerk Bolhuisstraat en de Jan Groningerstraat en aan de westkant door de Henk Cornelisstraat en de Piet de Koestraat. (zie kaartbijlage). De te onderzoeken locatie heeft een oppervlak van 0,5 ha met een maximale ontgravingsdiepte van 2,5 m mv. Begrenzing onderzoeksgebied: wanneer de term 'onderzoeksgebied' gebruikt wordt, dan wordt het gebied bedoeld waarover informatie is verzameld om een goed beeld te krijgen van de eventuele aanwezige archeologische waarden. Dit gebied is veelal groter dan het plangebied en verschilt naar gelang het te onderzoeken aspect. In dit geval bestrijkt het onderzoeksgebied een straal van 250 m vanaf het plangebied. Huidig gebruik plangebied: het plangebied ligt momenteel braak. Voorheen was hier het voetbalstadion van FC Groningen gevestigd. Consequenties toekomstig gebruik: bij de herinrichting van het plangebied kunnen eventueel in de bodem aanwezige archeologische resten beschadigd raken of vernietigd worden. 2.2 Landschappelijke situatie Geologie: het plangebied ligt in het noordelijke zeekleigebied. In het plangebied liggen Holocene afzettingen aan het oppervlak met Pleistocene afzettingen hieronder. De Pleistocene afzettingen bestaan uit dekzand (Formatie van Twente) dat is afgedekt door veen op klei (Holocene afzettingen). Het dekzand is ten gevolge van de zeespiegelstijging afgedekt door veen. Dit Hollandveen is uiteindelijk grotendeels geërodeerd doordat de zee ver landinwaarts stroomde. Op het dekzand of daar waar nog veen aanwezig was is vervolgens klei afgezet. Het plangebied staat op de bodemkaart en geomorfologische kaart aangegeven als bebouwd. Op de geomorfologische kaart (afbeelding 2) ligt ten noordoosten van het plangebied een vlakte van getijdeafzettingen. Waarschijnlijk ligt het plangebied ook in deze kleiafzettingen. In dit gebied ligt eveneens het Hunzedal dat op de Waddenzee afwaterde. In de omgeving en mogelijk ook in het plangebied ligt het stroomgebied van de Hunze met de daarnaast gelegen oeverwallen (zie afbeelding 4). Op de kaart van Clingeborg lijkt de Hunze en zijn oeverwallen binnen het plangebied te liggen 1. Geomorfologie en AHN: Op de geomorfologische kaart ligt het plangebied in bebouwd gebied en is niet gekarteerd. Ten noordoosten van het plangebied ligt een vlakte van getijdenafzettingen (blauwgroen gebied afbeelding 2). Waarschijnlijk ligt het plangebied ook in een vlakte van getijdenafzettingen. 1 Clingeborg, 1990 blad 9 van 21

10 Afbeelding 2. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de geomorfologische kaart 1: Lichtgroen = vlakte van getijdenafzettingen. Geel = grondmorenerug met dekzand. Oker = glooiing van hellingafspoelingen. Lichtgrijs = bebouwd. Bron: Afbeelding 3. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de AHN. Bron: Op de Actuele Hoogtekaart van Nederland (AHN) wordt duidelijk dat het plangebied in bebouwd gebied ligt in het centrum van de stad Gronigen. Natuurlijke verschillen tussen hoog en laag, waardoor opduikingen, ruggen, vlaktes en geulen herkend zouden kunnen worden, zijn hier niet meer aanwezig (afbeelding 3). Bodem: op de bodemkaart ligt het plangebied in een zone met Knippoldervaaggronden (kalkarm) met zavel of lichte kleibovengrond met binnen 80 cm zware kniplaag op lichtere ondergrond en Knippige poldervaaggrond met zware zavelbovengrond op zavel of klei. Ten westen van het plangebied ligt een locatie met kalkloze zandgronden (bruin gebied op afbeelding 4). Ten noorden van het plangebied ligt een locatie met Eerdgronden met een kleibovengrond op kalkarme zavel of klei (oud roze). Ten noordwesten van het plangebied ligt een locatie met Poldervaaggronden (kalkaram) met lichte of zware kleibovengrond op zavel of klei. In het plangebied lijkt de een oude rivierloop van de Hunze te liggen. blad 10 van 21

11 Afbeelding 4. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de bodemkaart 1: Felgroen = poldervaaggronden en drechtvaaggronden. Oudroze = veldpodzolgronden. Geel = gooreerdgronden. Blauwe stippellijn oude loop van de Hunze 2 Bron: Historische situatie en mogelijke verstoringen Korte bewoningsgeschiedenis De eerste bewoning in Noord Nederland deed zich voor in het toendralandschap dat bestond uit dekzand. Vanaf het laat paleolithicum (circa voor Chr.) bezochten jagers/verzamelaars het gebied. Men had de voorkeur voor de hoger gelegen delen in het landschap. De paleolithische mens trok met kuddes jachtwild mee en gebruikte, dekzandopduikingen, ringwallen van pingoruïnes en de randen van beekdalen en dekzandopduikingen binnen de beekdalen als tijdelijke kampementlocatie. Meer permanente kampementen werden opgeslagen in de buurt van water, bijvoorbeeld in de buurt van vennen, pingoruïnes of beken. Tijdens het mesolithicum/neolithicum raakten de lagere delen van het pleistocene landschap overdekt met veen en werd bewoning hier grotendeels onmogelijk. In het onderzoeksgebied is vanaf de ijzertijd weer bewoning mogelijk daar waar het veen afgedekt is door klei. In deze periode waren de kwelderruggen en oeverwallen langs de kreken zo hoog opgeslibd dat permanente bewoning mogelijk werd. Omdat de dreiging van overstroming groot was, ging men al snel de nederzettingen ophogen. Op deze wijze ontstonden de eerste wierden. Onder andere op de oeverwal van de Hunze. In en in de omgeving van het plangebied zijn geen wierden aangetroffen. Het lijkt hier vooral een laaggelegen kleigebied te betreffen, dat mogelijk in gebruik was als weidegebied behorende bij de stad Groningen. Tot circa 1913 bestond het onderzoeksgebied nog uit weilanden doorsneden met sloten en landweggetjes. Daarna wordt in het onderzoeksgebied voor het eerst gebouwd vanaf 1925 en ontstaat de Oosterparkwijk genoemd naar het gelijknamig park. In 1935 worden de voetbalvelden in de wijk bebouwd en wordt het FC Groningen stadion opgericht. Hier is het plangebied gesitueerd. Vanaf 2006 raakt het terrein buitengebruik en wordt het gebied ingericht voor woningen. In het plangebied is een vijver voorzien. 2 veronderstelde ligging stroomdal van de Hunze (Clingeborg 1990) blad 11 van 21

12 Historische kaarten minuutplan circa (afb. 5): op de kadastrale minuut is het plangebied geheel in gebruik als bouwland of weiland. Huguenin (afb. 6) op de kaart is te zien dat het plangebied in gebruik is als bouwland of weiland. Boerderijen of erven liggen niet binnen het plangebied. Het Plangebied ligt op de kaart buiten de stad Groningen Bonnebladen (afb. 7): het plangebied is nog steeds in gebruik als bouwland of weiland en ligt nog buiten de stad Groningen. Atlas van Topografische kaarten Nederland : plangebied ingericht als Oosterparkstadion. Afbeelding 5. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de minuutplan circa Bron. Afbeelding 6. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de kaart van Huguenin uit circa Bron. blad 12 van 21

13 Afbeelding 7. Het plangebied (rood kader) op een uitsnede van de Bonnebladen Bron. Mogelijke verstoringen: uit het historisch kaartmateriaal blijkt dat er tot circa 1925 geen bebouwing in het plangebied heeft gestaan. Daarna is het plangebied ingericht als voetbalstadion. Dit kan grote verstoringen tot gevolg hebben gehad. Aan de andere kant beschouwd: als het plangebied altijd in gebruik is geweest als voetbalveld, dan kan het zijn dat de verstoringen gering zijn. Nader onderzoek moet dit uitwijzen. 2.4 Bekende waarden Archeologische waarden Gegevens uit ARCHIS: AMK terreinen in plangebied: geen. in onderzoeksgebied: geen Gegevens uit ARCHIS: archeologische waarnemingen in plangebied: geen. in onderzoeksgebied: geen Gegevens uit ARCHIS: eerdere onderzoeken in plangebied: geen in onderzoeksgebied: ten westen van het plangebied is een onderzoek uitgevoerd door het ARC ten behoeve van het traject regiotram. Op basis van het onderzoek wordt een zeer hoge verwachting gegeven voor de vestigingswerken in de oude binnenstad, een hoge verwachting bij het Boterdiep op het aantreffen van kademuren en sluizen en een middelhoge verwachting op het aantreffen van laatprehistorische en middeleeuwse bewoning in het buitengebied. Ondergrondse bouwhistorische waarden In de database van KICH staat geen aanvullende informatie betreffende het plangebied. blad 13 van 21

14 Gemeentelijke monumenten Ten noordoosten van het plangebied ligt het Pioenpark (objectnr ) en ten zuidwesten van het plangebied ligt een kerk met pastorie (objectnr , afbeelding 9) Afbeelding 8. Het plangebied (rood kader) met gemeentelijke monumenten. Bron Archeologische verwachting Bestaande verwachtingskaarten IKAW: op de Indicatieve Kaart van Archeologische Waarden ligt het plangebied geheel in een zone dat niet gekarteerd is. Bestemmingsplan gemeente Groningen: voor het plangebied is een bestemmingsplan aanwezig. Het plangebied is aangewezen met een dubbelbestemming waarde archeologie 2. Dit betekent dat voor het bouwen van bouwwerken met een grotere oppervlakte dan 200 m2 en een grotere diepte dan 0,6 m mv, waarvoor een reguliere omgevingsvergunning is vereist, geldt dat deze uitsluitend mogen worden gebouwd nadat de aanvrager een archeologisch rapport heeft overgelegd, waarin de archeologische waarde van het terrein dat blijkens de aanvraag zal worden verstoord naar het oordeel van burgemeester en wethouders in voldoende mate is vastgesteld. Indien archeologische waarden worden aangetroffen, dient een advies te worden ingewonnen ten aanzien van de voorgenomen werken bij een deskundige op het terrein van de archeologische monumentenzorg blad 14 van 21

15 Gespecificeerde archeologische verwachting Datering In het plangebied kunnen archeologische resten worden verwacht uit het laat paleolithicum mesolithicum en vanaf de ijzertijd. Eventuele resten uit het laat paleolithicum mesolithicum worden verwacht in het dekzand. Het dekzand ligt hier op grote diepte en zal niet worden verstoord door de aanleg van de vijver. De resten vanaf de ijzertijd worden verwacht in de klei en op de oeverwal van de Hunze, indien aanwezig in het plangebied. Complextype Laat paleolithicum mesolithicum: de complextypen die kunnen worden verwacht hangen samen met een mobiele leefwijze, zoals kampjes en resten van de productie van vuurstenen werktuigen. IJzertijd nieuwe tijd: de complextypen die kunnen worden verwacht hangen samen met sedentaire bewoning, begraving en agrarische activiteiten Daar waar mogelijk een oude akkerlaag wordt aangetroffen kunnen resten van landbewerking en ploegsporen worden aangetroffen. Omvang De omvang van eventuele archeologische resten kan variëren van een puntvondst tot een nederzettingsterrein van tot meer dan 1 ha. Diepteligging De archeologische resten worden vanaf het maaiveld tot in de onverstoorde C horizont verwacht. Locatie De verwachte resten kunnen in het gehele plangebied worden aangetroffen. Uiterlijke kenmerken Laat paleolithicum mesolithicum: vuursteenvindplaatsen bestaan uit een strooiing van vuurstenen werktuigen, restanten van productie van deze werktuigen (afval, kernen). Daarnaast kunnen haardkuilen met daarin verbrand afval aangetroffen worden (bot, hazelnootdoppen, vuursteen). IJzertijd nieuwe tijd: resten van nederzettingen kunnen bestaan uit grondsporen en vondsten zoals paalkuilen, haardkuilen, huttenleem, funderingen (bakstenen muurwerken), afvalkuilen, beer en/of waterputten, aardewerk, bot, metaal, glas, etc. Begravingresten kunnen bestaan uit urnen, botmateriaal, resten van grafheuvels. Tevens kunnen zich resten van agrarische landbewerking in de gebieden bevinden zoals Celtic fields uit de ijzertijd, ploegsporen en perceelbegrenzing uit de (late) middeleeuwen en nieuwe tijd. Mogelijke verstoringen Zie paragraaf blad 15 van 21

16 2.6 Conclusies en advies voor vervolgonderzoek Uit het bovenstaande blijkt dat het plangebied ligt in het noordelijke zeekleigebied. Het plangebied ligt waarschijnlijk in een vlakte van getijdeafzettingen. In de omgeving en mogelijk ook in het plangebied ligt het stroomgebied van de Hunze met de daarnaast gelegen oeverwallen. Op de kaart van Clingeborg lijken de Hunze en zijn oeverwallen binnen het plangebied te liggen (afbeelding 5). Binnen het plangebied worden resten verwacht uit het laat paleolithicum mesolithicum en ijzertijd nieuwe tijd. Resten uit het de eerst genoemde periode liggen op een dermate grote diepte dat deze door de aanleg van de vijver niet zullen worden verstoord. Verwacht wordt echter ook dat de bodem in het plangebied grotendeels is verstoord door de aanleg van het Oosterparkstadion. Op basis van bovenstaande gegevens wordt geadviseerd om binnen het plangebied een archeologisch inventariserend veldonderzoek door middel van boringen, verkennende fase, uit te voeren om het in het archeologisch bureauonderzoek opgestelde verwachtingsmodel te toetsen. Het verkennend booronderzoek dient zich te richten op het in kaart brengen van de bodemopbouw en eventuele verstoringen hierin. Op basis hiervan kunnen kansrijke en kansarme zones worden onderscheiden. Voor het verkennende veldonderzoek worden de boringen verricht met een Edelmanboor met een diameter van 7/10 cm of met een guts diameter 3 cm. Voor een verkennend booronderzoek dienen 6 boringen per ha gezet te worden of zes boringen per plangebied. In het plangebied dienen zes boringen te worden gezet. De boringen dienen tot maximaal 3 m mv of tot 0,3 m in de ongeroerde ondergrond te worden gezet. blad 16 van 21

17 3 Veldonderzoek 3.1 Doel en vraagstelling Het doel van het inventariserend veldonderzoek is het toetsen van de archeologische verwachting, zoals deze op basis van het uitgevoerde bureauonderzoek is opgesteld. Het uitgevoerde onderzoek betreft een inventariserend veldonderzoek door middel van boringen, verkennende fase. Een verkennend onderzoek heeft als doel het in kaart brengen van eventuele verstoringen in de bodem, het verkrijgen van enig inzicht in de bodemopbouw van het gebied, het in kaart brengen van kansrijke en kansarme zones wat betreft archeologie. Het onderzoek dient antwoord te geven op de volgende vragen: Wat is de bodemopbouw en zijn er aanwijzingen voor bodemverstoringen? Is er binnen het plangebied een vindplaats aanwezig en/of zijn er archeologische indicatoren aangetroffen die hierop kunnen wijzen? Zo ja, wat is de aard, conserveringstoestand en datering van deze indicatoren/vindplaats? Indien archeologische lagen aanwezig zijn; op welke diepte bevinden deze zich en wat is de maximale diepte? Waaruit bestaat of bestaan deze archeologische laag of lagen? In welke mate wordt een eventueel aanwezige vindplaats verstoord door realisatie van geplande bodemingrepen? Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? In welke mate stemmen de resultaten van het veldwerk overeen met de verwachtingen van de bureaustudie? Wat zijn de aanbevelingen? Is nader onderzoek noodzakelijk? En zo ja, waaruit kan deze bestaan? 3.2 Onderzoeksopzet en werkwijze Datum uitvoering Veldteam Weersomstandigheden Boortype Positionering boringen (boorgrid) Minimaal geboorde diepte Maximaal geboorde diepte Methode conform Leidraad SIKB 4 Oriëntatie grid t.o.v. geomorfologie/ paleo landschap Wijze inmeten boringen Overige toegepaste methoden 29 augustus A.M. Bakker en inhuur zonnig guts ø 3 cm en Edelmanboor ø 7 cm In een raai over de as van het plangebied 3,5 m mv 4,5 m mv. De boringen 2, 4 en 6 zijn door de afdeling water dieper doorgezet tot 7,1 m mv. Deze informatie is meegenomen in onderhavig rapport verkennend booronderzoek niet van toepassing GPS Psion 4 Tol e.a blad 17 van 21

18 Wijze onderzoek / beschrijving boorkolom Verzamelwijze archeologische indicatoren Bemonstering Vondstzichtbaarheid aan oppervlak Omschrijving oppervlaktekartering NEN 5104 en ASB snijden/brokkelen niet van toepassing terrein lag braak. Vondsten aan het oppervlak niet zichtbaar niet van toepassing 3.3 Resultaten Voor een overzicht van de boringen wordt verwezen naar de boorprofielen in Bijlage 3 en de situatiekaart in de kaartenbijlage Bodemopbouw De bodemopbouw in het plangebied bestaat van boven naar beneden uit een 0,5 tot 1 m dikke opgebrachte zandlaag (boring 1, 3, 5 en 6). Onder de opgebrachte zandlaag of daar waar deze ontbreekt direct aan de top ligt een 0,6 tot 1,7 m dikke verstoorde kleilaag (zwak zandige klei soms puinhoudend en/of veen of zandbrokken). Waarschijnlijk is in boring 1 de tot 2,2 m mv teruggestorte grond aangetroffen. Hier ligt namelijk opgebracht zand op een verstoorde kleilaag op opgebracht zand. Het aangetroffen zand komt hier niet van nature voor. Onder de verstoorde kleilaag ligt een circa 4,3 m dikke natuurlijke kleilaag ( sterk tot matig siltige klei met bovenin verspoelde plantenresten ). In het plangebied zijn geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van een oeverwal en/of rivierloop aangetroffen. Deze ligt waarschijnlijk meer noordelijker van het plangebied. In de kleilaag zijn eveneens geen vegetatielagen waargenomen die kunnen duiden op een oude bodem. Onder de kleilaag ligt een circa 1,1 m dikke veenlaag. Onder het veen ligt dekzand (matig siltig, zeer fijn zand). In het dekzand is geen podzolbodem herkend. De top van het dekzand is aangetroffen op 6,9 m mv Archeologie In de boringen zijn geen archeologische indicatoren aangetroffen. Er zijn daarnaast geen aanwijzingen gevonden voor de aanwezigheid van een cultuurlaag, plaggendek of humeuze band met aardewerk in het kleipakket welke een indicatie zouden kunnen zijn voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen. In het dekzand is geen podzolbodem herkend. Een podzolbodem is een indicatie voor een hoge en droge locatie en daarmee een mogelijke locatie voor steentijdbewoning. blad 18 van 21

19 4 Conclusies en advies 4.1 Conclusies Aan de hand van de resultaten van het uitgevoerde veldonderzoek, kunnen de volgende antwoorden worden geformuleerd op de in hoofdstuk 3 genoemde onderzoeksvragen: Wat is de bodemopbouw en zijn er aanwijzingen voor bodemverstoringen? In het plangebied bestaat de bodem opbouw van boven naar beneden uit een opgebrachte/verstoorde laag op klei op veen op dekzand. Is er binnen het plangebied een vindplaats aanwezig en/of zijn er archeologische indicatoren aangetroffen die hierop kunnen wijzen? Zo ja, wat is de aard, conserveringstoestand en datering van deze indicatoren/vindplaats? Binnen het plangebied zijn geen aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van een archeologische vindplaats. Indien archeologische lagen aanwezig zijn; op welke diepte bevinden deze zich en wat is de maximale diepte? Niet van toepassing. Waaruit bestaat of bestaan deze archeologische laag of lagen? Niet van toepassing. In welke mate wordt een eventueel aanwezige vindplaats verstoord door realisatie van geplande bodemingrepen? Hoe kan deze verstoring door planaanpassing tot een minimum worden beperkt? Niet van toepassing. In welke mate stemmen de resultaten van het veldwerk overeen met de verwachtingen van de bureaustudie? Op basis van het bureauonderzoek werd verwacht dat in het plangebied sprake zou kunnen zijn van een vlakte van getijdeafzettingen met daarbinnen een oeverwal langs de rivierloop van de Hunze. Daarnaast zou op grotere diepte dekzand kunnen worden aangetroffen. Binnen het plangebied werden archeologische resten verwacht uit de periode laat paleolithicum mesolithicum en ijzertijd nieuwe tijd. Tijdens het veldonderzoek zijn geen aanwijzingen aangetroffen voor de aanwezigheid van een oeverwal en de rivierloop van de Hunze. Lagen die zouden kunnen duiden op de aanwezigheid van een vindplaats binnen het plangebied zijn eveneens niet herkend. Ook zijn geen archeologische indicatoren waargenomen. Binnen het plangebied zijn drie boringen doorgezet tot op grotere diepte. In deze boringen is dekzand aangetroffen. In het dekzand is geen podzolbodem herkend. Een podzolbodem is een aanwijzing voor een hoge droge locatie. Op dergelijke locaties kunnen vindplaatsen uit het laat paleolithicum mesolithicum voorkomen. Deze worden binnen het plangebied dan ook niet verwacht. De archeologische verwachtingswaarde kan binnen het plangebied naar beneden toe worden bijgesteld. Wat zijn de aanbevelingen? Is nader onderzoek noodzakelijk? En zo ja, waaruit kan deze bestaan? Zie voor de aanbevelingen paragraaf (Selectie)advies Op basis van de resultaten van het veldonderzoek, kan de verwachtingswaarde binnen het plangebied naar beneden toe worden bijgesteld. Tijdens het booronderzoek is gebleken dat de bodem onder de verstoorde kleilaag nog wel grotendeels intact is, maar na intensief booronderzoek zijn geen aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische vindplaatsen in het plangebied aangetroffen. blad 19 van 21

20 Op grond van het ontbreken van aanwijzingen voor de aanwezigheid van archeologische resten wordt ten aanzien van het plangebied geen vervolgonderzoek aanbevolen. Het plangebied kan wat betreft archeologie worden vrijgegeven. Ook voor vrijgegeven (delen van) plangebieden bestaat altijd de mogelijkheid dat er tijdens graafwerkzaamheden toch losse sporen en vondsten worden aangetroffen. Het betreft dan vaak kleine sporen of resten die niet door middel van een booronderzoek kunnen worden opgespoord. Op grond van artikel 53 van de Monumentenwet 1988 dient zo spoedig mogelijk melding te worden gemaakt van de vondst bij de Minister (de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: ARCHISmeldpunt, telefoon ). Een vondstmelding bij de gemeentelijk of provinciaal archeoloog kan ook. Ingenieursbureau Oranjewoud B.V. Heerenveen, oktober 2012 blad 20 van 21

21 Literatuur en geraadpleegde bronnen Berendsen, H.J.A (5 e druk): De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. Van Gorcum, Assen. Buitenhuis, H. 2008: Een archeologisch inventariserend bureau en veldonderzoek (IVO) door middel van grondboringen in project Waterrand, gemeente Groningen (Gr.), ARC Rapporten , Groningen Tol, A., P. Verhagen & M. Verbruggen, 2006: Leidraad inventariserend veldonderzoek; Deel: karterend booronderzoek. SIKB. Clingeborg, A. E., 1990: De bodem in en rond de stad Groningen. In: J.W. Boersma, J.F.J. van de Broek & G.J.D. Offerman (red.), Groningen Archeologie en oudste geschiedenis van de stad Groningen. Bedum Internet blad 21 van 21

22

23 Bijlage 1: Archeologische perioden

24

25 Bijlage 1: Archeologische perioden Als bijlage op de resultaten en verzamelde gegevens wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewonersgeschiedenis in Nederland geschetst. Gedurende het paleolithicum ( voor Chr.) hebben moderne mensen (homo sapiens) onze streken tijdens de warmere perioden wel bezocht, doch sporen uit deze periode zijn zeldzaam en vaak door latere omstandigheden verstoord. De mensen trokken als jager verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. De verschillende groepen jager verzamelaars exploiteerden kleine territoria, maar verbleven, afhankelijk van het seizoen, steeds op andere locaties. In het mesolithicum ( voor Chr.) zette aan het begin van het Holoceen een langdurige klimaatsverbetering in. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor geleidelijk een bosvegetatie tot ontwikkeling kwam en de variatie in flora en fauna toenam. Ook in deze periode trokken de mensen als jager verzamelaars rond. Voorwerpen uit deze periode bestaan voornamelijk uit voor de jacht ontworpen vuurstenen spitsjes. De hierop volgende periode, het neolithicum ( voor Chr.), wordt gekenmerkt door een overschakeling van jager verzamelaars naar sedentaire bewoners, met een volledig agrarische levenswijze. Deze omwenteling ging gepaard met een aantal technische en sociale vernieuwingen, zoals huizen, geslepen bijlen en het gebruik van aardewerk. Door de productie van overschot kon de bevolking gaan groeien en die bevolkingsgroei had tot gevolg dat de samenleving steeds complexer werd. Uit het neolithicum zijn verschillende grafmonumenten bekend, zoals hunebedden en grafheuvels. Het begin van de bronstijd ( voor Chr.) valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen, zoals bijlen. Het gebruik van vuursteen was hiermee niet direct afgelopen. Vuursteenmateriaal uit de bronstijd is meestal niet goed te onderscheiden van dat uit andere perioden. Het aardewerk is over het algemeen zeldzaam. De grafheuveltraditie die tijdens het neolithicum haar intrede deed werd in eerste instantie voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden opgeworpen, eventueel omgeven door een greppel. In de ijzertijd ( voor Chr.) werden de eerste ijzeren voorwerpen gemaakt. Ten opzichte van de bronstijd traden er in de aardewerktraditie en in het gebruik van vuursteen geen radicale veranderingen op. De mensen woonden in verspreid liggende hoeven of in nederzettingen van enkele huizen. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen (celtic fields). In deze periode werden de kleigebieden ook in gebruik genomen door mensen afkomstig van de zandgebieden. Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand. Er zijn zogenaamde vorstengraven bekend in Zuid Nederland, maar de meeste begravingen vonden plaats in urnenvelden. Met de Romeinse tijd (12 voor Chr. tot 450 na Chr.) eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als rijksgrens van het Romeinse Rijk ingesteld. Ter controle van deze zogenaamde limes werden langs de Rijn castella (militaire forten) gebouwd. De inheems leefwijze handhaafde zich wel, ook al werd de invloed van de Romeinen steeds duidelijker in soorten aardewerk (o.a. gedraaid) en een betere infrastructuur. Onder meer ten gevolge van invallen van Germaanse stammen ontstond er instabiliteit wat uiteindelijk leidde tot het instorten van de grensverdediging langs de Rijn. Over de middeleeuwen ( na Chr.), en met name de vroege middeleeuwen ( na Chr.), zijn nog veel zaken onbekend. Archeologische overblijfselen zijn betrekkelijk schaars. De politieke macht was na het wegvallen van de Romeinen in handen gekomen van regionale en lokale hoofdlieden. Vanaf de 10 e eeuw ontstaat er weer enige stabiliteit en is een toenemende feodalisering zichtbaar. Door bevolkingsgroei en gunstige klimatologische omstandigheden werd in deze periode een begin gemaakt met het ontginnen van bos, heide en veen. Veel van onze huidige steden en dorpen dateren uit deze periode. De hierop volgende periode 1500 heden wordt aangeduid als nieuwe tijd.

26

27 Bijlage 2: Archeologische Monumentenzorg (AMZ) schematisch overzicht AMZ verklarende woordenlijst AMZ

28

29

30 Verklarende woordenlijst Archeologische Monumentenzorg (AMZ) Archeologische begeleiding (STAP 5c) Een archeologische begeleiding wordt uitgevoerd wanneer proefsleuven of en opgraving niet mogelijk zijn door bijvoorbeeld civieltechnische beperkingen. Archeologische indicatoren Hiermee worden aanwijzingen in de bodem bedoeld die duiden op menselijke activiteiten in het verleden, zoals aardewerkscherven, houtskool, botmateriaal, vondstlagen, etc. Archis Archeologisch informatiesysteem voor Nederland. Een digitale databank met gegevens over archeologische vindplaatsen en terreinen. Bureauonderzoek (STAP 1) Het bureauonderzoek is een rapportage waarin een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel wordt opgesteld aan de hand van geomorfologische en bodemkaarten, de Archeologische Monumentenkaart (AMK), het Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS), historische kaarten en archeologische publicaties. Fysiek beschermen (STAP 4c) De archeologische resten blijven in de bodem behouden door bijvoorbeeld planaanpassingen. Geofysisch onderzoek Meetapparatuur brengt archeologische verschijnselen in de bodem driedimensionaal in kaart zonder te boren of te graven. Dit kan bijvoorbeeld door radar, weerstandsonderzoek of elektromagnetische metingen. Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Dit model geeft op detailniveau voor het plangebied aan wat aan archeologische vindplaatsen aanwezig kan zijn. Op basis van dit verwachtingsmodel wordt bepaald of een inventariserend veldonderzoek nodig is en wat de juiste methode is om eventueel aanwezige archeologische resten aan te tonen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) (STAP 2) Tijdens een inventariserend veldonderzoek worden archeologische waarden in het veld geïnventariseerd en gedocumenteerd. Waar is wat in de bodem aanwezig? De inventarisatie kan bestaan uit een inventariserend veldonderzoekoverig (door middel van een booronderzoek, veldkartering en/of geofysisch onderzoek) en/of een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. Wat de beste methode is, hangt sterk af van de omstandigheden en de aard van de vindplaats. Inventariserend veldonderzoek overig (IVO o) (STAP 2b of 2c) Bij een Inventariserend veldonderzoek overig door middel van boringen (IVOo) worden boringen gezet door middel van een handboor of guts. Inventariserend veldonderzoek proefsleuven (IVO p) (STAP 2f) Proefsleuven zijn lange sleuven van twee tot vijf meter breed die worden aangelegd in de zones waar aanwijzingen zijn voor het aantreffen van archeologische vindplaatsen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Verkennende fase (STAP 2b) Wanneer bij het bureauonderzoek onvoldoende gegevens beschikbaar zijn om een gespecificeerd verwachtingsmodel op te stellen, wordt een inventariserend veldonderzoek verkennende fase uitgevoerd. In deze fase wordt onderzocht of de bodem nog intact is, wat de bodemopbouw is en hoe deze invloed heeft gehad op de locatiekeuze van de mens in het verleden. Het onderzoek is bedoeld om kansarme zones om archeologische resten aan te treffen uit te sluiten en kansrijke zones te selecteren voor vervolgonderzoek. Een verkennend onderzoek kent een relatief lage onderzoeksintensiteit en wordt meestal uitgevoerd door middel van boringen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Karterende fase (STAP 2c of 2f) Tijdens een inventariserend veldonderzoek karterende fase wordt het plangebied systematisch onderzocht op de aanwezigheid van archeologische sporen en/of vondsten. De intensiteit van onderzoek is groter dan in de verkennende fase, bijvoorbeeld door een groter aantal boringen per hectare of door het aanleggen van proefsleuven. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Waarderende fase (STAP 2f) Tijdens de waarderende fase wordt aangegeven of de aangetroffen archeologische vindplaatsen behoudenswaardig zijn. Dat betekent dat de aard, omvang, datering, conservering en inhoudelijke kwaliteit van de vindplaats(en) wordt vastgesteld. Wanneer de waardering van de archeologische resten laag is, hoeft geen verder archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd. Het plangebied wordt 'vrijgegeven'. Wanneer de resten behoudenswaardig zijn, wordt in eerste instantie behoud in situ (ter plekke in de bodem) nagestreefd. Wanneer dit door de voorgenomen ontwikkelingen niet mogelijk is, wordt vervolgonderzoek uitgevoerd in de vorm van een opgraving of archeologische begeleiding. Vaak wordt deze fase gecombineerd uitgevoerd met het inventariserend veldonderzoek karterende fase. Opgraving (STAP 5c) Wanneer door de toekomstige ontwikkelingen aanwezige archeologische resten in de bodem niet behouden kunnen worden, wordt een opgraving uitgevoerd. Tijdens de opgraving worden archeologische resten gedocumenteerd, gefotografeerd en bestudeerd. Hierdoor wordt informatie over het verleden zo goed mogelijk vastgelegd en behouden. Plan van Aanpak (PvA) (STAP 2a) Voor een booronderzoek is een Plan van Aanpak (PvA) noodzakelijk. Het PvA beschrijft hoe het veldwerk wordt uitgevoerd en uitgewerkt. Programma van Eisen (PvE) (STAP 2d of 5a) Voor het uitvoeren van een inventariserend veldonderzoek proefsleuven, archeologische begeleiding of opgraving is een Programma van Eisen (PvE) noodzakelijk. Het PvE beschrijft het doel, vraagstelling en uitvoeringsmethode van het archeologisch onderzoek. Dit document wordt beschouwd als basisdocument voor archeologisch veldonderzoek waarmee de inhoudelijke kwaliteit gewaarborgd wordt. Het PvE wordt goedgekeurd door het bevoegd gezag (gemeente, provincie of het rijk). Quickscan In een quickscan wordt geïnventariseerd of en waar archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. Selectieadvies (STAP 3) In het selectieadvies wordt op archeologisch inhoudelijke argumenten het advies gegeven welke delen van het plangebied vrijgegeven kunnen worden voor verdere ontwikkeling en welke delen behouden of opgegraven moeten worden. Selectiebesluit (STAP 4) De bevoegde overheid (gemeente, provincie of soms het rijk) geeft op basis van het selectieadvies aan welke maatregelen genomen worden. De bevoegde overheid kan van het selectieadvies afwijken indien zij dat nodig acht. Veldkartering Bij een veldkartering wordt het plangebied systematisch belopen om archeologische oppervlaktevondsten te verzamelen.

31 Bijlage 3: Boorprofielen

32

33 Legenda (NEN 5104 en ASB) laaggrens (wordt bepaald voor de ondergrens van de beschreven laag) < 0,3 cm D 0,3 < 3 cm E > 3 cm scherpe overgang overgang geleidelijk diffuse overgang amorfiteit veen (veraardheid)? zwak amorf niet tot zwak veraarde resten A matig amorf structuur nog sterk amorf sterk veraard, structuurloos gezeefd traject

34 Projectnr: augustus 2012 Ivo (verkennende fase) Oosterparkstadion "De Velden" te Groningen Bijlage 3: Boorprofielen Schaal: 1:40 t.o.v. maaiveld t.o.v. maaiveld 0 25 Boring: 01 0 braak Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtgrijs, opgebracht 0 25 Boring: 02 0 braak Klei, zwak zandig, neutraal bruingrijs, xx Klei, zwak zandig, zwak puinhoudend, licht grijsblauw, xx Klei, zwak zandig, matig humeus, brokken veen, neutraal grijsblauw, xx Klei, matig siltig, brokken veen, licht grijsblauw, xx Klei, zwak zandig, zwak puinhoudend, licht grijsblauw, xx Klei, matig siltig, licht grijsblauw Zand, matig grof, zwak siltig, neutraalgrijs, xx Klei, sterk siltig, lichtgrijs, bi riet n Klei, sterk siltig, donkergrijs, bi riet n Veen, mineraalarm, donker Zand, matig fijn, matig siltig, matig humeus, donkerbruin Zand, matig fijn, matig siltig, neutraal bruingeel Getekend volgens NEN 5104

35 Projectnr: augustus 2012 Ivo (verkennende fase) Oosterparkstadion "De Velden" te Groningen Bijlage 3: Boorprofielen Schaal: 1:40 t.o.v. maaiveld t.o.v. maaiveld 0 25 Boring: 03 0 braak Zand, matig fijn, zwak siltig, lichtgrijs, opgebracht 0 25 Boring: 04 0 braak Klei, zwak zandig, zwak puinhoudend, neutraal bruingrijs, xx Klei, zwak zandig, zwak puinhoudend, licht grijsblauw, xx Klei, zwak zandig, matig humeus, brokken zand, neutraal grijsblauw, xx Klei, matig siltig, brokken veen, licht grijsblauw, n Klei, sterk siltig, lichtgrijs, bi riet n Klei, matig siltig, licht grijsblauw Klei, sterk siltig, donkergrijs, bi riet n Veen, mineraalarm, donker Veen, sterk zandig, donkerbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, lichtbruin Getekend volgens NEN 5104

36 Projectnr: augustus 2012 Ivo (verkennende fase) Oosterparkstadion "De Velden" te Groningen Bijlage 3: Boorprofielen Schaal: 1:40 t.o.v. maaiveld t.o.v. maaiveld 0 25 Boring: 05 0 braak Zand, matig fijn, zwak siltig, sterk puinhoudend, lichtgrijs, opgebracht 0 25 Boring: 06 0 braak Zand, matig grof, zwak siltig, neutraalgrijs, opgebracht Klei, zwak zandig, matig humeus, brokken zand, neutraal grijsblauw, xx Klei, matig siltig, donker grijsblauw, xx Klei, matig siltig, brokken veen, licht grijsblauw, n Klei, sterk siltig, lichtgrijs, bi riet n Klei, matig siltig, licht grijsblauw Klei, matig siltig, donkergrijs, bi riet n Veen, mineraalarm, donker Veen, sterk zandig, donkerbruin Zand, zeer fijn, matig siltig, lichtbruin Getekend volgens NEN 5104

37 Kaartenbijlage

38

39