Opdrachtgever TenneT TSO B.V. Postbus AS Arnhem. auteurs M. Arkema J. Tolsma. projectnr revisie februari 2012

Transcriptie

1 Archeologische Rapporten Oranjewoud 2012/117 Archeologisch bureauonderzoek verdubbeling verbinding ZS-VLH110 tussen Vollenhove en Zwartsluis: 110kV Schakelstation Zwartsluis (gemeente Zwartewaterland (Overijssel) projectnr revisie februari 2012 auteurs M. Arkema J. Tolsma Opdrachtgever TenneT TSO B.V. Postbus AS Arnhem datum vrijgave beschrijving revisie goedkeuring vrijgave concept (revisie 0A) definitief (revisie 00) J. Tolsma A. M. Bakker

2 Colofon Titel: Archeologische Rapporten Oranjewoud 2012/117. Archeologisch bureauonderzoek 110kV Schakelstation Zwartsluis (gemeente Zwartewaterland (Overijssel)) Auteurs: M. Arkema, J. Tolsma ISSN: Oranjewoud B.V. Postbus AA Heerenveen Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden d.m.v. druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van Ingenieursbureau Oranjewoud bv, noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt, door een derde of voor enig ander werk of doel dan waarvoor het is vervaardigd. Disclaimer Archeologisch vooronderzoek wordt in zijn algemeenheid uitgevoerd door het steekproefsgewijs bemonsteren d.m.v. boringen, proefsleuven en/of veldkartering. Hoewel Ingenieursbureau Oranjewoud bv de grootste zorgvuldigheid betracht bij het uitvoeren van het archeologisch onderzoek, is het juist deze steekproefsgewijze benadering die het onmogelijk maakt garanties ten aanzien van de situatie af te geven op basis van de resultaten van een archeologisch vooronderzoek. Oranjewoud aanvaardt derhalve op generlei wijze aansprakelijkheid voor schade welke voortvloeit uit beslissingen genomen op basis van de resultaten van archeologisch (voor)onderzoek. blad 2 van 18

3 Inhoud blz. Administratieve gegevens... 4 Samenvatting Inleiding Beschrijving onderzoekslocatie Begrenzing onderzoeks- en plangebied Huidig en toekomstig gebruik Landschappelijke situatie Historische situatie en mogelijke verstoringen Bekende waarden Archeologische waarden Ondergrondse bouwhistorische waarden Archeologische verwachting Bestaande verwachtingskaarten Gespecificeerde archeologische verwachting Conclusies en advies Conclusies (Selectie)advies Literatuur en geraadpleegde bronnen Bijlagen 1 Archeologische perioden 2 AMZ-cyclus 3a AMK-terreinen uit ARCHIS 3b Archeologische waarnemingen uit ARCHIS Kaarten ARCHIS IKAW, AMK-terreinen, Waarnemingen en Onderzoeken uit ARCHIS blad 3 van 18

4 Administratieve gegevens OW Projectnummer OM-nummer Provincie Overijssel Gemeente Zwartewaterland Plaats Zwartsluis / Vollenhove Toponiem Tracé Vollenhove - Zwartsluis TenneT Kaartblad 21B Coördinaten / / / / Kadaster Opdrachtgever TenneT TSO B.V. Uitvoerder Oranjewoud Datum uitvoering oktober-november 2012 Projectteam J. Tolsma (projectleider) A.M. Bakker (senior KNA-archeoloog) M.H. Arkema (archeoloog) Bevoegd gezag Beheer documentatie Vondstdepot gemeente Zwartewaterland Oranjewoud Almere nvt Afbeelding 1 Locatie plangebied binnen rode cirkel (Topografische Kaart 1: (niet op schaal), Topografische Dienst Kadaster, Emmen) blad 4 van 18

5 Samenvatting Bij de verdubbeling van de 'verbinding ZS-VLH110' tussen Vollenhove en Zwartsluis wordt een ondergrondse 110 kv-leiding aangelegd over een tracé van 2,1 km en wordt een bovengrondse hoogspanningsverbinding over 9 km aangelegd waarbij 28 masten worden opgewaardeerd. Daarnaast worden werkzaamheden ter plaatste van de twee schakelstations in Zwartsluis en Vollenhove uitgevoerd. De aanleg van de verbinding brengt bodemverstorende werkzaamheden met zich mee, waarbij eventueel aanwezige archeologische resten vernietigd worden. In opdracht van TenneT heeft Ingenieursbureau Oranjewoud bv een bureauonderzoek uitgevoerd voor het schakelstation aan de oostzijde van het tracé nabij Zwartsluis (gemeente Zwartewaterland). In verband met de uitbreiding van het schakelstation worden graafwerkzaamheden uitgevoerd. De graafwerkzaamheden reiken tot circa 1,5 m onder maaiveld, met een oppervlakte van circa 185 m². Het is mogelijk dat door de graafwerkzaamheden eventueel aanwezige archeologische resten vernietigd worden dan wel beschadigd raken. Op basis van de gegevens die voor het bureauonderzoek zijn verzameld, blijkt dat het plangebied een lage verwachting kent op het aantreffen van archeologische resten. De lage verwachting is gebaseerd op de aanwezigheid van veen: in het veengebied wordt de kans op het aantreffen van archeologische resten laag ingeschat. Vanaf circa 1200 is het gebied ontgonnen en in gebruik genomen als hooiland. Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek wordt geadviseerd het plangebied, voor de werkzaamheden ten behoeve van het aanpassen van het schakelstation, vrij te geven wat betreft het aspect archeologie. blad 5 van 18

6 blad 6 van 18

7 1 Inleiding Bij de verdubbeling van de 'verbinding ZS-VLH110' tussen Vollenhove en Zwartsluis wordt een ondergrondse 110 kv-leiding aangelegd over een tracé van 2,1 km en wordt een bovengrondse hoogspanningsverbinding over 9 km aangelegd waarbij 28 masten worden opgewaardeerd. Daarnaast worden werkzaamheden ter plaatste van de twee schakelstations in Zwartsluis en Vollenhove uitgevoerd. De aanleg van de verbinding brengt bodemverstorende werkzaamheden met zich mee, waarbij eventueel aanwezige archeologische resten vernietigd worden. In opdracht van TenneT heeft Ingenieursbureau Oranjewoud bv een bureauonderzoek uitgevoerd voor het schakelstation aan de oostzijde van het tracé nabij Zwartsluis (gemeente Zwartewaterland). De gemeente Zwartewaterland beschikt zelf (nog) niet over een archeologische verwachtingskaart en volgt daarom het beleid van de provincie Overijssel. Op de provinciale verwachtingskaart van de provincie Overijssel en de landelijke verwachtingskaart (IKAW) ligt het plangebied is een zone met een lage archeologische verwachting. Gezien de grootte van de bodemingrepen in het plangebied is in eerste instantie een archeologisch bureauonderzoek noodzakelijk om eventuele archeologische waarden in het plangebied in kaart te brengen alvorens grondwerkzaamheden uit te voeren (zie ook bijlage 2). Het doel van het uitvoeren van een archeologisch bureauonderzoek is het opstellen van een gespecificeerde archeologische verwachting voor het plangebied. Waar kunnen we wat verwachten? Voor het opstellen van een dergelijke verwachting wordt gebruik gemaakt van reeds bekende archeologische waarnemingen, historische kaarten, bodemkundige gegevens en informatie over de landschappelijke situatie. Een gespecificeerde verwachting gaat in op de mogelijke aanwezigheid, het karakter, de omvang, datering en eventuele (mate van) verstoring van archeologische waarden binnen het plangebied. Dit bureauonderzoek uitgevoerd conform de Kwaliteitsnorm Nederlandse Archeologie (KNA), versie 3.2. blad 7 van 18

8 blad 8 van 18

9 2 Beschrijving onderzoekslocatie 2.1 Begrenzing onderzoeks- en plangebied Het onderzoeksgebied waar informatie over wordt ingewonnen voor het opstellen van de gespecificeerde archeologische verwachting is groter dan het plangebied zelf. In principe wordt een straal van circa 1000 m rondom het plangebied gehanteerd. Dit wordt voldoende geacht om relevante informatie te verzamelen om het gespecificeerd verwachtingsmodel op te kunnen stellen. Het plangebied ligt ten zuidoosten van Zwartsluis in de gemeente Zwartewaterland. Het ligt net achter de Dijk, de Sluizerdijk geheten. 2.2 Huidig en toekomstig gebruik Huidig gebruik plangebied Op dit moment is het plangebied al in gebruik als trafostation. Er staat een gebouw en het is verder bedekt met gras. Consequenties toekomstig gebruik In verband met de uitbreiding van het schakelstation worden graafwerkzaamheden uitgevoerd. De graafwerkzaamheden reiken tot circa 1,5 m onder maaiveld, met een oppervlakte van circa 185 m². Het is mogelijk dat door de graafwerkzaamheden eventueel aanwezige archeologische resten vernietigd worden dan wel beschadigd raken. 2.3 Landschappelijke situatie Het schakelstation ligt in een, geologisch gezien, divers gebied. In het plangebied komen voornamelijk afzettingen uit het Holoceen aan de oppervlakte voor. Na het Saalien volgt een warme periode, het Eemien ( jaar voor heden). Tijdens het Eemien stroomt de Rijn door het huidige IJsseldal naar het noordwesten en mondt uit in zee in het gebied van de huidige Noordoostpolder. 1 De fluviatiele afzettingen behoren tot de Kreftenheije Formatie en bestaan ten dele uit klei en veen. Veel van deze fluviatiele afzettingen zijn door erosie tijdens het volgende glaciaal (het Weichselien) weer opgeruimd. Tijdens het Weichselien bereikt het landijs Nederland niet, maar heersen er zeer koude en droge condities waarbij de wind vrij spel heeft gehad. In het IJssel- en Vechtdal blijven twee grote rivieren stromen die grove, grindhoudende zanden hebben afgezet. In de omgeving van het plangebied komen deze afzettingen in de ondergrond voor. 2 De laatste geologische periode, het Holoceen, begon circa jaar voor heden en duurt nog steeds voort. Het begin van het Holoceen wordt gekenmerkt door een geleidelijke stijging van de temperatuur. Hierdoor raakt het landschap begroeid, eerst met naaldbos en later met een dicht loofbos. De zeespiegel stijgt in deze periode weer, samen met de grondwaterspiegel. Door de hoge grondwaterspiegel kunnen plantenresten minder goed worden afgebroken, waardoor met name in de lage delen van landschap direct op het dekzand een laag veen ontstaat (Basisveen). Rondom het plangebied ontstaat veen, dat deels door de oprukkende Zuiderzee wordt weggeslagen en/of in veel gevallen bedekt raakt met zeeafzettingen. 3 De rivieren de IJssel en de Vecht blijven de pleistocene loop volgen en hebben relatief weinig sediment afgezet. Het zijn traag stromende laaglandrivieren. Vanaf circa 300 na Chr. begint de zee steeds meer invloed te krijgen en zet in het kustgebied klei af, maar slaat ook grote veengebieden weg. Met name rondom het Zwarte Water wordt op het veen klei afgezet. Op een aantal plaatsen wordt de mariene klei direct op de pleistocene ondergrond afgezet. 1 Berendsen, Eilander en Heijink Gemeentebeschrijving Brederweide via blad 9 van 18

10 Vanaf de middeleeuwen wordt begonnen met de aanleg van dijken waardoor de invloed van de zee wordt teruggedrongen. Vanaf het eind van de twaalfde eeuw wordt het veengebied rondom het Zwarte Water ontgonnen en in lange stroken verkaveld. Geomorfologie en AHN Binnendijks ligt het schakelstation in een rivierkom en oeverwalachtige vlakte (code 2M22). Afbeelding 2: detail geomorfologische kaart (bron: Geomorfologsiche kaart Alterra via Archis). Bodem en grondwater Het plangebied ligt op de oostelijke rand van een groot veengebied dat zich richting Staphorst uitstrekt. Binnen het plangebied komen mogelijk twee bodemsoorten veen voor. In het westelijk deel vlierveengronden op zeggeveen, rietzeggeveen of (mesotroof) broekveen (code VcG) GWT II. In het oostelijk deel liggen waardveengronden op zeggeveen, rietzeggeveen of (mesotroof) broekveen (code kvc) GWT II*. Naar het oosten toe zijn rivierkleiafzettingen aanwezig. blad 10 van 18

11 Afbeelding 3: detail bodemkaart (bron: Bodemkaart Alterra via Archis). 2.4 Historische situatie en mogelijke verstoringen Bewoningsgeschiedenis Het plangebied ligt direct aan de dijk die langs het Zwarte Water aanwezig is. Het is onderdeel van een tot in de vroege middeleeuwen uitgestrekt en vrijwel onbewoond veengebied. Vermoedelijk is het veengebied in de twaalfde eeuw vanaf de riviertjes het Zwarte Water en het Meppelerdiep in cultuur gebracht. Door het ontwateren van het veen is het veendek geleidelijk ingeklonken en geoxideerd, met een daling van het maaiveld tot gevolg. Na verloop van tijd is de grond te nat voor geworden voor akkerbouw. De gronden zijn in gebruik genomen als hooi- en weiland. Het bewerken van akkers was echter wel noodzakelijk voor de voedselvoorziening. Daarom werden sloten veeninwaarts, dus in oostelijke richting, verlengd zodat een nieuw stuk veen in agrarisch gebruik kon worden genomen. Dit proces herhaalde zich gedurende enkele eeuwen. Op deze manier trok men steeds verder het veen in en ontstonden de kenmerkende lange, evenwijdig aan elkaar lopende percelen. 4 Historische kaarten Op topografische kaarten ligt het plangebied in het Veldigerbinnenland, gelegen achter de Sluizerdijk. Het is voornamelijk in gebruik geweest als hooiland en is niet bebouwd geweest. Vanaf de jaren '50 van de vorige eeuw zijn hoogspanningsleidingen en een gebouw aanwezig. Vanaf de jaren '70 is het schakelstation in gebruik genomen. 5 4 Cultgis 26, via blad 11 van 18

12 Afbeelding 4: Topografische kaart van 1900 plangebied Schakelstation Zwartsluis in rode cirkel (noorden boven, bron Mogelijke verstoringen Het plangebied is tot de ingebruikname als schakelstation in gebruik geweest als hooiland. Behalve de verstoringen die samenhangen met de bouw van het schakelstation worden geen verstoringen verwacht. blad 12 van 18

13 3 Bekende waarden 3.1 Archeologische waarden Gegevens uit ARCHIS: AMK-terreinen In en om de omgeving van het plangebied zijn geen AMK-terreinen aanwezig (zie ook kaart Archis). Gegevens uit ARCHIS: archeologische waarnemingen In het plangebied zelf zijn geen archeologische waarnemingen bekend. In de omgeving van het plangebied is een enkele waarneming gedaan (bijlage 3). Op 400 m ten noorden van het plangebied is bij baggerwerkzaamheden in het Meppelerdiep een stenen hamerbijl aangetroffen uit het laat neolithicum. Gegevens uit ARCHIS: eerdere onderzoeken Nog geen 200 m ten noorden van het plangebied is een bureauonderzoek uitgevoerd waaruit blijkt dat er geen archeologische resten verwacht worden langs het wegtracé Grote Kranerweerd (onderzoeksmeldingsnummer 24989). Op ongeveer een kilometer ten oosten van het plangebied is aan de Olde Maten een archeologisch onderzoek uitgevoerd met als doel eventuele ontginningsassen uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd op te sporen (onderzoeksmeldingsnummers en 51167). Deze blijken op basis van het booronderzoek niet aanwezig. Het pleistocene zand zit overal ruim dieper dan 2 m onder maaiveld. 3.2 Ondergrondse bouwhistorische waarden In het plangebied zijn geen ondergrondse bouwhistorische waarden bekend blad 13 van 18

14 blad 14 van 18

15 4 Archeologische verwachting 4.1 Bestaande verwachtingskaarten IKAW De Indicatieve Kaart Archeologische Waarden (IKAW) is een door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed opgestelde kaart waarop aan de hand van eerder gedane archeologische waarnemingen en de bodemkundige gegevens is aangegeven wat de kans is in een bepaald gebied archeologie aan te treffen: laag, middelhoog of hoog. Zoals de naam al aangeeft gaat het hier, vanwege schaal en extrapolatie, slechts om een ruwe indicatie. Het schakelstation ligt in een zone met een lage archeologische verwachting. Dit heeft met name te maken met de bodem- en geomorfologische kenmerken: het betreft een veengebied in een komgebied en/of vlakte. Provinciale verwachtingskaart Op de provinciale verwachtingskaart van de provincie Overijssel ligt het plangebied in een zone met een lage archeologische verwachting. Deze lage verwachting heeft te maken met de ligging in een veengebied (zie afbeelding 5). Afbeelding 5: detail archeologische verwachtingskaart provincie Overijssel plangebied Schakelstation Zwartsluis in rode cirkel (geel lage, oranje middelhoge en rood hoge archeologische verwachting, bron: Gemeentelijke verwachtingskaart De gemeente Zwartewaterland beschikt niet over een archeologische verwachtings- of beleidskaart. blad 15 van 18

16 4.2 Gespecificeerde archeologische verwachting Datering Het plangebied is laaggelegen. Er kunnen sporen van de ontginning vanaf de dertiende eeuw worden aangetroffen (late middeleeuwen en nieuwe tijd) Complextype Uit de late middeleeuwen en nieuwe tijd worden sporen verwacht die te maken hebben met de ontginning zoals verkavelingsgreppels. Omvang Er worden lijnelementen verwacht, mogelijk losse vondsten. Diepteligging Diepteligging is niet exact bekend, maar kunnen direct onder de bouwvoor worden verwacht. Locatie Binnen het hele plangebied. Uiterlijke kenmerken Middeleeuwen en nieuwe tijd: ontginningssporen. Metalen objecten en organisch materiaal (hout, bot, pollen) kunnen nog redelijk tot goed bewaard zijn gebleven in het veen. Mogelijke verstoringen Afhankelijk van de verstoringen die zijn opgetreden door de bouw van het schakelstation. blad 16 van 18

17 5 Conclusies en advies 5.1 Conclusies Op basis van de gegevens die voor het bureauonderzoek zijn verzameld blijkt dat het plangebied een lage verwachting kent op het aantreffen van archeologische resten. De lage verwachting is gebaseerd op de aanwezigheid van veen. Het gebied is in verband hiermee lang onbewoonbaar geweest. Vanaf circa 1200 is het gebied ontgonnen en in gebruik genomen als hooiland. 5.2 (Selectie)advies Op basis van de resultaten van het bureauonderzoek wordt geadviseerd het plangebied, voor de werkzaamheden ten behoeve van het aanpassen van het schakelstation, vrij te geven wat betreft het aspect archeologie. Tijdens het bureauonderzoek zijn geen aanwijzingen gevonden om aan te nemen dat de lage archeologische verwachting zoals aangegeven op de provinciale verwachtingskaart, aangepast dient te worden. Voor vrijgegeven (delen van) plangebieden bestaat altijd de mogelijkheid dat er tijdens graafwerkzaamheden toch losse sporen en vondsten worden aangetroffen. Het betreft dan vaak kleine sporen of resten die niet door middel van een booronderzoek kunnen worden opgespoord. Op grond van artikel 53 van de Monumentenwet 1988 dient zo spoedig mogelijk melding te worden gemaakt van de vondst bij de Minister (de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed: ARCHISmeldpunt, telefoon ). Een vondstmelding bij de gemeentelijk of provinciaal archeoloog kan ook. Ingenieursbureau Oranjewoud B.V. Heerenveen, februari 2013 blad 17 van 18

18 Literatuur en geraadpleegde bronnen Barends et. al., 1986: Het Nederlandse landschap. Een historisch-geografische benadering. Uitgeverij Matrijs, Utrecht. Berendsen, H.J.A (4 e druk): De vorming van het land. Inleiding in de geologie en geomorfologie. Van Gorcum, Assen. Berkel, G. van en K. Samplonius. 2006: Nederlandse plaatsnamen, herkomst en historie. Het Spectrum, Houten. Eilander, D.A., W. Heijink, 1990: Toelichting bij de kaartbladen 20 West Lelystad (gedeeltelijk), 20 Oost Lelystad en 21 West Zwolle, (STIBOKA), Wageningen. Kaarten Bodemkaart van Nederland, 1:50000, STIBOKA, kaartblad 21B Grote Historische Atlas ( ), Wolters Noordhoff, Groningen Minuutplan ca ( Topografische kaart 1:25000 ( Topografisch-militaire kaarten 1879, 1900 ( Internet blad 18 van 18

19 Bijlage 1: Archeologische perioden

20

21 Bijlage 1: Archeologische perioden Als bijlage op de resultaten en verzamelde gegevens wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewonersgeschiedenis in Nederland geschetst. Gedurende het paleolithicum ( voor Chr.) hebben moderne mensen (homo sapiens) onze streken tijdens de warmere perioden wel bezocht, doch sporen uit deze periode zijn zeldzaam en vaak door latere omstandigheden verstoord. De mensen trokken als jager verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. De verschillende groepen jager verzamelaars exploiteerden kleine territoria, maar verbleven, afhankelijk van het seizoen, steeds op andere locaties. In het mesolithicum ( voor Chr.) zette aan het begin van het Holoceen een langdurige klimaatsverbetering in. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor geleidelijk een bosvegetatie tot ontwikkeling kwam en de variatie in flora en fauna toenam. Ook in deze periode trokken de mensen als jager verzamelaars rond. Voorwerpen uit deze periode bestaan voornamelijk uit voor de jacht ontworpen vuurstenen spitsjes. De hierop volgende periode, het neolithicum ( voor Chr.), wordt gekenmerkt door een overschakeling van jager verzamelaars naar sedentaire bewoners, met een volledig agrarische levenswijze. Deze omwenteling ging gepaard met een aantal technische en sociale vernieuwingen, zoals huizen, geslepen bijlen en het gebruik van aardewerk. Door de productie van overschot kon de bevolking gaan groeien en die bevolkingsgroei had tot gevolg dat de samenleving steeds complexer werd. Uit het neolithicum zijn verschillende grafmonumenten bekend, zoals hunebedden en grafheuvels. Het begin van de bronstijd ( voor Chr.) valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen, zoals bijlen. Het gebruik van vuursteen was hiermee niet direct afgelopen. Vuursteenmateriaal uit de bronstijd is meestal niet goed te onderscheiden van dat uit andere perioden. Het aardewerk is over het algemeen zeldzaam. De grafheuveltraditie die tijdens het neolithicum haar intrede deed werd in eerste instantie voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden opgeworpen, eventueel omgeven door een greppel. In de ijzertijd ( voor Chr.) werden de eerste ijzeren voorwerpen gemaakt. Ten opzichte van de bronstijd traden er in de aardewerktraditie en in het gebruik van vuursteen geen radicale veranderingen op. De mensen woonden in verspreid liggende hoeven of in nederzettingen van enkele huizen. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen (celtic fields). In deze periode werden de kleigebieden ook in gebruik genomen door mensen afkomstig van de zandgebieden. Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand. Er zijn zogenaamde vorstengraven bekend in Zuid Nederland, maar de meeste begravingen vonden plaats in urnenvelden. Met de Romeinse tijd (12 voor Chr. tot 450 na Chr.) eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als rijksgrens van het Romeinse Rijk ingesteld. Ter controle van deze zogenaamde limes werden langs de Rijn castella (militaire forten) gebouwd. De inheems leefwijze handhaafde zich wel, ook al werd de invloed van de Romeinen steeds duidelijker in soorten aardewerk (o.a. gedraaid) en een betere infrastructuur. Onder meer ten gevolge van invallen van Germaanse stammen ontstond er instabiliteit wat uiteindelijk leidde tot het instorten van de grensverdediging langs de Rijn. Over de middeleeuwen ( na Chr.), en met name de vroege middeleeuwen ( na Chr.), zijn nog veel zaken onbekend. Archeologische overblijfselen zijn betrekkelijk schaars. De politieke macht was na het wegvallen van de Romeinen in handen gekomen van regionale en lokale hoofdlieden. Vanaf de 10 e eeuw ontstaat er weer enige stabiliteit en is een toenemende feodalisering zichtbaar. Door bevolkingsgroei en gunstige klimatologische omstandigheden werd in deze periode een begin gemaakt met het ontginnen van bos, heide en veen. Veel van onze huidige steden en dorpen dateren uit deze periode. De hierop volgende periode 1500 heden wordt aangeduid als nieuwe tijd.

22

23 Bijlage 2: Archeologische Monumentenzorg (AMZ) schematisch overzicht AMZ verklarende woordenlijst AMZ

24

25

26 Verklarende woordenlijst Archeologische Monumentenzorg (AMZ) Archeologische begeleiding (STAP 5c) Een archeologische begeleiding wordt uitgevoerd wanneer proefsleuven of en opgraving niet mogelijk zijn door bijvoorbeeld civieltechnische beperkingen. Archeologische indicatoren Hiermee worden aanwijzingen in de bodem bedoeld die duiden op menselijke activiteiten in het verleden, zoals aardewerkscherven, houtskool, botmateriaal, vondstlagen, etc. Archis Archeologisch informatiesysteem voor Nederland. Een digitale databank met gegevens over archeologische vindplaatsen en terreinen. Bureauonderzoek (STAP 1) Het bureauonderzoek is een rapportage waarin een gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel wordt opgesteld aan de hand van geomorfologische en bodemkaarten, de Archeologische Monumentenkaart (AMK), het Archeologisch Informatiesysteem (ARCHIS), historische kaarten en archeologische publicaties. Fysiek beschermen (STAP 4c) De archeologische resten blijven in de bodem behouden door bijvoorbeeld planaanpassingen. Geofysisch onderzoek Meetapparatuur brengt archeologische verschijnselen in de bodem driedimensionaal in kaart zonder te boren of te graven. Dit kan bijvoorbeeld door radar, weerstandsonderzoek of elektromagnetische metingen. Gespecificeerd archeologisch verwachtingsmodel Dit model geeft op detailniveau voor het plangebied aan wat aan archeologische vindplaatsen aanwezig kan zijn. Op basis van dit verwachtingsmodel wordt bepaald of een inventariserend veldonderzoek nodig is en wat de juiste methode is om eventueel aanwezige archeologische resten aan te tonen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) (STAP 2) Tijdens een inventariserend veldonderzoek worden archeologische waarden in het veld geïnventariseerd en gedocumenteerd. Waar is wat in de bodem aanwezig? De inventarisatie kan bestaan uit een inventariserend veldonderzoekoverig (door middel van een booronderzoek, veldkartering en/of geofysisch onderzoek) en/of een inventariserend veldonderzoek door middel van proefsleuven. Wat de beste methode is, hangt sterk af van de omstandigheden en de aard van de vindplaats. Inventariserend veldonderzoek overig (IVO o) (STAP 2b of 2c) Bij een Inventariserend veldonderzoek overig door middel van boringen (IVOo) worden boringen gezet door middel van een handboor of guts. Inventariserend veldonderzoek proefsleuven (IVO p) (STAP 2f) Proefsleuven zijn lange sleuven van twee tot vijf meter breed die worden aangelegd in de zones waar aanwijzingen zijn voor het aantreffen van archeologische vindplaatsen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Verkennende fase (STAP 2b) Wanneer bij het bureauonderzoek onvoldoende gegevens beschikbaar zijn om een gespecificeerd verwachtingsmodel op te stellen, wordt een inventariserend veldonderzoek verkennende fase uitgevoerd. In deze fase wordt onderzocht of de bodem nog intact is, wat de bodemopbouw is en hoe deze invloed heeft gehad op de locatiekeuze van de mens in het verleden. Het onderzoek is bedoeld om kansarme zones om archeologische resten aan te treffen uit te sluiten en kansrijke zones te selecteren voor vervolgonderzoek. Een verkennend onderzoek kent een relatief lage onderzoeksintensiteit en wordt meestal uitgevoerd door middel van boringen. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Karterende fase (STAP 2c of 2f) Tijdens een inventariserend veldonderzoek karterende fase wordt het plangebied systematisch onderzocht op de aanwezigheid van archeologische sporen en/of vondsten. De intensiteit van onderzoek is groter dan in de verkennende fase, bijvoorbeeld door een groter aantal boringen per hectare of door het aanleggen van proefsleuven. Inventariserend veldonderzoek (IVO) Waarderende fase (STAP 2f) Tijdens de waarderende fase wordt aangegeven of de aangetroffen archeologische vindplaatsen behoudenswaardig zijn. Dat betekent dat de aard, omvang, datering, conservering en inhoudelijke kwaliteit van de vindplaats(en) wordt vastgesteld. Wanneer de waardering van de archeologische resten laag is, hoeft geen verder archeologisch onderzoek te worden uitgevoerd. Het plangebied wordt 'vrijgegeven'. Wanneer de resten behoudenswaardig zijn, wordt in eerste instantie behoud in situ (ter plekke in de bodem) nagestreefd. Wanneer dit door de voorgenomen ontwikkelingen niet mogelijk is, wordt vervolgonderzoek uitgevoerd in de vorm van een opgraving of archeologische begeleiding. Vaak wordt deze fase gecombineerd uitgevoerd met het inventariserend veldonderzoek karterende fase. Opgraving (STAP 5c) Wanneer door de toekomstige ontwikkelingen aanwezige archeologische resten in de bodem niet behouden kunnen worden, wordt een opgraving uitgevoerd. Tijdens de opgraving worden archeologische resten gedocumenteerd, gefotografeerd en bestudeerd. Hierdoor wordt informatie over het verleden zo goed mogelijk vastgelegd en behouden. Plan van Aanpak (PvA) (STAP 2a) Voor een booronderzoek is een Plan van Aanpak (PvA) noodzakelijk. Het PvA beschrijft hoe het veldwerk wordt uitgevoerd en uitgewerkt. Programma van Eisen (PvE) (STAP 2d of 5a) Voor het uitvoeren van een inventariserend veldonderzoek proefsleuven, archeologische begeleiding of opgraving is een Programma van Eisen (PvE) noodzakelijk. Het PvE beschrijft het doel, vraagstelling en uitvoeringsmethode van het archeologisch onderzoek. Dit document wordt beschouwd als basisdocument voor archeologisch veldonderzoek waarmee de inhoudelijke kwaliteit gewaarborgd wordt. Het PvE wordt goedgekeurd door het bevoegd gezag (gemeente, provincie of het rijk). Quickscan In een quickscan wordt geïnventariseerd of en waar archeologisch onderzoek moet worden uitgevoerd. Selectieadvies (STAP 3) In het selectieadvies wordt op archeologisch inhoudelijke argumenten het advies gegeven welke delen van het plangebied vrijgegeven kunnen worden voor verdere ontwikkeling en welke delen behouden of opgegraven moeten worden. Selectiebesluit (STAP 4) De bevoegde overheid (gemeente, provincie of soms het rijk) geeft op basis van het selectieadvies aan welke maatregelen genomen worden. De bevoegde overheid kan van het selectieadvies afwijken indien zij dat nodig acht. Veldkartering Bij een veldkartering wordt het plangebied systematisch belopen om archeologische oppervlaktevondsten te verzamelen.

27 Bijlage : Waarnemingen uit ARCHIS II

28

29 projectnr Archeologische Rapporten Oranjewoud 2012/115 waarnemingsnr bron ARCHIS plaats Zwartsluis gemeente Zwartewaterland toponiem MEPPELERDIEP coordinaten vondstomstandigheden Niet archeologisch: baggerwerk OM nr. 1 vondstdatum type vindplaats Onbekend datering van Neolithicum laat: vc tot Neolithicum laat: vc Pagina 1 van 1 ARCHIS: Archeologische waarnemingen

30 Kaartenbijlage

31

32 ARCHIS kv schakelstation Zwartsluis / Oranjewoud / MA Legenda WAARNEMINGEN MONUMENTEN archeologische waarde hoge archeologische waarde zeer hoge archeologische waarde zeer hoge arch waarde, beschermd PLAATSNAMEN ONDERZOEKSMELDINGEN Zwartsluis TOP10 ((c)tdn) IKAW zeer lage trefkans lage trefkans middelhoge trefkans hoge trefkans lage trefkans (water) middelhoge trefkans (water) hoge trefkans (water) water niet gekarteerd GEMEENTEN PROVINCIES km N Archis /