Nieuwe Groei D66 Notitie Tweede Kamerfractie D66

Transcriptie

1 Nieuwe Groei D66 Notitie Tweede Kamerfractie D66 juni 2014

2 Ruimte Beweging Richting

3 Inhoud Samenvatting 6 1. Inleiding: We kunnen niet zonder groei Leeswijzer: Structureel groeien na de crisis Uitgangssituatie: Nederland in een veranderende wereld Wat gebeurt er in de wereld om ons heen? Wat gebeurt er in Nederland? Uitdagingen in een veranderende omgeving Analyse: Anatomie van het Nederlandse verdienvermogen Participatie: meer uren werken Productiviteit: efficiënter werken Productiviteit in de private sector Productiviteit in de publieke sector Het verdienmodel vraagt vernieuwing! Visie op Nieuwe Groei: ruimte, beweging & richting Ruimte Beweging Richting 64 Conclusies 82 4 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 5

4 Samenvatting: Concurreren, investeren, regisseren Charly Verhoeven Nederland lijkt het diepste dal van de financiële en economische crisis voorbij. De economie krimpt niet meer, maar groeit ook niet echt. Daarom is het nu tijd om vooruit te kijken. Nederland is toe aan nieuwe groei: structurele groei voor de lange termijn. Die is nodig om de staatsschuld af te lossen, om onderwijs, zorg en pensioenen te betalen en om onze koopkracht op peil te houden. Maar bovenal creëert groei ruimte voor mensen om zelf keuzes te maken en ambities waar te maken. Dat betekent niet dat alle groei wenselijk is. Groei die de aarde uitput, schulden maakt of zeepbellen creëert, is dat niet. Groei moet duurzaam zijn. Dankzij prestaties uit het verleden staat Nederland er nog relatief goed voor. Maar het gevaar is dat dit huidige comfort het zicht op onze afnemende concurrentiekracht vertroebelt. We kunnen niet blijven teren op het verleden. Met 650 duizend mensen blijft het aantal werkelozen hoog, terwijl onze concurrentiepositie ten opzichte van andere landen verslechtert. 1 Net als de vorige kabinetten dreigt ook dit kabinet stil te vallen. De ambitie ontbreekt om Nederland klaar te stomen voor de toekomst. Na een periode waarin de conservatieve polder hervormingen mocht uitstellen en afremmen, dreigt nu een scenario waarin noodzakelijke investeringen achterwege blijven. Immers, consumptieve uitgaven aan zorg en sociale zekerheid blijven toenemen, terwijl investeringen in innovatie, onderwijs en onderzoek niet bijbleven. En op terreinen als economische zaken, handel en (digitale) infrastructuur lijkt het kabinet op de winkel te passen, waarvan vooral de gevestigde orde profiteert. Voor de crisis groeide onze economie met 2 tot 2.5% per jaar. Dat behoort opnieuw tot de mogelijkheden, maar dan moet de koers nu verlegd worden. De oude groei leunde op toenemende schulden en tijdelijke luchtbellen in stijgingen van de vastgoedprijzen. Nieuwe groei moet juist voortkomen uit hogere arbeidsproductiviteit. Onze arbeidsdeelname loopt immers aan tegen de grenzen van vergrijzing en bevolkingsdaling. Daarom is het tijd voor een debat over het toekomstig verdienvermogen van Nederland. De Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) gaf met het rapport Naar een lerende economie een 1 CBS, Het Nederlandse Ondernemingsklimaat in cijfers 2013, p.6: vanuit het perspectief van het behaalde niveau van economische kerngetallen kunnen de oudere gevestigde economieën de toets met opkomende economieën nog ruimschoots doorstaan, vanuit het perspectief van groei is dit in veel mindere mate het geval. fraaie voorzet. Helaas schatte het kabinet dit rapport niet op waarde en liet de kans lopen met een koele, afhoudende reactie. Ook andere wetenschappers en het bedrijfsleven trokken het afgelopen jaar tevergeefs aan de bel. En dit terwijl Nederland voor een aantal serieuze uitdagingen staat. Onze arbeidsinzet behoort met 26.5 uur per week tot de laagste ter wereld. Ter illustratie: Griekenland scoort 39 uur per week. Ook vlakte de groei van onze arbeidsproductiviteit tussen 1990 en 2012 af naar 1% per jaar. Dit tegen bijna 2% in het Verenigd Koninkrijk en de VS. We hebben een structureel begrotingstekort, dat in miljard euro bedraagt, een staatsschuld van bijna 450 miljard euro en de hoogste hypotheekschuld ter wereld. Daarbij scoort Nederland ondermaats op het opleiden en aantrekken van talent en zijn de overheidsuitgaven aan zowel research & development als publieke wetenschap gedaald naar respectievelijk 0.65% BBP en 0.82% BBP. 2 Terwijl het aantal zzp ers bijna 1 miljoen bedraagt, blijft de groei van onze bedrijven achter, omdat onze arbeidsmarkt stroef is, investeringskapitaal eenzijdig van banken moet komen en energie in Nederland duur is. Met deze notitie presenteert D66 een groeiagenda voor de 21e eeuw. Deze agenda is gericht op het verhogen van de arbeidsdeelname, maar wil vooral de afvlakkende groei van de Nederlandse arbeidsproductiviteit keren. Laat Nederland streven naar een structurele groei van de arbeidsproductiviteit van 2% per jaar. Een stevige ambitie die alleen haalbaar is als we er nu werk van maken. 2 Knaw 2014: ondanks afspraak van 1% BBP naar publieke wetenschap uit Verdrag van Lissabon gaan Nederlandse overheidsuitgaven aan publieke wetenschap omlaag van 0.78% in 2012 naar 0.65% in 2018; OCW-brief n.a.v. Rathenau Instituut 2014: R&D investeringen Rijksoverheid nemen af van 5.8 miljard naar 5.2 miljard euro in 2018: een daling van 0.96% naar 0.82% BBP in die periode. 6 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 7

5 D66 wil dat Nederland in 2030 nieuwe uitdagers en voortschrijdende technologie kansen geeft en structureel investeert in kennis en innovatie. Nederland moet zowel broedplaats als trekpleister van talent zijn en alle inwoners een leven lang laten leren. Hoewel de blik in onze open economie naar buiten gericht is, is daarbij ook constante aandacht nodig voor de mensen die niet mee kunnen komen in een veranderende wereld. Daarom kiest D66 voor een model met drie fundamenten voor nieuwe groei. Het eerste fundament is ruimte. Dit draait om een overheid die kerntaken als onderwijs en infrastructuur uitstekend uitvoert, maar mensen en bedrijven niet voor de voeten loopt met onnodige regels en organisaties. Binnen deze klassieke liberale agenda kiest D66 niet alleen voor een bescheiden en doelmatige overheid, maar ook voor een effectievere (semi-) publieke sector. Het tweede fundament is beweging. Dit is de noodzaak om mensen, bedrijven en de overheid zelf wendbaar en competitief te maken. Dat is belangrijk om voortdurend in te spelen op de veranderende wereld om ons heen. Deze economische hervormingsagenda beslaat de arbeidsmarkt en het onderwijs, maar draait ook om beter concurrerende markten en moderne collectieve voorzieningen. Het derde fundament is richting. Als antwoord op de aloude vraag welke rol de overheid moet spelen in de economie, wil D66 een overheid die een koers durft uit te zetten op basis van een economische visie. Dit betekent niet dat de overheid moet kiezen voor bepaalde regio s of sectoren, maar wel voor een economische inrichting op basis van randvoorwaarden als meer talent opleiden en aantrekken, extra investeren in innovatie en duurzamer produceren. De invulling van dit model leidt tot de volgende hoofdaanbevelingen: Concurreren. Onze internationale concurrentiepositie is gebaat bij meer binnenlandse competitie. Scherp mededingingsbeleid moet horizontale en verticale machtsconcentraties voorkomen, concurrentie bewaken en nieuwkomers de kans geven de gevestigde orde uit te dagen. Oude regels mogen nieuwe initiatieven en verdienmodellen niet langer in de weg staan. Na een bezuiniging van 7.5 miljoen euro in de periode moet de capaciteit van de nieuwe marktmeester ACM waar nodig uitgebreid worden. Alleen zo kan de ACM een echte waakhond met scherpere tanden worden. Naast het vergroten van de pakkans moeten de boetes omhoog, met name voor kartelovertedingen die nu slechts 10% van de jaaromzet bedragen, ook als het kartel tien jaar duurde. Gesubsidieerde concurrentie, gedwongen winkelnering en verstoring door halfslachtige organisaties die tussen markt en overheid inhangen, moeten worden ingeperkt door scherper te kiezen tussen publiek of privaat. Zo moet de volgende spoorconcessie niet meer onderhands gegund worden, maar openbaar aanbesteed worden. Ook kunnen de meer dan honderd Zelfstandige Bestuursorganen (ZBO s) fors worden teruggebracht. Concurrentie door bijvoorbeeld sportclubs en overheidsdrukkerijen moet worden teruggedrongen door de wet Markt en Overheid aan te scherpen. Investeren. D66 wil een begroting met meer toekomstgerichte investeringen. Dat kan, door de groei van consumptieve uitgaven aan zorg en sociale zekerheid in te dammen. Na jaren van dalende overheidsuitgaven aan publieke wetenschap en R&D moeten beide zo snel mogelijk weer boven de 1% BBP uitkomen. D66 wil de resterende aardgasbaten in een groeifonds stoppen, onder leiding van een toekomstcommissaris die kijkt naar de lange termijn. Zo waarborgen we geld voor fundamenteel onderzoek, innovatie en ICT. Ook moeten we talent beter opleiden, ruimhartiger van buiten aantrekken en langer vasthouden in Nederland. Regisseren. Het is tijd voor een centrale groeiaanpak, in plaats van de huidige versnippering over departementen die economische groei beïnvloeden. In komende regeerakkoorden moet groei een kabinetsbrede ambitie zijn met een minister van Economische Zaken die afzonderlijke ministeries op hun groeibijdrage aanspreekt en afrekent. 3 Dit in de geest van EZ-minister Hans Wijers en zijn ministerie-overstijgende MDWoperatie (marktwerking, deregulering, wetgevingskwaliteit). Ook moeten economische prestaties voortaan gemeten worden via indicatoren die breder zijn en verder kijken dan alleen het BBP en de 3 Zie ook de matrix in de slotconclusies met de groeibijdrage per departement staatsschuld, zoals de toegevoegde waarde van onze export of aantallen patenten. Menselijk en financieel kapitaal mobiliseren. Om geld en personeel sneller op de goede plek te krijgen, pleit D66 voor onderwijs dat vroeger begint en omscholingsmogelijkheden op alle leeftijden. Voor een moderner ontslagrecht, flexibelere cao s en meer private huurhuizen. En voor het wettelijk faciliteren en fiscaal aantrekkelijker maken van private investeringen. Wij verwachten dat deze groeiagenda voor de 21 eeuw zal helpen bewerkstelligen dat: Kinderen het beter krijgen dan hun ouders De verschillen tussen generaties en groepen afnemen De zorg en het onderwijs in heel Nederland goed en toegankelijk zijn Iedereen die dat wil, kan leren en werken De ontwikkeling van ieder talent en elk bedrijf gestimuleerd wordt Het sociale vangnet een ondernemende springplank wordt Betaalbare woonruimte, natuur en cultuur voor iedereen beschikbaar zijn De publieke sector er is voor de burger en niet andersom Nederland de kennis- en innovatiehoofdstad van Europa wordt Nederland de ranglijsten van geluk en gezondheid aanvoert 8 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 9

6 Van stagnatie en krimp wordt niemand beter 1. Inleiding: We kunnen niet zonder groei Susana Fernandez Zonder economische groei zal Nederland steeds meer moeten bezuinigen op de gezamenlijke welvaart. Dat betekent dat we onze zieken en ouderen niet meer kunnen verzorgen zoals we willen. Dat er voor jongeren geen werk meer is tegen redelijke arbeidsvoorwaarden. En er steeds minder geld is om in onze vrije tijd leuke dingen te doen, op vakantie te gaan of een cadeautje te kopen. Ook is de kans groot dat criminaliteit en onveiligheid toenemen, wegen en wijken verpauperen en de kwaliteit van het onderwijs daalt. Het leven wordt er dan niet leuker op. D66 wil dit scenario voorkomen en zoekt vanuit de sociaal-liberale visie naar mogelijkheden om de structurele groei te versterken. Door het individu centraal te stellen, door iedereen eerlijke kansen te geven op ontplooiing en door de wereld beter achter te laten dan we haar kregen. Ruimte met bescherming, kansen met ambitie en vooruitgang zonder schade. Naast goed verdienen is ook slim verdelen cruciaal. 1 Te grote inkomensongelijkheid staat groei weliswaar niet in de weg, maar is wel slecht voor het geluksgevoel en de solidariteitsbeleving in een samenleving. 2 De inzet van D66 is daarom: goed verdienen en goed verdelen. We kunnen niet simpelweg bestaande en gevestigde belangen beschermen, maar zullen ruimte moeten geven aan nieuwe ontwikkelingen. Alleen zo geven we nieuwkomers in onze economie, woningmarkt en arbeidsmarkt een kans. D66 wil van huidige outsiders nieuwe insiders maken, zonder van de bestaande insiders een nieuwe groep outsiders te maken. 1 In de top 10 gelukkigste landen (Gallup, World Happiness Report 2013) staan acht Europese landen die niet alleen goed verdienen, maar de welvaart ook relatief eerlijk weten te verdelen; Nederland staat 4 e. Volgens onderzoek van de economen Caminada, Been, Goudswaard en de Graaf-Zijl (De ontwikkeling van inkomensongelijkheid en inkomensherverdeling in Nederland ) is de inkomensongelijkheid sinds 2001 niet toegenomen. 2 Volgens Ezra Klein is er geen bewijs dat grotere inkomensongelijkheid schadelijk is voor de welvaart; volgens econoom Paul Krugman zijn de oorzaken van inkomensongelijkheid mysterieuzer dan die van lage groei. Box 1: Vijf redenen voor groei Nederland staat voor een grote uitdaging. Na de booming jaren 90 en een goede start van de 21 e eeuw, is de vanzelfsprekende economische groei verdwenen. Zelfs het naderende einde van de financiële crisis biedt geen uitzicht op stevige economische groeicijfers. De meest optimistische voorspellingen gaan uit van maximaal 1 tot 2% gemiddelde groei in de komende jaren. Sommige mensen accepteren schouderophalend het ontbreken of afvlakken van onze economische vooruitgang. We zijn toch al rijk genoeg? Dat klinkt aardig, maar is het niet. Groei is namelijk veel meer dan de stijging van het nationaal inkomen of het bruto binnenlands product (BBP). Groei draait ook om persoonlijke groei en om de verbetering van onze kwaliteit van leven. Om problemen niet door te schuiven naar de volgende generatie en meer ruimte te geven aan mensen om zich te ontplooien. Bovendien: meer is altijd gemakkelijker te verdelen dan minder. Groei is dus in het belang van ons allemaal. Voor D66 is het ontbreken van toekomstige groei een ongewenst scenario voor Nederland. Want van stagnatie en krimp wordt niemand beter. 1. Wie niet groeit, die krimpt. De afgelopen zes jaar is Nederland per saldo niet gegroeid, maar hebben we in totaal wel 50 miljard euro moeten bezuinigen. Zonder groei zullen we hier continu mee moeten doorgaan. Of schuiven we schulden door naar volgende generaties. 2. Groei is nodig om onze verzorgingsstaat te betalen. We geven steeds meer uit aan zorg en uitkeringen. Willen we voor anderen kunnen blijven zorgen, dan zullen we moeten groeien. 3. Door de vergrijzing hebben we steeds minder werkende mensen. Als deze kleiner wordende groep mensen niet meer gaat verdienen, loopt onze welvaart terug. 4. Groei is de zuurstof van onze samenleving. Het zorgt voor keuzevrijheid, voor kansen, voor uitdagingen, voor zingeving en voor nieuwe mogelijkheden. Nieuwe bedrijven zorgen voor nieuwe mogelijkheden en nieuwe oplossingen. 5. Persoonlijke groei en economische groei versterken elkaar. In een welvarend land hebben mensen meer ruimte zich individueel te ontplooien, waardoor ze zelf groeien en de economie weer aanjagen. Een positieve spiraal naar boven dus! 10 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 11

7 2. Leeswijzer: Structureel groeien na de crisis Ferdi de Gier We hebben jaren van economische krimp en stilstand achter de rug. Even leek het er zelfs op dat de westerse economieën uitgespeeld waren. Maar het afgelopen jaar krabbelden ze weer op. 3 Europa presteert voorzichtig beter. En ook Nederland groeit in 2014 langzaam uit de crisis. 4 Deze lichtpuntjes ten spijt wijzen de meest positieve verwachtingen op een beperkte groei van minder dan 2.0%. Maar deze lichte stijging is onvoldoende voor de lange termijn. 3 Zowel de Europese economieën als die van VS, Canada en Japan groeien weer. Ook hun ondernemingen tonen verbeterde resultaten. 4 Volgens de prognoses van de Europese Commissie (begin mei 2014) zullen in 2015 alle 18 landen van de Eurozone, inclusief Cyprus, weer groeien. Nederland groeit in 2014 met 1.2% en in 2015 met 1.4% en ziet het begrotingstekort met 1.8% ruim onder de Europese 3% norm komen. Daarom vindt D66 het belangrijk dat het maatschappelijke en politieke debat zich meer gaat richten op toekomstige welvaart. Achter de urgente uitdagingen van de crisis zien wij fundamentele veranderingen in de economische positie van Nederland en ons vermogen om welvaart en groei te genereren. Het is door die veranderingen zeer onwaarschijnlijk dat wij als vanzelf, met hetzelfde beleid, na het doorstaan van de huidige crisis terugkeren naar de comfortabele groeipercentages van rond de 4% die eind jaren 90 heel gewoon waren. Willen wij deze cijfers in de toekomst opnieuw halen, dan zullen wij op zoek moeten naar nieuwe bronnen van economische groei. In de publicatie Naar een lerende economie geeft de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) een verkenning van de mogelijkheden. Ook signaleert de WRR een gebrek aan regie op groei. Ze vraagt de politiek om visie. Daarnaast vragen onder meer directeur van Shell-Nederland Dick Benschop 5, economen Lex Hoogduin en Bart van Ark, SER-voorzitter Wiebe Draijer en oud-minister Hans Wijers 6 om een politiek antwoord op de vraag waar we ons geld in de toekomst mee gaan verdienen. Het maatschappelijke en economische debat over nieuwe groei is dit jaar duidelijk op gang gekomen. De politiek 5 Nieuwsuur van 3 januari. Uitzending: uitzending/ / 6 Financieel Dagblad Groeidebat (2013), Verschillende bijdrage beschikbaar via Box 2: Goede groei is nog angstvallig stil. Het kabinet Rutte-II reageerde onderkoeld op de aanbevelingen uit het WRR-rapport. Voor D66 was dit uitermate teleurstellend en een gemiste kans. Het politieke debat spitste zich voor de crisis vooral toe op de verdeling van bestaande welvaart ( verdelen van de taart ) en onvoldoende op het realiseren van nieuwe groei ( de taart groter maken ). Hoewel beide vraagstukken nauw met elkaar samenhangen, is dit verband in het huidige debat uit het oog verloren. Het debat focust zich vooral op de vraag hoe we zo snel mogelijk uit de crisis komen. Hierbij wordt vergeten een antwoord te vinden op de vraag hoe we na de crisis weer op een gezond groeipad terechtkomen. Op die vraag wil deze notitie een antwoord geven. Hoewel D66 streeft naar veel meer dan economische groei alleen, beperkt dit document zich hier wel toe. Daarmee is dit geen allesomvattend programma, maar wel de economische agenda van D66 voor de komende periode. Wij starten deze notitie met een feitelijke beschrijving van de uitgangssituatie van Nederland. Vervolgens analyseren wij het Nederlandse verdienvermogen op een aantal onderdelen. Op basis van deze probleemanalyse zetten wij de drie fundamenten voor nieuwe groei uiteen, die we vervolgens uitwerken in concrete keuzes en stappen. Niet alle groei is goed. Dat hebben we de afgelopen decennia gezien. De dotcom-bubble begin deze eeuw, ondoorzichtige financiële producten die tot de schuldencrisis leidden of vastgoedzeepbellen die leegstand en ongezonde bedrijfsbalansen opleverden. Indirect zijn ook voedselfraude, in gebreke blijvende accountants, de uit de hand gelopen bonuscultuur bij banken en topsalarissen in de publieke sector voorbeelden hiervan. Voor D66 moet groei op drie manieren toekomstvast zijn. Verantwoord economisch, dus geen schijngroei door zeepbellen en speculatie. Ten tweede maatschappelijk verantwoord, zodat groei niet wordt behaald door het uitbuiten of benadelen van zwakkeren. Ten derde ecologisch verantwoord. Het leegvissen van zeeën, het kappen van bossen of het opmaken van onze gasvoorraad is het opmaken van wat we al hebben. En dat is geen groei. 12 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 13

8 Nederland was de deur naar Stuttgart over land en de brug naar Shanghai over zee. Box 3: Nederland in 2030 D66 ziet in 2030 een ander Nederland voor zich dan dat van de afgelopen eeuw. Een land waarin niet meer de grote industriecomplexen, collectieve systemen en logge bestuurslagen domineren, maar een snelle en wendbare samenleving. Nederland is dan een centrum van onderscheidende productie. Een broedplaats en trekpleister waar Nederlandse talenten graag willen blijven en buitenlandse talenten graag willen ondernemen, werken en wonen. Iedereen kan een leven lang leren: dat is een basiszekerheid. Dat Nederland speelt steeds slim in op nieuwe technologie en trends, doordat we investeren en excelleren in het aanpassingsvermogen van individuen, ondernemingen en de overheid zelf. Werk is meer dan een bron van inkomen. Het gaat om ontplooiing en samenwerking. De overheid wordt vooral gefinancierd uit belasting op vervuiling, grondstofgebruik, energie en consumptie. Werken wordt juist minder belast. Structurele groei creëert ieder jaar weer ruimte voor mensen om hun ambities waar te maken. Oude producten en diensten verdwijnen zodra nieuwe ondernemingen met betere komen. Dat is nieuwe groei in het Nederland van Uitgangssituatie: Nederland in een veranderende wereld Heather Cowper Wie zich afvraagt waar verantwoorde groei voor Nederland vandaan komt, ziet dat veel groeimotoren uit het verleden aan kracht hebben ingeboet. Nederland was altijd in staat te profiteren van grote ontwikkelingen om zich heen. Nederland was zowel de deur naar Stuttgart over land als de brug naar Shanghai over zee. Maar op een aantal binnenen buitenlandse terreinen hebben wij niet langer de wind in de rug. Bevolkingsgroei, spaarvermogen, participatiegraad, schaalvergroting en vastgoedprijzen zijn minder vanzelfsprekend dan ze waren. 3.1 Wat gebeurt er in de wereld om ons heen? Voordat we op zoek gaan naar Nederlandse groeimotoren, is het noodzakelijk een bredere oriëntatie van de relevante maatschappelijke en economische situatie in de wereld om ons heen uit te voeren. Dit is ingewikkeld. Immers, niemand voorspelde van tevoren de impact van de anticonceptiepil, de val van de muur of de komst van het internet. Toch is het mogelijk om een aantal rode draden, wereldtrends 7, te ontwaren die als basis kunnen dienen voor nieuwe Nederlandse groei. 7 In Future State 2030 onderscheidt KPMG negen global megatrends: demographics, rise of the individual, enabling technology, economic interconnectedness, public debt, economic power shift, climate change, resources stress, urbanization Mondialisering, verstedelijking en regionalisering 8 Opkomende landen als Brazilië, Rusland, India en China (de zogenoemde BRIC-landen), maar ook kleinere economieën als Vietnam en Mexico 9, worden economisch sterker en gaan ook politiek een steeds belangrijkere rol spelen. In dat veranderende speelveld is Europa, met zijn vele metropolen en grote ondernemingen, nog altijd de grootste economie ter wereld. Toch spreken mensen steeds vaker over het oude continent. 8 Een aantal cijfers uit paragraaf en zijn ontleend aan de studie (Horizonscan) Welvaart en Leefomgeving van het CPB en het PBL (2013) 9 Na de BRIC sprak Investeringsbank Goldman Sachs van de N-11 (Next Eleven). Dit zijn 11 landen met economische toekomstpotentie: Bangladesh, Egypte, Indonesië, Iran, Mexico, Nigeria, Pakistan, Filipijnen, Zuid-Korea, Turkije en Vietnam. 14 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 15

9 Meer dan 50% van de mensen woont inmiddels in steden. 10 Met name in ontwikkelingslanden verstedelijkt de wereld snel. Wereldwijd zullen in 2050 zeven op de tien mensen in een stad wonen. Waren er in 1970 nog twee steden met meer dan tien miljoen inwoners, in 2015 zullen dit er maar liefst 37 zijn. Dit maakt steden met hun hoge bevolkingsaantal en bebouwingsgraad op een klein oppervlak tot het brandpunt van zowel economische kansen als maatschappelijke problemen. Het stelt stadsbesturen voor steeds grotere uitdagingen. In plaats van landen vormen regio s en stedenconcentraties het bepalende schaalniveau voor nieuwe economische ontwikkeling. Bekende voorbeelden zijn Sillicon Valley, de Randstad en het Ruhrgebied Landenvoordelen verdwijnen en bedrijfs-voordelen beklijven steeds korter De economische voordelen die landen vroeger bezaten zijn steeds vaker vergankelijk: of het nu gaat om het Zwitserse bankgeheim, de Zweedse veilige auto s of de Franse wijnexpertise. Ze zijn steeds minder onderscheidend. Dit geldt ook voor Nederland: tien jaar geleden hadden we aanmerkelijk betere wegen dan onze buurlanden, werden we geroemd om onze kennis van de Engelse taal en was Nederland de beste plek voor internationale hoofdkantoren. Die voordelen zijn vrijwel verdwenen: niet omdat Nederland achteruit is gegaan, maar omdat andere landen hun achterstand hebben ingehaald. Spanje maakte een inhaalslag met infrastructuur, Frankrijk in de beheersing van de Engelse taal en het Verenigd Koninkrijk in het belastingklimaat. Dat betekent dat we niet op onze lauweren kunnen rusten. We zullen nieuwe onderscheidende voordelen moeten ontwikkelen. We zien dat ook ondernemingen minder lang aan de top staan dan in het verleden. Nokia kwam en ging in 10 jaar tijd. Mexx verloor zijn leidende positie in een paar jaar tijd, 10 UNFPA (2008), State of the World Te raadplegen op: net als Edah en Hyves. Marktleiderschap duurt steeds korter (van 20 jaar vroeger tot gemiddeld 7 jaar nu) en de levensduur van ondernemingen neemt af. Dat leidt tot structureel toenemende faillissementskansen. Winnaars en verliezers volgen elkaar steeds sneller op. Het ontwikkelen van nieuwe succesvolle ondernemingen wordt steeds belangrijker. Focussen op behoud van huidige ondernemingen van welvaart wordt steeds moeilijker en minder zinvol Uitputting van grondstoffen Grondstoffen worden steeds schaarser, terwijl de vraag met name in opkomende economieën alleen maar toeneemt. Dit leidt tot uitputting en nieuwe verhoudingen. De vraag is namelijk tegen welke (milieu-) kosten we het nog acceptabel vinden om voorraden grondstoffen te winnen. Landen met voldoende grondstoffen zullen dit steeds meer als concurrentievoordeel inzetten. Denk aan president Poetin van het gasrijke Rusland, zeldzame aardmetalen voor China, de Arabische oliesjeiks en het schaliegas in de VS. Landen zonder grondstoffen zullen moeten inzetten op zuiniger gebruik van grondstoffen en meer hergebruik Digitalisering en automatisering Door digitalisering veranderen vrijwel alle bedrijfsketens. Fabrikanten kunnen producten direct via het internet aanbieden en webshops concurreren met de fysieke detailhandel. Tussenpersonen, makelaars, intermediairs en groothandels (the middle man) zijn steeds minder nodig voor zaken als verzekeringsproducten, reizen, muziek en boeken. Zo dwingt Netflix de filmindustrie tot innovatie en Telecomreuzen tot grote overnames. Of denk aan The New York Times. Omdat digitaal nieuws belangrijk is om lezers te trekken, maar niet veel oplevert, slaagt de krant er niet in om succesvol te veranderen. Dit is een treffende illustratie van het begrip ontwrichtende innovaties ( disruptive innovations 11 ). Nederlandse kranten kampen overigens met hetzelfde probleem. Een start-up als Blendle 12 speelt sneller in op de behoefte van de klant. Afstand wordt steeds minder belangrijk en het is mogelijk om bedrijfsprocessen in brokken op te delen en deze op verschillende plekken uit te voeren. Door automatisering en globalisering dreigt de middenklasse in de verdrukking te komen. 13 Banen in het middensegment van de arbeidsmarkt verdwijnen vooral door automatisering van voorheen nietautomatiseerbare taken. 14 De algemene trend is dat robots, computers, internet en steeds meer taken uit handen nemen van mensen. Werkzaamheden van boekhouders, bewakers van processen en verkopers van verzekeringen zullen grotendeels worden geautomatiseerd. Nu hebben we dit verschijnsel ook gezien bij eerdere revoluties die voortkwamen uit de stoommachine, elektriciteit en de computer. Toch is er reden tot optimisme. Een groot deel van de beroepen van vandaag bestond 25 jaar terug nog niet. Juist de 3D-printer als grote drijver van de huidige dynamiek laat zien dat waar oude banen verdwijnen, ook weer nieuwe ontstaan. 15 Alleen gebeurt dit lang niet altijd op dezelfde plaats, in dezelfde sector of op hetzelfde niveau. Het is opvallend dat een land als Duitsland in staat bleek om automatisering in te zetten om mensen productiever te maken (en banen te behouden), terwijl in de VS en het VK automatisering is ingezet om mensen overbodig te maken In The Innovators Dilemma (1997) beschrijft Clayton Christensen dat (grote) bedrijven de gijzelaars van hun eigen (oude) klanten zijn en daarom niet elegant kunnen omgaan met ontwrichtende innovaties die ze wel zien aankomen. De bedrijven die ontwrichtend innoveren, zijn wendbaarder en ontwikkelen goedkoper producten en nemen zo de klanten van gevestigde spelers over. 12 Blendle is een kiosk-app voor losse artikelen in plaats van de hele krant. 13 Joseph E. Stiglitz (2006), Making Globalization Work 14 Acemoglu, D. en Autor, D. (2012), What does human capital do? A review of Goldin and Katz s The race between education and technology. Naar het scenario van economische groei zonder banengroei wordt tegenwoordig verwezen met de term jobless growth. 15 In De wereld van het 3D-printen beschrijft Willem Vermeend de kansen voor een nieuwe en lokale maakindustrie dichterbij de klanten, inclusief een herleving van ambachtelijk vakmanschap op basis van de 3D-printer. 3.2 Wat gebeurt er in Nederland? In aanvulling op de bovengenoemde wereldtrends kent Nederland een aantal eigen ontwikkelingen die van invloed zijn op de sociaaleconomische inrichting. Het gaat zowel om demografische als maatschappelijke bewegingen, die ten dele ook in andere Europese landen voorkomen Bevolkingsdaling en vergrijzing De wereldbevolking zal in 2050 bestaan uit acht tot elf miljard mensen. Met name het aantal mensen ouder dan 60 jaar zal stijgen. De Nederlandse bevolking stijgt van 16.8 naar 17.8 miljoen in 2060 en gaat daarna krimpen, al in 2030 heeft een derde van de Nederlandse gemeenten te maken met een dalend aantal inwoners. 17 Dat heeft directe gevolgen voor het aantal voorzieningen en de hoeveelheid vastgoed. Overigens stijgt het aantal eenpersoonshuishoudens naar maar liefst 44% in Dat betekent dat er tot 2040 één miljoen extra woningen nodig zijn, een enorme opgave. De levensverwachting stijgt en is in 2060 voor mannen en vrouwen bijna 90 jaar. Een kwart van de bevolking zal dan 65-plusser zijn, tegen 16% nu. De beroepsbevolking daalt nu al, als gevolg van deze vergrijzing. Steeds minder mensen moeten het geld verdienen voor een steeds grotere groep niet-werkenden. Om dezelfde welvaart per persoon te kunnen blijven realiseren, zal er per werkende dus meer geproduceerd moeten worden. Als we dat niet doen, zal de ontwikkeling van verschraling, economische stilstand en werkeloosheid die we nu in krimpregio s als Oost-Groningen en Zeeuws Vlaanderen zien zich steeds meer landelijk gaan manifesteren. 16 WRR (2013), Naar een lerende economie. 17 CBS (december 2011) Te raadplegen op: nl-nl/menu/themas/dossiers/nederland-regionaal/publicaties/ artikelen/archief/2011/ wm.htm 16 l Nieuwe Groei Nieuwe Groei l 17