ELLENISTISCHE SCULPTUUR

Transcriptie

1 ELLENISTISCHE SCULPTUUR In het algemeen laat men de Hellenistische periode beginnen met de dood van Alexander de Grote (323 v.c.), en eindigen met de slag bij Actium (31 v.c., Marcus Antonius verslagen door Octavianus [later Augustus ]). 54

2 Hellenistische sculptuur: problemen De ontwikkeling van de Griekse sculptuur in de archaïsch-klassieke periode voor te stellen als een lineaire progressieve ontwikkeling, zoals in het voorgaande is gebeurd, is weliswaar een simplificatie maar geen ernstige vervalsing van de werkelijkheid. In de Hellenistische periode ligt het veel gecompliceerder. Er zijn daarvoor verschillende oorzaken: De Griekse cultuur beslaat nu een veel omvangrijker gebied dan voorheen; regionale verschillen worden groter. Er ontstaan verschillende belangrijke kunstcentra (o.a. Alexandrië, Pergamon, Rhodos, Athene) die in veel opzichten stilistisch hun eigen weg gaan. Verschillende stromingen kunnen gelijktijdig naast elkaar bestaan: het op Lysippos gebaseerde geïdealiseerde naturalisme, de barok, het realisme, en een voortdurend classicisme (beeldhouwers grijpen vaak terug op motieven, ideeën en stijlkenmerken uit de klassieke periode). Er zijn relatief weinig met zekerheid te dateren Hellenistische sculpturen. Verschillende handboeken hanteren verschillende indelingen van de Hellenistische periode, maar hoe men deze ook indeelt, vanwege de grote onzekerheden in de dateringen zal men een zelfde monument nu eens in de ene fase, dan weer in een andere fase geplaatst zien worden. In deze beknopte inleiding beperken wij ons tot enkele karakteristieke monumenten. 55

3 [De Tyche van Antiochië] door Eutychides, ca. 300 v.c. Antiochië aan de Orontes, de hoofdstad van het Seleucidische rijk, is gesticht in 300 v.c. Eutychides, een leerling van Lysippos van Sikyon, kreeg de opdracht het beeld van de nieuw-geconcipieerde stadsgodin Tyche te vervaardigen. Het beeld is verloren maar dankzij literaire verwijzingen en afbeeldingen op munten kunnen wij o.a. een beeld in het Vaticaan als een kopie ervan herkennen. Tyche zit op een rots, benen over elkaar, haar linker hand op de rots, korenaren in haar rechterhand. De korenaren symboliseren de rijkdom van de stad. Op haar hoofd draagt zij een kroon in de vorm van een muur: deze symboliseert de stad zelf. Haar rechtervoet rust op de schouder van een zwemmer, de personificatie van de Orontes, de rivier waar Antiochië aan lag. kopie Vaticaan 2672 Het driehoekig opgebouwde beeld heeft verschillende gezichtspunten. Dit is bereikt door aan het lichaam een draai te geven: het lichaam spiraalt om de wervelkolom (vgl. de apoxyomenos van Lysippos, p ). 56

4 De Nike van Samothrake Parijs Louvre MA 2369, marmer, h van het beeld 2,45 m. ca. 200 v.c. Dit beeld van Nike, gevonden op het eiland Samothrake, is waarschijnlijk opgesteld naar aanleiding van een belangrijke overwinning op zee door een van de Hellenistische vorsten. Als wij wisten welke overwinning dan zou dat de datering meer vastigheid geven. Nike landt op de boeg van een schip. Een ruimtelijke weergave wordt bereikt door torsie en contra-torsie van het lichaam: van de voeten naar het middel linksom, van het middel naar de schouders rechtsom. De draperie spiraalt eromheen, afwisselend dikke massa s opgepropt gewaad met diepe schaduwplooien,, en dunne transparante tegen het lichaam plakkende stukken. De sterke licht-schaduw-contrasten zorgen voor een veel meer dramatische weergave van de beweging dan bij de Nike van Paionios (vgl. p. 40) 57

5 Twee nieuwe kunstgrepen in de draperie-weergave Alle formalistische plooi-weergaves die in de hoog-klassieke beeldhouwkunst zijn ontwikkeld (p ), en de meer realistische stofuitdrukking uit de 4 eeuw (p. 45), zien wij terug in de Hellenistische e sculptuur. Er komen nu twee nieuwe kunstgrepen bij. Zij worden duidelijk geïllustreerd door de beelden van Dioskourides en zijn echtgenote Kleopatra op Delos, door de inscriptie gedateerd 138/7 v.c. 1. Plooi-over-plooi. Kleopatra (links) draagt een mantel van dunne stof over een vrij dik en zwaar ondergewaad; de plooien van het ondergewaad zijn door de dunne mantel heen zichtbaar en worden overkruist door de plooien van die mantel. Het ligt in het verlengde van de klassieke illusie van doorschijnende draperie. 2. Vouwen in het himation ( press folds = Liegefalten ). Grieken bewaarden hun kleding niet opgehangen maar opgevouwen in een kist. Er ontstonden daardoor vouwen in bv. het himation, die tijdens het dragen zichtbaar bleven (zie Dioskourides, rechts). Deze vouwen in sculptuur weer te geven getuigt van een opmerkelijke hang naar realisme. Het kan ook zijn dat men van een huiselijke onvermijdelijkheid een esthetische wenselijkheid heeft gemaakt (ouderen onder ons herinneren zich de waardering voor de totaal niet functionele scherpe vouwen in de pantalon). Vouwen in het himation van deze keurige burger storen ons niet; in het himation van Zeus die verwikkeld is in een gevecht met de giganten krijgen zij iets absurds. Delos monument van Dioskourides en Kleopatra marmer, h 1,67 en 1,52 m, 138/7 v.c. 58

6 PERGAMON onder de Attaliden Pergamon ligt in Mysia (noordwest Klein Azië), aan de rivier de Kaïkos. De Pergameense vorsten, in het bijzonder Attalos I ( v.c.) en Eumenes II ( v.c.), hebben door een intelligent beleid en door behendig politiek manoeuvreren tussen de grote Hellenistische mogendheden en Rome een welvarend koninkrijkje weten op te bouwen, met als pronkstuk de hoofdstad Pergamon, een cultureel en wetenschappelijk centrum van grote betekenis. Pergamon cultiveerde een bijzondere band met Athene. Pergameense prinsen (evenals die uit andere Hellenistische vorstenhuizen) studeerden in Athene, en schonken naderhand als materieel blijk van hun erkentelijkheid schitterende gebouwen aan de oude stad, zoals de stoa van Eumenes II aan de zuidhelling van de Akropolis, en de stoa van Attalos II ( v.c.) aan de oostzijde van de Atheense agora. Pergamon zelf werd door een zeer bewust programmatische aanpak gepresenteerd als het nieuwe Athene, de opvolger van het oude Athene als leider van alle Grieken. Zoals de Atheners de Grieken hadden geleid in de strijd tegen de barbaren (Perzen), zo gingen de Pergameense vorsten e voor in de strijd tegen de nieuwe barbaren: de krijgshaftige Keltische stammen ( Galliërs, Galaten ) die zich in de 3 eeuw v.c. in Klein Azië vestigden. Het belangrijkste heiligdom op de akropolis van Pergamon was dat van Athena Polias, die na belangrijke overwinningen de bijnaam Nikephoros ( overwinningbrenger ) kreeg. Onder Attalos I werd op het plein van het Athena-heiligdom een kolossale Athena Promachos opgesteld (in navolging van Pheidias beeld op de Atheense akropolis). Tevens werden zijn overwinningen op de Keltische stammen gevierd met twee Galliër-monumenten. Annex aan het heiligdom van Athena werd onder Eumenes II een grote bibliotheek ingericht, die naar verluidt boeken bevatte en alleen werd overtroffen door de bibliotheek van Alexandrië. In de bibliotheek werd een marmeren kopie van de Athena Parthenos (a ware grootte) geplaatst. Onder dezelfde vorst is het grote altaar van Pergamon tot stand gekomen, waarschijnlijk tussen 172 en 159 v.c. De laatste der Attaliden, Attalos III, had geen erfgenamen en vermaakte zijn rijk aan Rome; hij stierf in 133 v.c. 59

7 Pergamon maquette van de akropolis 60

8 [Galliër-monument] van Attalos I 230/220 v.c. De bronzen beelden van dit monument zijn niet bewaard gebleven, maar enige marmeren kopieën geven ons een indruk van de sculptuur. Rome MNT 8608 Galliër die zijn vrouw gedood heeft en op het punt staat zichzelf te doden, omkijkend naar de naderende vijand. Door zijn kapsel en snor is hij als Galliër gekenmerkt. Het is een lichtelijk theatrale groep in driedimensionale, piramidale compositie. Met name de figuur van de man, met de torsie van het lichaam, laat de belangstelling van de beeldhouwers voor beweging en krachtsinspanning zien. 61

9 [Galliër-monument] van Attalos I 230/220 v.c. Rome Mus. Cap. 747 Stervende Galliër. Als Galliër is hij herkenbaar door haardracht, snor, en torques om de hals. Hij zit op een rond schild dat op de grond ligt, en zichzelf met moeite overeind houdend met zijn rechter arm kijkt hij naar de fatale steekwond in zijn rechter zij. Naast hem ligt een Keltische trompet. Mogelijk hebben wij hier de door Plinius genoemde trompetter van de beeldhouwer Epigonos (NH 34, 87), wiens naam in een Pergameense inscriptie voorkomt. Realistische anatomie met aandacht voor de weergave van het huidoppervlak; uitdrukking van emotie. Interessant is dat men niet koos voor een symbolische mythische voorstelling, maar voor het uitbeelden van de verslagen tegenstanders; de overwinnaars zijn weggelaten. Door een waardige weergave van de overwonnenen straalde te meer roem af op de overwinnaars. 62

10 HET PERGAMON-ALTAAR (het grote altaar van Zeus en Athena) v.c. Wat wij over hebben is in feite de architectonische entourage van het eigenlijke altaar, dat zelf niet is bewaard gebleven. Dat altaar stond op een bijna 6 m hoog platform dat was omgeven door zuilengalerijen; aan de westzijde leidde een monumentale trap naar het platform. De noordelijke en zuidelijke colonnades waren over de trap heen doorgetrokken en vormden zo twee vleugels (risalieten). De afwerking van de reliëfs van het Pergamon-altaar is niet geheel voltooid. e e e Het monument is afgebroken in de 6, 7 of 8 eeuw, en het materiaal is gebruikt voor een ver- dedigingsmuur. In de loop van de tijd is er veel in kalkovens verdwenen. Na opgravingen in zijn de bewaarde delen van de friezen naar Berlijn overgebracht; in Pergamon zelf zijn er nu alleen nog resten van de fundering te zien. Pergamon-altaar plattegrond (het noorden is links) grondvlak 36,80 34,20 m Pergamon-altaar maquette Gigantomachie-fries 63

11 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries Op de onderbouw van de colonnade was over een lengte van ca. 113 m een reliëffries aangebracht; de reliëfplaten zijn 2,3 m hoog. Uitgebeeld is de gigantomachie. Inscripties langs de bovenrand vermeldden de namen van de goden, langs de onderrand die van de giganten. Van deze inscripties zijn de meeste verloren, wat des te spijtiger is omdat hier is gekozen voor een deels nogal obscure geleerde versie van de gigantomachie die ons niet zelden voor interpretatieproblemen stelt. De stijl van deze fries staat bekend als Hellenistische barok : zeer hoog reliëf met soms bijna rondom gebeeldhouwde figuren; sterke lichtschaduw contrasten, diepliggende ogen, halfgeopende monden, gespierde naakten, ingewikkelde ruimtelijke poses, turbulent bewegende draperieën. Het is opmerkelijk dat deze fries nogal wat citaten bevat die onmiskenbaar verwijzen naar de Parthenonsculpturen, maar dan in een totaal verschillende stijl. In het klassieke Athene verwees het thema van de Gigantomachie dikwijls op symbolische wijze naar de overwinning van Grieken (onder Atheense leiding) over barbaren; ook in dit opzicht presenteren de Pergameense vorsten zich als erfgenamen van Athene. Aan de westkant loopt de voorstelling langs de binnenzijde van de risalieten naast de trap door, en de figuren maken daar gebruik van de treden van de trap: zij lijken uit te breken uit hun eigen domein en binnen te dringen in de ruimte van de toeschouwer. Zeegoden in gevecht met giganten 64

12 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries OOST Zeus heeft met zijn bliksem een gigant in de dij getroffen. De figuur van Zeus citeert duidelijk de Poseidon in de west-gevel van het Parthenon, maar let op de vouwen ( Liegefalten ) in zijn himation (!) 65

13 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries OOST Athena, in gevecht met de gigant Alkyoneus, wordt door Nike met de overwinningskrans bekroond. Rechts onder rijst Ge ( Aarde ) op; zij is de moeder van Alkyoneus, en lijkt Athena om genade te smeken voor haar zoon. 66

14 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries OOST Leto, de moeder van Apollo en Artemis, gebruikt een fakkel als wapen. 67

15 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries OOST Artemis komt van rechts; zij loopt over een gevallen gigant; haar hond bijt een andere in de nek. 68

16 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries OOST Detail van voorgaande: gigant die door Artemis hond gebeten wordt. Let op realistische details zoals okselhaar. 69

17 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries ZUID Helios in zijn zonnewagen: ook de paarden vechten mee. 70

18 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries ZUID Kybele op haar leeuw. 71

19 Pergamon-altaar: Gigantomachiefries NOORD Links Aphrodite in ragfijn gewaad. Met haar modieuze sandaal trapt zij een gigant op zijn gezicht. 72

20 Pergamon-altaar: Gigantomachie-fries NOORD Deze godin, die een gigant bedreigt met een slang-omwonden pot, wordt in de oudere literatuur in het algemeen geïnterpreteerd als Nyx ( Nacht ). Een recent gevonden inscriptie identificeert haar echter als Klotho, een van de Moirai (schikgodinnen). 73

21 Pergamon-altaar: Telephos-fries Boven, aan de binnenkant van de muur van de colonnade op het platform, bevond zich een tweede, kleinere fries (h 1,58 m). Hier is het verhaal van Telephos uitgebeeld. De stijl hiervan is veel minder barok. Deze fries straalt, in contrast met de grotere fries, een rustige, idyllische sfeer uit. De figuren zijn duidelijk kleiner dan de hoogte van het reliëf zodat zij op verschillende niveaus kunnen worden geplaatst, waardoor er diepte in de voorstelling wordt gesuggereerd. Er zijn ook veel landschappelijke elementen (bomen, rotsen, golven, enz.), die een steeds veranderende maar ononderbroken achtergrond bij het verhaal vormen. De mythe is uitgebeeld als een zogenaamde continuerende voorstelling : de opeenvolgende scènes van het vervolgverhaal zijn niet door kaders van elkaar gescheiden; dezelfde figuren komen op verschillende plaatsen in het reliëf terug. Dergelijke continuerende voorstellingen zijn in de archaïsch-klassieke Griekse kunst uiterst zeldzaam (volgens sommigen non-existent). De Romeinse kunst kent er interessante voorbeelden van De Arkadische koning Aleos ontving een orakel dat de zoon van zijn dochter Auge zijn zonen zou doden. Hij maakte Auge priesteres van Athena wat in de locale cultus een kuisheidseis met zich meebracht. Toen kwam Herakles op bezoek en verwekte bij Auge een zoontje Telephos. Aleos laat dan zijn dochter Auge in een boot of ark op zee zetten, en zij spoelt aan op de kust van Mysia waar zij gastvrij wordt opgenomen door koning Teuthras. Auge sticht daar een cultus voor Athena. Intussen was echter de pasgeboren Telephos in de Arkadische wildernis te vondeling gelegd, waar hij door een zorgzame hinde of leeuwin werd gezoogd. Na niet al te lange tijd wordt hij gevonden door zijn vader Herakles. Later moet de opgegroeide Telephos na de nodige verwikkelingen Griekenland verlaten en hij komt terecht in Mysia aan het hof van koning Teuthras. Uit dankbaarheid voor Telephos effectieve hulp in een oorlog geeft Teuthras hem Auge ten huwelijk. In het huwelijksbed komt door goddelijk ingrijpen nog net op tijd hun bloedverwantschap aan het licht. In de aanloop naar de Trojaanse oorlog gaan de Grieken, op weg naar Troje, bij vergissing in Mysia aan land. In een korte schermutseling verwondt Achilles met zijn speer Telephos (die werd gehinderd door een wingerdrank welke Dionysos op slinkse wijze voor zijn voeten had doen groeien). De Grieken trekken verder naar Troje, maar de wond van Telephos geneest niet. Een orakel moet uitkomst brengen: Die verwond heeft zal genezen ( ). Telephos reist naar Griekenland, naar een bijeenkomst van Griekse vorsten in Argos. Nadat Telephos door met de jonge Orestes als gijzelaar zijn toevlucht te nemen op een altaar de Grieken onder druk heeft gezet, en nadat een slimme aanwezige heeft begrepen dat Die verwond heeft niet Achilles is maar de punt van diens speer, wordt de wond van Telephos met roest van die speerpunt genezen. Terug in Mysia sticht Telephos Pergamon. Na zijn dood wordt hij als heros vereerd. En uit zijn nageslacht zullen de Attaliden voortkomen. De boodschap van dit verhaal: Pergamon is een Griekse stad, de Pergameense vorsten hebben een Griekse halfgoddelijke stamvader. In het kader van hun pretenties als vorsten van een nieuw Athene is dit nuttige propaganda, te meer daar er historisch aan de zuiverheid van hun Griekse stamboom enig twijfel kan bestaan. Van de reliëfplaten die samen de Telephos-fries vormden is slechts ongeveer de helft bewaard, en die vaak nog onvolledig. Grote delen van het verhaal ontbreken dus, en over de volgorde van de platen is veel gediscussieerd. In is de Telephos-fries in het kader van een grondige restauratie opnieuw onderzocht. Dit heeft geleid tot een nieuwe opstelling die afwijkt van oudere reconstructies. Voor een goed recent overzicht zie H. Heres, Der Pergamonaltar (2004). 74

22 Pergamon-altaar: Telephos-fries Aan het hof van koning Aleos. Rechts Herakles die zijn oog laat vallen op Auge. Auge rechts boven treurend aanwezig bij de bouw van de ark. 75

23 Pergamon-altaar: Telephos-fries Koning Teuthras en zijn gevolg haasten zich naar de kust waar Auge is aangespoeld. Auge sticht de cultus voor Athena. Let op onvoltooide lover van boom. Herakles vindt Telephos, die door een leeuwin wordt gezoogd. 76

24 Pergamon-altaar: Telephos-fries Links wordt Telephos door de Grieken in Argos verwelkomd. Rechts zit hij in hun midden en vraagt om genezing van zijn wond. Telephos zit op een altaar met de kleine Orestes als gijzelaar. Het Pergamon-altaar met zijn Gigantomachie-fries en Telephos-fries illustreert overduidelijk hoezeer verschillende stijlen in de Hellenistische sculptuur in dezelfde tijd op dezelfde plaats, ja zelfs aan één monument, kunnen samengaan

25 De Laokoön-groep Deze beeldengroep is gevonden in Rome boven de Domus Aurea in 1506, in aanwezigheid van Michelangelo. De invloed ervan op de westerse kunst was groot. Voorgesteld is de Trojaanse priester Laokoön, die zijn stadgenoten waarschuwde het Trojaanse paard niet binnen te halen. De goden stuurden, om hun plan niet te laten mislukken, slangen uit zee die Laokoön en zijn beide zonen doodden. Plinius, die dit als een opus omnibus et picturae et statuariae artis praeferendum waardeerde ( een werk dat de voorkeur verdient boven alle werken van de schilder- en beeldhouwkunst : NH 36, 37), vermeldt dat het is gemaakt door de Rhodische beeldhouwers Hagesandros, Polydoros en Athenodoros. De datering was lange tijd zeer omstreden, varierend van de 2 eeuw v.c. tot de 1 eeuw n.c. e e Door epigrafisch onderzoek op Rhodos is echter komen vast te staan dat de genoemde beeldhouwers actief waren rond 50 v.c. De stijl herinnert aan de barokke Gigantomachiefries van het Pergamon-altaar. Vaticaan 1059, 1064, 1067 marmer, h 1,84 m. 78

26 Laat-Hellenistisch realisme: de bronzen rustende bokser Het beroep van deze man is van zijn hele lichaam, maar vooral van zijn gezicht af te lezen: bloemkool-oren, een meermalen gebroken neus, gezwollen lippen. Deze bokser heeft in de loop van zijn carrière al heel wat klappen moeten incasseren. De nog verse wonden aan zijn gezicht zijn met rood koper ingelegd voor een realistisch effect. De bokshandschoenen (Latijn: caestus) bestaan uit stukken dik stug leder, eventueel verzwaard met lood, die met soepele riemen aan zijn handen en onderarmen zijn bevestigd. De technische details zijn heel precies weergegeven. Het beeld wordt met redelijke waarschijnlijkheid gedateerd rond het midden van de 1e eeuw v.c. Rome MNT 1055 brons, h 1,28 m. (de rots waarop hij zit is modern) ========================= 79