zadeldak 1. Eenvoudige torenafdekkingen.

Transcriptie

1 UDC Spire RVblad 01-1 Houten torenspitsen 1 Timber spires zadeldak lage vierkan te spits vierkan te spits op torenromp met topgevels Dr. ing. H. Janse Inleiding Torens hebben een symbolische betekenis. Zij maken een belangrijk bouwwerk al van ver herkenbaar, wijzen naar de hemel en gelden als het middelpunt van een leefgemeenschap. Het belang en de herkenbaarheid van een stenen torenromp kan sterk vergroot worden door er een bekroning van hout of steen op te plaatsen. In dit artikel worden de torenbekroningen behandeld, waarin de elementen van een achtkante spits duidelijk zijn te herkennen. De geheel opengewerkte vormen uit de perioden na het midden van de 16de eeuw hebben weliswaar de zelfde constructieve uitgangspunten, maar komen hier slechts zijdelings ter sprake. In het vlakke Nederlandse en Vlaamse landschap kan men al op grote afstand een stad of dorp herkennen aan de torens, omdat ze allemaal verschillend zijn en elk voor zich het landschap en het silhouet van de woonplaats een eigen aanzien geven. Een dorp zonder toren is een gemeenschap zonder hart. Het eenvoudige naar twee kanten aflopende zadeldak afb. la kreeg een grote verspreiding in de noordelijke provincies, maar vond ook elders toepassing. De oudste torens in Nederland waren vaak afgedekt met een laag naar vier kanten aflopend dak afb. lb. Een andere vorm is die, waarbij de zijden van de torenromp worden bekroond door een driehoekige topgevel en de hoekkepers van de spits omhoog lopen van de toppen van die gevels afb. IC. Sedert de 13de eeuw ontwikkelde zich uit een laag vierkant torendak een hoge achtkante spits, die meestal in hout werd uitgevoerd, maar ook in baksteen gemaakt kon zijn. Scherp priemt zo n naaldspits in de lucht. In de late middeleeuwen werden vele vierkante torenrompen bekroond door een open a 1. Eenvoudige torenafdekkingen. achtkante lantaarn van steen of hout, afgedekt met een kort achtkant spitsje of een samenspel van ingezwenkte vlakken en een peer. De achtkante torenspitsen werden steeds meer verrijkt met open en gesloten delen, bolle en ingezwenkte vlakken en versierde onderdelen. Aan het begin van de renaissance verdween het karakter van spits vaak geheel, zodat er meestal alleen een open houten lantaarn met een achtkant grondvlak en een afwisselend lijnenspel van ingezwenkte en uitbollende vlakken overbleef. Het is verbazingwekkend, dat in het winderige Nederland spitsen zijn gebouwd van veertig en meer meter hoog. De 40 meter hoge naaldspits van de toren van Tzum, gebouwd in 1549, heeft sedertdien in het open Friese land weer en wind getrotseerd afb. 2. Daartoe moet een zeer hechte constructie zijn gemaakt. Een groot aantal spitsen en andere bekroningen werd slachtoffer van storm of blikseminslag. De 43 meter hoge spits van de Sint Maartenstoren in Zaltbommel (Gld), opgetrokken in de tweede helft van de 15de eeuw, ging al in 1538 door blikseminslag verloren afb. 3. Eerst in 1782 kreeg de Martinitoren in Doesburg (Gld) door de zorg van luitenant-generaal Corn. Joh. Kraijenhoff als eerste in Nederland een bliksemafleider. 2. Tzum (F). Herv. kerk, toren ( ). De romp van de toren is ca. 30 m hoog, de spits 40 m. RDMZ RV 1994/36 63

2 3. Zaltbommel (Gld), St.-Maartenstoren. Detail van schilderij in de kerk, De constructie van torenspitsen is in Nederland nog nooit alomvattend beschreven. Slechts een enkele publikatie besteedt er enige aandacht aan 2. Ook het aantal artikelen, dat de constructie van een enkele torenspits tot onderwerp heeft is bijzonder klein 3. Wel zijn in enkele recente delen van de Geïllustreerde Beschrijving constructies van torenspitsen omschreven en getekend 4. Dit artikel is derhalve te beschouwen als een eerste algemene studie van het onderwerp. Verder onderzoek zal nog noodzakelijk zijn. Bij de bewerking van het basismateriaal, dat bij de samenstelling van dit artikel werd gebruikt, bleek dat de materie, hoe eenvoudig wellicht ogend, zeer complex is. De omschrijvingen zijn daardoor soms uitvoerig, hetgeen nodig is om alle aspecten voldoende uiteen te zetten. Torenspitsen zijn meestal slecht bereikbaar, vooral in het bovenste deel. Het beschikbare materiaal aan tekeningen is vaak onvolledig of niet betrouwbaar. Bovendien zijn er in veel gevallen later versterkingen aangebracht, die op een tekening niet als zodanig te herkennen zijn. Sommige spitsen zijn gerestaureerd zonder dat een opmeting of tekening is gemaakt. Dit alles maakt, dat wij ons in dit algemeen oriënterend artikel zullen beperken tot de principes van vormen en constructies, opdat zij, die een toren restaureren, structuur en constructie van de spits zo goed mogelijk zullen kunnen beoordelen. Het is niet de bedoeling een volledig overzicht te geven van de torenbekroningen in Nederland (en Vlaanderen). Evenmin worden hier besproken de spitsen in baksteen en natuursteen, die in sommige gevallen worden ondersteund door een houtconstructie. Exacte dateringen van houten torenspitsen ontbreken helaas nog vrijwel overal. Dendrochronologische onderzoekingen zijn nog niet uitgevoerd. De bij de afbeeldingen aangegeven dateringen geven bij benadering RVblad 01-2 een indicatie van de bouwtijd aan de hand van gegevens over de bouwtijd van de toren en bijvoorbeeld het type van de telmerken. Tekenwijze Aangezien de onderdelen van de constructie van de spits meestal onder een hoek van 22l/2 O ten opzichte van de zijden van de torenromp geplaatst zijn, is het niet mogelijk zowel een dwarsdoorsnede van de romp als een dwarsdoorsnede van de spits evenwijdig aan één gebintvlak in de juiste stand boven elkaar te tekenen. Er is daarom in sommige gevallen ter wille van de duidelijkheid een keuze gemaakt, die de exactheid van de weergave enigszins geweld aandoet. Wanneer in de bijgevoegde tekeningen uit is gegaan van een dwarsdoorsnede over de torenromp is dit aangegeven als tekenmethode A, bij een doorsnede over de spits evenwijdig aan één spantvlak is dit als tekenmethode B aangeduid. In de meeste gevallen zijn de daksporen niet getekend. Benamingen De vier of acht vlakken van een torendak hadden oorspronkelijk een helling, die nauwelijks meer was dan 60. In de 15de eeuw werd die steeds steiler. In de late middeleeuwen wordt nog niet gesproken van een torenspits. Bestekken en andere geschreven bronnen uit de periode tussen 1400 en 1570 spreken van cappe, de kap van de toren. In 1529 leverde Rombout 11 Keldermans een concept van een..spits op den toren te Zierikzee (Z). In het bestek van de spits van de Michaelstoren in Zwolle uit 1560 is sprake van de spitze ander kappe, dus de spits van de kap. Er werd zelfs over een kap gesproken, als het ging om een opengewerkte lantaarn. In 1566 betaalden de kerkmeesters van de Sint Stevenskerk te Nijmegen aan Jan Kelffken 8 st., van dat ontwerp van den tam te Amsterdam, van die kap om daer ein kap op onsen tarn na to maicken en Severijn van Kessel kreeg van dat pa tron der kappen,

3 dair na die selvige kap geordiniert sal worden 4 st 5. De toren te Amsterdam, die hier als voorbeeld diende, is de Oudekerkstoren, waarvan de nieuwe bekroning in 1565 gereed was gekomen. In het navolgende wordt van een naaldspits gesproken als de dakhelling ruim boven de 70 uitkomt. De juiste benaming van de vlakken van een torenspits leverde voor de makers van bestekken vaak moeilijkheden op. Soms werd er gespro- ken over een veld, een andere keer over een paneel. Vormen van houten torenbekroningen Zadeldak Er zijn in Nederland, vooral in Friesland, Groningen, Overijssel en oostelijk Gelderland, veel torens met een zadeldak, dat overigens vaak niet uit de bouwtijd van de torenromp dateert afb. la. Vrijwel altijd heeft de nok van dat dak RVblad 01-3 dezelfde richting als de lengte-as van de kerk, dus oost-west. Voor de 12de-eeuwse tufstenen kerk van Oudewater (U) werd omstreeks 1300 een forse bakstenen toren gebouwd. Die kreeg een zadeldakafdekking, waarvan de nok noord-zuid gericht is, terwijl bovendien aan beide zijden een stuk werd afgeschuind met een wolfeind. Het dak wordt nog steeds gesteund door zijn oorspronkelijke kapgebinten afb. 4. 4a. Oudewater, toren Herv. kerk, ca (Foto 1976.) 4b. Oudewater, Herv. kerk. Constructie van zadeldak. Tekening L.M. de Klein naar opmeting van R.H. Nijkamp, RDMZ 1961, n -n RDMZ RV 1994/36-64

4 Spitsen op vierkan te pla ttegron d De meeste eenvoudige romaanse en vroeggotische torens waren voorzien van een vierkante lage spits of piramide, een laag naar vier kanten aflopend dak (tentdak) met een helling van niet veel meer dan 60 afb. lb en 6. In de romanogotiek van Noord-Nederland zijn torens voorzien van een topgevel boven iedere zijde en een stenen spits, die al hoger is dan de gewone piramidale torendaken afb. IC. Ach tkan te spitsen Doorgaans is de doorsnede van het achtkant zo, dat vier zijden ervan evenwijdig lopen aan de vier zijden van de torenromp. In een enkel geval staat de spits zo, dat alle zijden van het achtkant 2Z1/zo gedraaid staan ten opzichte van de torenromp. Vier hoekkepers van de spits staan dan in het midden van de zijden van de torenromp, de andere vier komen overeen met de diagonale van de vierkante doorsnede van die romp. Als onderscheid zullen wij deze vorm hierna 5. Vormen van achtkante spits. een overhoeks achtkant noemen. Als de achtkante spits zonder overgang op de vierkante torenromp rust, is er meestal een omgang met een borstwering of balustrade rond de voet van de spits. Dan moet er een waterdichte vulling tussen het metselwerk en het achtkant zijn. In sommige gevallen is daartoe in het metselwerk een gewelfvormige overgang gemaakt. Meestal is er een overgang van vierkant naar achtkant gevormd in het timmerwerk van de voet van de spits. Bij een aantal torens is aan de binnenzijde van de romp de muur een meter of meer opgetrokken en daarop de spits gebouwd, zodat op de torenromp een omgang overblijft. De overgang van de vierkante voet naar het achtkant van de spits kan op verschillende wijzen zijn opgelost. Bij de eenvoudigste vorm staan de acht hoekkepers aan de buitenzijde van de torenromp. Van de hoekpunten van de muurkroon zijn aanlopers naar de hoekkepers RVblad Beusichem (Gld), Herv. kerk. Piramidale torenafdekking. Detail van schilderij uit de 19de eeuw. a. StWn aan buitenkant torenromp, laag ingesnoerd, b. idem, hoog ingesnoerd, c. stijlen aan binnenkant torenromp, laag ingesnoerd, d. idem, hoog ingesnoerd, e. met holle schoten, f. achtkante spits, doorsneden door lage vierkante spits, g. stijlen midden buitenkant romp en onder 45O, doorsneden door lage vierkan te spits.

5 RVblad Monnickendam (NH), Grote kerk. Ingesnoerde torenspits op kleinere plattegrond dan om trek van torenromp, XVI. (Foto 1978) aangebracht. Zo ontstaat een schoot aan de voet van de overhoeks geplaatste vlakken van de spits, een driehoekig vlak met de punt naar beneden afb. 5a en 7. De horizontale snijlijn tussen de schoot en het vlak van de spits vormt een knik. De vlakken, die overeenkomen met de opgaande zijden van de vierzijdige torenromp lopen als één vlak van de muurkroon tot de spits. Wij noemen deze spitsvorm overhoeks ingesnoerd. De helling van de vlakken van de spits en van de schoten is bepalend voor het aanzien van de spits. De schoten kunnen over betrekkelijk geringe hoogte gemaakt zijn, maar beslaan soms een vrij grote hoogte afb. 5b. Soms verloopt de overgang van het schild van de spits naar de schoot geleidelijk en is de schoot hol afb. 5e en 8. Dit zou men een overhoeks hol ingesnoerde spits kunnen noemen. 8. Rijswijk (ZH). Herv. kerk. Torenspits met holle schoten. (Foto 1965) De acht hoekkepers kunnen ook meer naar binnen staan ten opzichte van de buitenzijde van de torenromp. Wanneer de voet van de spits dan wel overeenkomt met die van de bovenkant van het metselwerk ontstaat ook in de vlakken van de spits, die corresponderen met de zijden van de torenromp, een knik afb. 5c en 5d. Wij noemen dat een alzijdig ingesnoerde spits. De hoogte van die insnoering is ook weer bepalend voor het aanzien van de spits, evenals de afstand van de voet van de hoekkepers tot de buitenkant van de romp. Soms zijn ook bij een alzijdig ingesnoerde spits de overgangen van de vierkante plattegrond van de spits naar het achtkant vloeiend, zodat de schoten gebogen vlakken zijn afb. 9. Af en toe is de overgang van het vierkant naar het achtkant gefor- 9. Dreischor (Z), Herv. kerk. Torenspits op kleinere basis dan omtrek torenromp met schoten naar buitenzijde toren. (Foto ca. 1958) meerd door van de hoek van het vierkant diagonaal een hoekkeper tegen de achtkante spits op te laten lopen. Er ontstaat dan als het ware een doorsnijding van een vierkante spits of piramide met een achtkante spits afb. 5f en 70. Deze vorm en een hoger ingesnoerd type komen vooral voor in het zuidelijke deel van Nederland en het aansluitende deel van Vlaanderen 6. In zuidoostelijk Gelderland en in Limburg komt een overhoekse achtkante spits voor, die aan de voet een piramide doorsnijdt afb. 5g. In sommige gevallen is er aan de binnenzijden van de muren van de dikke vierkante torenromp een dunne muur van geringe hoogte opgetrokken, waarop de torenspits is gebouwd. Er blijft dan ruimte voor een omgang over afb. 2 en 7. Vrij weinig komt de achtkante spits op een achtkante torenromp RDMZ RV 1994/36 65

6 10. Egmond-binnen (NH), Buurkerk (gesloopt 1836). Achtkante torenspits, doorsneden door een lage vierkante spits. Detail van tekening van Roeland Roghman (ca ). afb. 11 en 12 of op een cirkelvormige grondslag voor afb. 13 en 14. Dit laatste is vooral het geval bij kastelen en stedelijke verdedigingswerken. Wanneer de torenromp rond is, kan de spits in iedere gewenste richting op de onderbouw geplaatst worden. De beide torenspitsen van de Cellebroerspoort in Kampen (0) zijn twaalfkantig afb. 15, de westelijke toren van de Nobelpoort in Zierikzee (Z) heeft een zestienkantig uiterlijk, maar dat is niets anders dan een opgedikt achtkant afb. 16 en 17. Appels, peren en uien In de late middeleeuwen werden veel Nederlandse torens bekroond met een open of gesloten peervormig element, bestaande uit acht eiken krommers, die aan de bovenzijde tegen een middenstijl (makelaar) steunen afb. 14. In het bestek van de Zwolse Onze-Lieve- Vrouwetoren (Peperbus) uit 1539 is ll. Loosduinen (ZH), Herv. kerk. Achtkante torenspits op smallere basis dan achtkante torenromp met schoten naar buitenzijde toren. (Foto 1975) sprake van de appel. Er zijn zelfs gevallen bekend, waarbij de kroon eerst bestond uit een achttal bogen van eiken kromhout, bekleed met lood en later gesloten werd. In Enkhuizen (NH) kwam de open peer op de Zuidertoren in 1518 gereed. Op kosten van de pastoor werd zij in 1533 omgevormd tot een dichte peer en met koper belegd. In het noordoosten van Nederland ontstonden in de 16de eeuw en in de eerste helft van de 17de eeuw een aantal torenspitsen, die met een grote ui getooid zijn (de Sipel te Deinum (F) , Dwingeloo (D) 1631, Noordwolde (D) 1639). Achtkan te lantaarns In het meergenoemde bestek van de Onze-Lieve-Vrouwetoren te Zwolle uit 1539 wordt vermeld, dat op de appel sal staen een lanterne sal hoch wesen x voeten ende vii voeten wijt ende de sal doerluch- 12. Delft (ZH), Oostpoort. Ach tkan te torenspitsen op achtkante bovenbouw van torens op cirkelvormige plattegrond. tich wesen naedat ontwerp wijth wiset. Een dergelijke lantaarn wordt gedragen door acht verticale stijlen. 13. Bergen op Zoom (NB), O.-L.-Vrouwe- of Gevangenpoort. Achtkan te torenspitsen op torens met cirkelvormige doorsnede.

7 De Oudekerkstoren in Amsterdam kreeg zo n spits met lantaarn vermoedelijk omstreeks Eenzelfde spits heeft nu nog de Sint Laurenskerk in Weesp (NH) afb. 18. Deze vorm luidt de overgang naar de renaissance in. De grote vieringtoren van de Grote of Sint Bavokerk in Haarlem, gebouwd van 1518 tot 1520, vertoont al drie opengewerkte achtkanten boven elkaar, bekroond door een open peer. De bekroning van de toren van de Kleine kerk in Edam (NH), beter bekend als de Speeltoren, is waarschijnlijk gemaakt door dezelfde timmerman 8 en bestaat uit een iets ingezwenkt toelopend deel, waarboven een gesloten peer met dakkapellen, bekroond door een kleine lantaarn afb. 1% en b. De lantaarn van de Onze-Lieve- Vrouwetoren in Amersfoort (U) werd na 1558 op een achtkante stenen onderbouw opgetrokken en in later tijd vele malen hersteld en gewijzigd afb. 20 v. De toren van de 14. Dalfsen (0), kasteel Rechteren. Overstekende achtkan tige torenspits met appel op toren met cirkelvormige doorsnede. 15. Kampen (O), Cellebroerspoort, 1465, ingrijpend verbouwd in Twaalf- kantige torenspitsen met brede schoten naar twaalfkant opbouw van toren met cirkelvormige plattegrond. 16. Zierikzee (Z). Nobelpoort, XIVb. De rechter (westelijke) torenspits heeft een zestienkantige doorsnede, de linker een RVblad Zierikzee (Z), Nobelpoort. Muurslijlen en korbelen onder de ster aan de voet van de oostelijke toren. (Foto 1963) 18. Weesp (NH), Sint La urenskerk. Torenspits ca (Foto 1987) RDMZ RV

8 RVblad bn 1%. Edam (NH), Speeltoren, ca Opname tijdens dreigende instorting b. Doorsneden bekroning. Projectiemethode B. Oude kerk in Amsterdam werd in 1565 verhoogd en voorzien van een samenstel van open lantaarns, ingezwenkte vlakken en gesloten en open peren afb. 21. Deze vormen luidden de nieuwe generatie van renaissance-torenbekroningen in Nederland in, die buiten het bestek van dit artikel valt. Terminologie van onderdelen l De kern van de constructie wordt vrijwel altijd gevormd door een verticale stijl, waartegen de constructie aan vier of acht kanten steunt. Wij zouden geneigd zijn dat een koningstijl te noemen, maar in de oude bestekken is altijd sprake van de makelaar. Die makelaar steekt altijd enige voeten uit boven het punt waar de hoekkepers tegen rusten. Nagenoeg alle Nederlandse torenspitsen en lantaarns zijn opgebouwd in verschillende geledingen Die werden in de bestekken altijd aangeduid als stage. Dat woord komt overeen met etage, de term waarmee in 1837 in het bestek van de Mozes en Aäronkerk te Amsterdam nog de verschillende lagen in de vierkante open lantaarns van de beide torens werden aangeduid. Wij zullen ook in dit artikel de term stage hanteren. Voor de horizontale balkenconstructie, die een stage aan de onder- en bovenkant afsluit, is de term tafelment gebruikelijk. Voor een goed begrip diene, dat van onderaf gerekend, bij aanwezigheid van een tafelment aan de voet van de spits, het tweede tafelment behoort tot de constructie van de eerste stage. Voetconstructie Er zijn drie constructiemethoden gebruikt bij het optrekken van het bovenste deel van de stenen torenromp en het plaatsen van ae torenspits. Het was mogelijk de torenromp geheel tot de bovenkant op te metselen en in de laatste fase parallel aan de torenmuren twee maal twee balken, meestal compleet met korbeelstellen, aan te brengen afb. Zal. Die kruisen elkaar meestal ongeveer zó dat de helft van de ene balk boven de andere uitsteekt afb. 23 en 24. Deze constructiewijze wordt wel een molenkruis genoemd, omdat deze constructie ook bij molenrompen wordt gebruikt. Hier wordt de benaming dubbel balkenkruis gebruikt. De spits werd dan later op de uiteinden van de vier balken opgetrokken. Het bestek van de

9 RVblad 01-9 i- dubbel balkenkruis op torenromp aan voet van spits dubbel balkenkruis in tafelment in spits,. 20. Amersfoort, Onze-Lieve-Vrouwetoren. 21. Amsterdam, Oudekerkstoren, bekrobekroning na (Foto 1970) ning uit Houtsnede uit B C ster op torenromp aan voet van spits A 23. Westerbork (D), toren Herv. kerk, Kenmerken: drie maal dubbel balkenkruis. Tekening L.H. Boot, RDMZ Projectiemethode A. ster in tafelment in spits 22. Gebruikelijke tafelmen t-constructies. RDMZ RV 1994/36-67

10 RVblad '!>

11 RVbladOl-U 26. Persingen (Gld), kerk, torenspits, XV. Kenmerken: hoofdconstructie af geschoorde makelaar

12 27. Drie! (Gld), toren Herv. kerk, XVIb. Kenmerken: eerste tafelment ster en makelaar; tweede

13 constructies,

14 RVblad laar

15 RVblad vulling aan beide zijde er tussen, die de beide einden van het 'tweede' gebint opvangen. De vier einden

16

17 RVblad a. Edam (NH), Speeltoren, ca Loodbekleding torenbekroning. Beklede peer. De loodslabben liggen met een ruime overdekking zonder felsnaden. Trotseerloodjes bedekken spijkerkoppen. die de wapens van een aantal Noordhollandse steden uitbeelden. Met name het wapen van Enkhuizen was aan de oostzijde bij het onderzoek in 1970 nog duidelijk waarneembaar, drie haringen op een lichtblauwe ondergrond afb. 3%. De wapens moeten uit de bouwtijd dateren. Daar overheen zijn in de 17de eeuw in zwart geschilderde cartouches geschilderd op een okerkleurige achtergrond. Op het bovenste deel van de peer zijn acht kleine dakkapellen aangebracht, die ook geheel met lood bekleed zijn afb. 35~. Er zit een luikje in van ca. 40 x 50 cm, dat aan de bovenzijde naar buiten kan draaien aan twee kleine gehengen. Het draaien wordt bemoeilijkt door de loodbekleding en de indruk bestaat, dat er nooit gebruik van is gemaakt. Opmerkelijk is echter, dat op de loodbekleding van de luiken een zwarte rand is geschilderd en twee horizontale gehengen, die dus een andere draairichting suggereren dan er in werkelijkheid is. In de driehoek boven het luikje schilderde men een driepas. Makelaar en torenkruis Het torenkruis sluit met vier uitgesmede veren over de loodbekleding van de makelaar. Daaromheen zijn enkele ijzeren ringen 35b. Idem, restant van oorspronkelijke beschildering met wapen van Enkhuizen (drie haringen), waarover een 17deeeuwse cartouche is geschilderd. geslagen. Op het punt, waar de veren zich uit de stang van het kruis splitsen, is een koperen bol aangebracht, die pijnappel wordt genoemd. Soms zijn de onderzijden van de veren haakvormig omgebogen, zodat bij onderhoud een ladder kan worden opgehangen. 35~. Idem, dakkapel met schijnbeschildering. Opnames tijdens onderhoudsbeurt van spits in Noten Dit artikel is mede samengesteld uit bronnenmateriaal en tekeningen, ter beschikking gesteld door dr. ing. D.J. de Vries, ir. G. Berends, ing. B.H.J.M. Kooij, W.J. Berghuis en prof. dr. ir. R. Meischke. Er is gebruik gemaakt van de volgende bestekken en andere geschreven bronnen: Westkapelle (W.-Vl) 1409 (H.Q. Janssen, De herbouw van den toren van Westkapelle in den aanvang der vijftiende eeuw, Bijdragen tot de Oudheidkunde en geschiedenis inzonderheid van Zeeuws- Vlaanderen 4, Middelburg 1859, ); West-Souburg 1446 (Gem. archiefdienst Bergen op Zoom. Rechtelijk archief, voorl. inv. R 382, fol. 52, 66, 67; transcriptie D.J. de Vries 1991); Zwolle, O.L.Vrouwetoren, 1539 (D.J. de Vries in: Jaarboek Monumentenzorg 1992,Zwolle/ Zeist 1993, 95-96); Zwolle, toren Michaelskerk, 1560 (G.A. Zwolle, AAZOl 04059; transcriptie D.J. de Vries 1991); Voorschoten (Z.H), 1595 (transcriptie R. Meischke 1993); Goes, Grote kerk, dakruiter, 1619 (transcriptie H. Janse 1963). 2 H. Janse en L.J. Hart, Torens. Hoogtepunten in de Lage Landen. Amsterdam G. Berends, De oude kerk van Ermelo, Monumenten Monografieën 3, Zeist 1976, 22-25; G. Berends in De Jacobskerk, Win terswijks mooiste erfstuk, Winterswijk 1981, 30-33; Leur in aktie ~ aktie voor Leur, Stichting Oude Gelderse kerken 11, RDMZ RV 1994/36-71

18 RVblad In de door A.G. Schulte verzorgde delen Het Rijk van Nijmegen. Oostelijk gedeelte