Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale Bouwhistorisch onderzoek van de dakkap (prov. Oost-Vlaanderen)

Transcriptie

1 RNO.VIOE Kristof Haneca Onroerend Erfgoed-Rapporten Bouwhistorisch Onderzoek OE-RBO NOVEMBER 2011 Rapport Bouwhistorisch Onderzoek Oudenaarde, vml. abdijkerk van Maagdendale Bouwhistorisch onderzoek van de dakkap (prov. Oost-Vlaanderen) - VINCENT DEBONNE 1/10

2 Onroerend Erfgoed Rapporten Bouwhistorisch Onderzoek 2011 Vincent Debonne Contactgegevens: Vincent Debonne tel: Onroerend Erfgoed Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed Koning Albert II-laan 19, bus Brussel Vlaams Instituut voor het Onroerend erfgoed 2/10

3 Beknopte situering van het onderzoek Van de voormalige cisterciënzerinnenabdij Maagdendale 1 in Oudenaarde resteert behalve het poortgebouw (16de-17de eeuw) en de L-vormige vleugel van het abdissenhuis (tweede helft 17de eeuw) nog de middeleeuwse abdijkerk. De abdijkerk werd eerder al bestudeerd door Lukas Vandenabeele in het kader van een FIGUUR 1: LOCATIE VAN DE VOORMALIGE licentieverhandeling Kunstwetenschappen ABDIJKERK MAAGDENDALE TE OUDENAARDE ( N, O (WGS 84)). (Universiteit Gent) 2. Hierin wordt melding gemaakt van restanten van de originele dakkap die bewaard bleven in de huidige dakkap 3. Die werd wellicht kort na de Tweede Wereldoorlog gebouwd als een voorlopig nooddak. De talrijke constructieve gebreken die recent werden vastgesteld 4 houden verband met de kortstondig opgevatte levensduur van deze kap. Constructie van de dakkap De bewaard gebleven onderdelen van de oorspronkelijke dakkap van de abdijkerk bevinden zich boven de koorapsis, de kruising en de zuidelijke transeptarm. De kap boven de apsis bestaat uit het laatste rechte gespan van het koor en hierop aansluitend de vier sporen die het driezijdige dak van de apsis vormen (fig. 1-4). Van het rechte gespan bleef het noordelijke spoor (spoor 1), de hanenbalk en de makelaar op die hanenbalk bewaard. Tussen de makelaar en het spoor is er nog een klein balkje. De vier sporen van de koorronding (sporen 2-5) leunen aan tegen voornoemde makelaar en zijn met hanenbalken verbonden met de hanenbalk van het rechte gespan. Sporen 1-4 bewaren nog hun blokkeel, twee losse blokkelen bevinden zich 1 In de inventaris van het bouwkundig erfgoed: Beschermd als monument (besluit van 30 oktober 1963). Voor de geschiedenis van de abdij, zie B. Augustyn, Abbaye de Maagdendale, à Flobecq puis à Pamele-Audenarde. In: Monasticon Belge, Province de Flandre-Orientale 7/3, Luik, 1980: L. Vandenabeele, Studie van het kerkgebouw van de cisterciënzerinnenabdij van Maagdendale te Oudenaarde, onuitg. licentieverhandeling, Gent, Vandenabeele 1975: Monumentenwacht Oost-Vlaanderen vzw, Inspectierapport 41597/2010/B. 3/10

4 tussen de sporen 1 en 2. Een muurplaat kon niet worden waargenomen. Uit de gebogen vorm van de standzoon van spoor 2 en van het korbeel van spoor 1 blijkt dat de kerk was overdekt met een spits tongewelf. Resten van spijkers op het korbeel van spoor 1 en de standzoon van spoor 2 wijzen op de verdwenen beplanking van dit tongewelf. Het korbeel van spoor 1 is verbonden met de erboven gelegen hanenbalk door middel van een klein balkje of kalf. Op de hanenbalken van de andere sporen zijn de kalfjes verdwenen, maar de resten van de aanhechtingen zijn nog zichtbaar (fig. 5). Boven de kruising behoren de twee grote, elkaar kruisende balken (een NW-ZO gericht, de ander ZW-NO gericht) tot de oorspronkelijke dakkap op de kruising (fig. 9). Van de vier grote sporen die de kap van de kruising vormden resteren het NWspoor en het ZO-spoor. Tussen het ZO-spoor en de grote NW-ZO-balk bevindt zich het oorspronkelijke korbeel waarop nog een geprofileerde houten rib van het tongewelf bewaard is. Sporen van een rode beschildering zijn nog aanwezig, evenals de groef waarin de beplanking van het tongewelf werd geschoven. Op de twee grote balken van de kruising zijn open verbindingen zichtbaar die verwijzen naar de vierkante onderbouw van een verdwenen houten dakruiter op de kruising. In het zuidtransept zijn aan de oostzijde vier sporen van de middeleeuwse dakkap overgebleven (fig. 7). De balk die het zuidelijkste spoor ondersteund is een hergebruikt spoor, eveneens uit de oorspronkelijke middeleeuwse kap. Op de sporen zijn de open verbindingen zichtbaar van verdwenen korbelen, hanenbalken en kalfjes. Telmerken, handelsmerken en vlotverbindingen Op de verschillende onderdelen van de dakkap komen twee types van merken voor, telmerken en handelsmerken. De telmerken, aangebracht door de timmerlieden om de constructieve samenhang en volgorde van de verschillende onderdelen vast te leggen, zijn herkenbaar als ingekraste, losweg op Romeinse cijfers gebaseerde cijfertekens. De telmerken op de onderdelen van de kap boven de apsis vertonen geen logische volgorde. Dat hoeft hier echter niet noodzakelijk te wijzen op een latere wijziging van de dakkap; de houtverbindingen maken duidelijk dat de onderdelen zich nog op hun oorspronkelijke plaats in de dakkap bevinden. 4/10

5 Behalve de telmerken komen er in de dakkap heel wat zogenaamde handelsmerken voor (fig. 5 en 8). Die laten zich gemakkelijk onderscheiden van de telmerken: ze zijn groter (ze beslaan de volledige zijde van het onderdeel) en ze bestaan uit een geheel van evenwijdige en/of kruisende rechte lijnen en diagonalen. Dergelijke merken houden anders dan de telmerken geen verband met de constructie van de dakkap maar wel met de handel en het vervoer van het bouwhout, dat veelal via de waterwegen gebeurde (cfr. de waarschijnlijke herkomst van het hout uit het stroomgebied van de Maas). Op het ZO-spoor van de kruising en op de hanenbalk van spoor 4 in de apsis zijn vlotverbindingen zichtbaar (fig. 6). Ze zijn herkenbaar aan hun geheel eigen vorm: in een grote driehoekige uitsparing op de hoek van een balk is een rond gat geboord (Ø 5 cm). Deze doorboringen zijn de getuigen van het vlotten van bouwhout over rivieren. Doorheen deze vlotverbindingen werden touwen of wissen gespannen om houten balken samen te binden tot een vlot. De driehoekige uitsparingen dienden om het afschuren van de touwen tegen de scherpe hoeken van de balken te voorkomen. Veldata van het hout en bouwgeschiedenis van de kerk Uit het dendrochronologisch onderzoek blijkt dat de veldata van de houten uit de apsis, de kruising en het zuidertransept zich nagenoeg in hetzelfde tijdsinterval situeren 5. Het is daarom zeer waarschijnlijk dat de onderzochte stukken hout behoren tot een enkele bouwfase, wat de globale veldatum voor de houten van de dakkap plaatst tussen 1292 en Op basis van de gebruikte bouwmaterialen werden het koor enerzijds en het transept en het schip anderzijds tot nu toe beschouwd als chronologisch afzonderlijke bouwfasen. Het volledig in Doornikse kalksteen opgetrokken koor zou gebouwd zijn in de eerste helft van de 13de eeuw, kort nadat de abdijgemeenschap in 1233 was verhuisd van hun eerste locatie in Aubecq (Flobecq/Vloesberg) naar hun definitieve stek op de Ham in Pamele. Het transept en het schip, bestaande uit een parement in 5 K. Haneca, Verslag dendrochronologisch onderzoek. Dakkap van de voormalige kerk van de Abdij van Maagdendale, te Oudenaarde (prov. Oost-Vlaanderen), Rapporten Natuurwetenschappelijk Onderzoek VIOE 10, Brussel, /10

6 Doornikse kalksteen op een bakstenen kern, zouden na 1250 zijn aangevat en zeker voltooid zijn geweest vóór De dendrochronologische dateringen suggereren echter dat ondanks het verschil in materiaalgebruik koor en transept gelijktijdig of toch zeer kort na elkaar gebouwd zijn geweest, en wel omstreeks De bouw van het schip, net als het transept gekenmerkt door een gecombineerd gebruik van Doornikse kalksteen en baksteen, kan hierop onmiddellijk zijn gevolgd. De bouw van de abdijkerk van Maagdendale begon dus niet kort na de vestiging van de kloostergemeenschap in Oudenaarde in 1233, maar zo n zestig jaar later. De abdijkerk werd toen wellicht in een beweging opgetrokken, waarbij in het transept baksteen werd geïntroduceerd als bouwmateriaal naast de Doornikse kalksteen. 6/10

7 Figuren 3D-tekeningen: Vincent Debonne Foto s: kris Vandevorst makelaar hanenbalk kalf korbeel spoor blokkeel standzoon Fig. 1: 3D-tekening van de dakkap boven de apsis. Vooraanzicht met weglating van de latere toevoegingen Fig. 2: dakkap boven de apsis, vooraanzicht 7/10

8 Fig. 3: 3D-tekening van de dakkap boven de apsis, gezien naar het noordoosten en met nummering van de vijf sporen. Fig. 4: dakkap boven de apsis, zicht op het korbeel en kalf van spoor 1 en de hanenbalken van sporen 2-5 8/10

9 Fig. 5: open verbinding van een verdwenen kalf op een hanenbalk in de apsis. Rechts ervan is een handelsmerk zichtbaar. Fig. 6: vlotverbinding op de hanenbalk van spoor 4 in de apsis 9/10

10 Fig. 7 (links): zicht op de oorspronkelijke sporen in de zuidelijke dwarsarm (aangeduid met rood bolletje). Fig. 8 (rechts): handelsmerk op spoor 4 in de zuidelijke dwarsarm. Fig. 9: de dakkap op de kruising, gezien vanuit het schip naar het koor (oosten). Rode bolletjes duiden de oorspronkelijke middeleeuwse onderdelen aan. 10/10