Evaluatie! Jihad,'de'Voorstelling' Eindrapport!

Transcriptie

1 Door: Dr.JacomijnePrins JoukjeSwinkels,MSc PaulienSchaank KhadijaElberdai Evaluatie Jihad,'de'Voorstelling' Eindrapport juni2017

2

3 Leesinstructie* InditrapportwordenderesultatenenconclusiesbesprokenvanhetonderzoeknaarJihad,'de' voorstelling.ditrapportistotstandgekomenopbasisvanuitgebreidkwalitatiefenkwantitatief veldwerk,uitgevoerddoordr.jacomijneprins,paulienschaankenkhadijaelberdai(studenti assistenten).tijdensdeanalyseifaseisditteambijgestaandoorjoukjeswinkels(msc),diede kwantitatievedataianalysevoorhaarrekeningheeftgenomen.dedataverzamelingenianalysevoor Jihad'wasdaarmeeeengezamenlijkeinspanning.Indezeconceptrapportagewordtdaaromover wij gesproken,alshetoverdeonderzoekersgaat. Jihad,'de'voorstelling'isdenaamvaneentheatervoorstelling,maarookdebenamingvaneen interventie,inclusieflesmateriaalennagesprekinhettheater.metbetrekkingtotde theatervoorstellingwordtinditrapporteenvoudigwegoverjihad'gesproken.waarhetdecomplete interventiebetreft,sprekenweover deinterventie Jihad. Ditrapportisgebaseerdoptiencases,teweten:Amersfoort,Amsterdam,Delft,DenHaag,Gouda, Haarlem,Maastricht,Oss,Woerden,Zeist.Inelkvandezestedenofgemeentenzijnwijtegast geweestopéénschool,eninéénklas.zowelvooraf,alsnaafloopvandevoorstellinghebbenwij leerlingenvandezeklassengeïnterviewdoveronderwerpengerelateerdaanjihad,'de'voorstelling.' Geziendegevoeligheidvandebehandeldeonderwerpenmakenwijindezerapportagegeennamen vanscholenbekend.bijhetrapporterenvanderesultatengevenwealleeninzageinhetgeslachten deleeftijdvanleerlingen.weverwijzenindezerapportagenaar (overwegend)blankescholen en gemengde scholen.een(overwegend)blankeschoolwaseenschoolwaarminderdaneenkwart vandeleerlingeneenmigratieachtergrondhad.opdegemengdescholendiewebezochtenhad meerdandriekwartvandeleerlingeneenmigratieachtergrond.allenamenvanleerlingendieindit rapportzijnopgenomenzijnpseudoniemen. ZowelonzekwalitatievealsonzekwantitatievedataverzamelinglaatziendatJihad'zeerpositief beoordeeldwordtdoorleerlingen.onzekwalitatievedataverzamelingboodevenwel,invergelijking metdekwantitatievedataverzameling,meerruimtetotreflectie.hierdoorkomenindebeschrijving vanhetkwalitatievedeelnaarverhoudingmeerbedenkingennaarboven.gedurendehetonderzoek merktenweopdatondanksdezeerpositievebeoordelingvandevoorstelling,erkritiekopde voorstellingkwamvanjongerendiezeergevoeligwarenvoordeervaringvanuitsluitingofkritiekop deislamaandeenekant,enjongerendiezeergevoeligwarenvooreenverliesvanculturele identiteitaandeandere.inonzebelevingkandeeffectiviteitvanjihad'hetbestinkaartgebracht wordendooronsmedeterichtenopdezakendienietwerkten,ofopdedoelgroependiedoorde interventieniet(opeenjuistemanier)bereiktwerden.wehebbenonsdaaromingespannenomjuist debedenkingenvandezegroepenleerlingengedetailleerdinkaarttebrengen.inde Discussie aan heteindevanditrapportmakenwedebalansoptussenhuncommentaarenhetleereffectvande voorstellingopeengrotemeerderheidvandeleerlingen.

4

5 Inhoudsopgave* 1. Aanleiding Jihaddevoorstelling Opdrachtenopzet Theoretischeveronderstellingen Inlevingsvermogen(empathie) Kritischdenkenenreflecteren(overbruggendcontact) Beschrijvingveldwerk Heteersteveldwerkmoment Hettweedeveldwerkmoment Hetderdeveldwerkmoment BeschrijvingdataIanalyse Observatieseninterviews Onlinevragenlijst Resultaten Bereik Beoordeling Kennis Empathie Overbruggendcontact Conclusie Discussie...60 Referenties...63 Bijlage1:Lesbrief...64 Bijlage2:Observatieschema...71 Bijlage3:Interviewguide(ronde1)...72 Bijlage4:Interviewguide(ronde2)...75 Bijlage5:Onlinevragenlijstleerlingen...78 Bijlage6:Onlinevragenlijstdocenten...79

6

7 Juni Aanleiding+ InhetkielzogvandeaanslageninNewYorkin2001endemoordopTheovanGoghin2004dooreen NederlandsemoslimvanMarokkaanseafkomst,staathetvoorkomenvanradicaliseringonder NederlandsemoslimjongerenhoogopdebeleidsagendavandeNederlandseoverheid.Recente aanslageninparijs,brusselenberlijnlatenziendatzorgenoverradicaliseringvanmoslimjongerenin WestKEuropanietongegrondzijn.DeaanslagplegersvanBrusselenParijswarenweliswaarjonge mannenmeteenmigratieachtergrond,zezijngeborenengetogeninwestkeuropesesteden.inde literatuurwordternaardezejongerenookwelverwezenals Strijdersvaneigenbodem (Buijs, DemantenHamdy,2006). Deonrustrondomdevermeenderadicaliseringvanmoslimjongerenheeftindewetenschapgeleid toteengrotehoeveelheidonderzoekennaardemotievenvoorradicalisering.daarinwordenonder andereonderscheideneencombinatievanreligieuzeenpolitiekemotieven(slootmanentillie, 2006),eengebrekaanbegeleidingbijzingevingsvraagstukken(Sieckelinck,vanSanenDeWinter, 2010),maarookcontextuelefactorenzoalsdeaanwezigheidvangelijkgestemden,ofde aanwezigheidvaneencharismatischepersoondiejongerenaanspreekt,speleneenrol(neumann, 2015).Metaldezeinzichtenopzak,blijkthetindepraktijknietmakkelijkomradicaliseringtegente gaan,ofomradicaliserendejongerenoptesporen.vaakblijkenjongerendieaanallevoorwaarden voorradicaliseringvoldoen,nietteradicaliseren,enjongerenvanwieniemanddatverwachtte,in kortetijdteontwikkelentotovertuigdestrijders. Naasthetbestrijdenvanradicalisering,wildeNederlandseoverheidookgraagwetenwatkanhelpen omradicaliseringtevoorkomen.daarbijspeelthetinzichtdatradicaliserendejongerenvaakineen sociaalisolementverkeren,ofgeborgenheidmisseneenbelangrijkerol(slootmanentillie,2006). MetnamemoslimjongerenvandetweedegeneratiegevenaanzichinNederlandnietthuistevoelen (Huijnk,Andriessen,2016).Alsredenvoordezeafnamevanthuisgevoelonderjongerenvande tweedegeneratiewordthetmaatschappelijkeklimaatgenoemd.jongerenervarenveelnegativiteit richtingmigranteninhetalgemeenenmoslimsinhetbijzonder.persoonlijkervaringenvan uitsluitingdragenbijaanhetgevoelgeenvanzelfsprekendonderdeeltezijnvandenederlandse samenleving(huijnk,andriessen,2016). Depolariseringvanhetmaatschappelijkedebatvindtzijnreflectieopmiddelbarescholen,waar leerlingenvanallerleigezindtenencultureleachtergrondenelkaartreffen.journalistemargalith Kleijtwegtconcludeertin 2werelden,2werkelijkheden (2016)daterzichinklassenspanningen voordoenrondomleerlingenmeteen(streng)islamitischeachtergrondenleerlingenmetrechtsk extremistischesympathieën.tegelijkertijdconcludeertkleijwegtdatdocentenopmiddelbare scholennietaltijdtoegerustzijn,ofzichniettoegerustvoelen,omdezespanningenopeen constructievemanierbespreekbaartemakenindeklas. Jihad,'de'voorstelling'iseeninterventiediebeoogthetthema radicalisering bespreekbaartemaken opmiddelbarescholen,eninzichttekrijgeninnarratievendiebruikbaarzijnomjongerenkritischna telatendenkenoverhuneigendenkbeeldenenaannamesomtrentradicaliseringenthuisgevoelens tenopzichtevandenederlandsesamenleving.deinterventieomvateenlesbriefvooreen begeleidendvoorkennagesprek,eentheatervoorstelling,eneennagesprekinhettheater.de interventieisgerichtopallemiddelbarescholierenindeleeftijdvan14t/m19jaarvanhetvmbo, HAVO,VWO,GymnasiumenMBO.Inditrapportwordtverslaggedaanvandeevaluatievandit project.

8 2. Jihad+de+voorstelling+ Jihad,'de'voorstelling'(verderinditrapportkortJihad),iseentheatervoorstellinggeproduceerddoor StichtingdeMeervaartinAmsterdam,insamenwerkingmetSenftheaterpartners.Devoorstelling gaatoverdrienederlandsejongens(ismael,benenreda)diezichnietthuisvoeleninnederlanden besluitenzichaantesluitenbijis.eenmaalinsyriëaangekomenzienzeindatdesituatiedaarnietzo rooskleurigisalszezichhaddenvoorgesteld.dedriejongensstellenzichzelfenelkaarvragenover hunmotivatieomdeeltenemenaandestrijd,overhungeloofenoverwienoueigenlijkhunvijand is. Devoorstellingisvanafjanuari2016totenmetapril2017teziengeweestindeNederlandse theatersenisvertoondaanzoweleenregulierpubliekalseenpubliekvanmiddelbarescholieren. Nadeeerstespeelperiode(vanjanuarit/mmaart2016)heefteeninterneevaluatievande voorstellingplaatsgevonden.opbasisvandezeevaluatiezijnereenaantalveranderingen doorgevoerdin'hetproject.deevaluatievanjihadwaarditrapportverslagvandoet,isgestartin september2016.daarmeezijndeveranderingendienamaart2016inhetprojectzijndoorgevoerd meegenomenindezeevaluatie. Jihad'bestondnaastdevoorstellinguiteenlespakketeneennagesprek.HetlespakketvoorJihadis voordevoorstellingopgestelddoordetoneelalliantiedenhaag,enbestaatuituitgebreide instructiesvooropdrachtendiezoweltervoorbereiding,alsterreflectie,innavolgingvande voorstelling,kunnenwordenuitgevoerd.delesbriefisbedoeldomdocentenhandvatentegevenom uiteenlopendeopvattingenovergevoeligeonderwerpenopeenopenenconstructievemanier bespreekbaartemakenindeklas. Hetnagesprekbestonduiteengesprekinhettheater,naafloopvandevoorstelling,onder begeleidingvaneenprofessionelegespreksleider.denagesprekkendievanjanuarit/mmaart2016 hebbenplaatsgevondenwerdenbegeleiddoorprofessionalsmeteenmigratieachtergronduitde omgevingvanjongeren.ookwerdenbijdenagesprekkenervaringsdeskundigenbetrokken.ditwas eenenkelekeeriemanddiezelfgeradicaliseerdwas,eneenenkelekeereenvluchtelinguitsyrië.bij deeersteserienagesprekkenwarensomsookeenofmeerderevandeacteursbetrokken.inde ervaringvandeorganisatiewarendebetrokkenprofessionalsnietvoldoendeinstaatomde discussieingoedebanenteleiden.voorhetvervolgvandetourneewerdgekozenvooreen aangepasteopzetmettheaterdocentendieervaringhaddenmethetnabesprekenvan theatervoorstellingenmetgrotegroepen. + Juni2017 8

9 3. Opdracht+en+opzet+ DeDirectieSamenlevingenIntegratievanhetMinisterievanSocialeZakenenWerkgelegenheid heeftopdrachtgegevenvooreenevaluatievanhetprojectjihad'de'voorstelling.'bijditprojectzijn doorhetministerieeenaantaldoelstellingengeformuleerd.hetprojectbeoogt:1)tenminste Nederlandsejongerentebereikenintenminste60voorstellingen;2)eenbijdrageteleverenaanhet bespreekbaarmakenvanradicaliseringen3)inzichttegenerereninmanierenomzowel radicaliseringalshetonderliggendemotief je(niet)thuisvoeleninnederland bespreekbaarte makenonderjongeren. DoormiddelvandeevaluatievanJihad'wilhetMinisterieinzichtkrijgeninhoeverredeze doelstellingenzijnbehaald.daarnaastwilhetministeriedoordezeevaluatieinzichtkrijgenin hoeverrehetinzettenvantheaterenaanvullendelesprogramma skanbijdragenaanmeerkennisen andereperceptiesoverradicaliseringenjihadisme.inhetbijzonderisdedirectiegeïnteresseerdin deelementenvandetheatervoorstellingenhetaanvullendelesprogrammadiekunnenleidentot eenvergrotingvanhetkritischdenkkenreflectievermogen,eneenversterkingvanhet inlevingsvermogenonderscholieren. Aandeopdrachtvoordeevaluatielagdevolgendehoofdvraagtengrondslag: Hoofdvraag: InwelkemateisJihaddevoorstellingeeneffectieveinterventie? NaastantwoordopdevraagofJihad'eeneffectieveinterventiebetreft,wordtinditrapport antwoordgegevenopdevraagwaaromdezeinterventiewelofnieteffectiefis,enwelkeelementen bijdragenaandeeffectiviteitvandeinterventie. Dehoofdvraagwasopgesplitstineenaantaldeelvragen: 1. HoeveelleerlingenzijnermetJihad'de'voorstelling'bereikt? 2. HoewaarderendescholierendedrieonderdelenvanJihad'de'voorstelling? 3. InwelkemateheeftJihad'de'voorstelling'geleidtot: a) meerkennisoverradicaliseringenjihadismebijdescholieren? b) hetaanzettentotkritischdenkkenreflectievermogenbijdescholieren? c) hetversterkenvanhetinlevingsvermogenvanscholierenonderelkaar? 4. InhoeverrehebbendocentenaandachtopschoolbesteedaanJihad'de'voorstelling?' Deeerstedeelvraagrichtzichophetbereikvandevoorstelling.Metdevoorstellingbeoogthet Ministeriedoorminstens60voorstellingeneenpubliektebereikenvanminstens10.000leerlingen, indeleeftijdscategorie14t/m19,verdeeldoverdeopleidingsniveau svmbo,mavo,havo,vwo, GymnasiumenMBO. Detweededeelvraagrichtzichopdealgehelebeoordelingvandeinterventiedoorleerlingen.Een evaluatievandevoorstelling,positiefofnegatief,iseenbelangrijkeaanwijzingdatdevoorstelling ietsteweegbrengtbijleerlingen.deervaringleertdatjongerendieeenvoorstellingpositief beoordelen,meerbetrokkenzijnbijdevoorstelling,endaardoorookmeeropenstaanvoorde boodschapdieeenvoorstellingprobeertovertebrengen.negatievebeoordelingenzijnvaak gegrondineenneutraleongeïnteresseerdehouding,ofineenafkeurendehouding.uitzowel positievealsnegatievebeoordelingenkaninformatiegehaaldwordenoverhoedevoorstelling aansluitbijdeleefkendenkwereldvanleerlingeninhetmiddelbaaronderwijs. Juni2017 9

10 Dederdedeelvraagvormtdeessentievandezeevaluatie.Vraag3aheeftbetrekkingopdeambitie omradicaliseringbespreekbaartemakenenkennisvanditonderwerponderjongerentevergroten. Vraag3bheeftbetrekkingopdeambitievandeinterventieomjongerenactiefnatelatendenken overwaaromjongerenradicaliserenenzekritischtelatenreflecterenopdezebeweegredenen. Centraaldaarbijstaatdevraagofjongerendoorkritischereflectie,bijvoorbeeldaandehandvan discussiestijdenshetvoorkofnagesprekopschool,meerbegripkrijgenvoordesituatiewaarin jongerendieradicaliserenverkeren.devraagofjongerenmeerbegripkrijgenvoorjongerendie radicaliseren,enzichwellichtkunneninleveninhunsituatie,staatcentraalinvraag3c. DeorganisatievanJihad'heeftgemeenddatJihad'eenvoorstellingisdiewatintroductiebehoeft.Er isveeltijdenenergiegestokenindeontwikkelingvaneenlesbriefdiedocenteninstaatmoetstellen hetthemaradicaliseringopeenconstructievemanieronderdeaandachttebrengenbijleerlingen. Deelvraag4richtzichineersteinstantieopdevraaginhoeverredocentengebruikhebbengemaakt vanhetlespakketbijhetvoorbereidenvanhetbezoekaanjihad.intweedeinstantierichtdeze deelvraagzichopdeevaluatievanhetlespakketdoordocenten. Indezerapportagewordtaandehandvanuitgebreidveldwerkeenantwoordgegevenop bovenstaandevragen.voordatvastgesteldkanwordenofeeninterventieeffectiefis,eninwelke mate,moeteerstwordenvastgesteldofdeinterventiejuistisuitgevoerd.dewerkwijzediede onderzoekershebbengehanteerdheeftookoverdeopzetenuitvoeringvandeinterventieveel informatieopgeleverddieindezerapportagezalwordenbesproken. Elkeevaluatiebegintmethetinkaartbrengenvandeveronderstellingendiedebedenkersvande evaluatiehanterenbijhetinrichtenvandeinterventie.hieronderwordendeveronderstellingendie tengrondslagliggenaanjihad'besproken.vervolgensbesprekenwedeopzetvandeevaluatieende manierwaaropwededatadievoortkwamuitonsveldwerkhebbengeanalyseerd.daarnavolgtde resultatensectie.dezebestaatuiteenkwantitatiefeneenkwalitatiefdeel.totslotzijninhetlaatste hoofdstukdeconclusiesvanditonderzoekopgenomen. Juni

11 Juni Theoretische+veronderstellingen+ Jihad'de'voorstellingisinopzetenomvangeengroteinterventie.Hetdoelvandezeinterventieis eerderomschrevenalshetbespreekbaarmakenvanhetthemaradicaliseringenhettotstand brengenvankritischereflectieenoverbruggendcontactondermiddelbarescholieren.ditrapport doetverslagnaarhetonderzoeknaardeeffectiviteitvandevoorstellingenhetbijbehorende lesprogramma.wehebbenonderzochtofdebeoogdedoelenwerdenbereikt,maarookhoe'deze werdenbereikt.deachterliggendegedachtedaarbijisdatwedoorhetbepalenvandeeffectiviteit vaneeninterventienognietwetenwaarom'dezewelofnieteffectiefis.metanderewoorden,we willenookgraagwetenwatdewerkzameelementenvaneeninterventiezijn,ofwaaromeen interventieindeenesituatiewelwerktenindeandereniet. Overhoe'dedoelenvaneenbepaaldeinterventiemoetenwordenbereiktwordtvoorafgaandaande interventienagedacht.betrokkenenwerkenmetveronderstellingenoverdewerkzame mechanismenachtereeninterventie.indekomendeparagrafenwordende(veronderstelde) werkzamemechanismenvanjihad'gespecificeerd.voorelkwerkzaammechanismewordteen zogenaamde verandertheorie inkaartgebracht.bijeen theorykofkchange benaderingwordt nagegaanwatdeinhoudelijkeveronderstellingenzijnvaneeninterventieenwordtkritisch onderzochtofdezeachterliggendeveronderstellingenplausibelenrealistischzijn(snel,2016).over eenaantalvande verandertheorieën dieaanjihad'tengrondslagliggen,isveelbekend.voordatin deempirischesectievanditrapportderesultatenvandehuidigeevaluatieinkaartwordengebracht, besprekenweindezesectieookdeinzichtenuiteerderonderzoek. Jihad,'de'voorstelling'bestaatuiteenlesbrief,eenvoorstellingeneennagesprek.Hoeweldedoelen vandezedrieonderdelengelijkzijn,ishetwerkbaremechanismevandeafzonderlijkeonderdelen anders.inhetgevalvaneentheatervoorstelling,ishetdeveronderstellingdatdezeempathie opwektbijdekijkervoordesituatievaneenspecifiekegroepmensen(felten,emmenen Keuzenkamp,2015).Een(interculturele)dialoog,zoalsinhetgevalvandelessenopschoolenhet nagesprek,gaatuitvanhetprincipe onbekendmaaktonbemind eniseropgerichtommensen kennistelatenmakenmetelkaarsleefkendenkwerelden(lub,degrootenschaafsma,2011).omde effectiviteitvandeklassenvoorstellingjihad'teonderzoeken,zijndusvragennodigdiehorenbijdeze verschillendewerkzamemechanismen.dedoorhetministerieonderdeelvraag3geformuleerde subvragenhebbenbetrekkingopdewerkzamemechanismenvandeinterventie.hieronderwordt besprokenwelketheoretischeveronderstellingenhieraantengrondslagliggen. 4.1+Inlevingsvermogen+(empathie)+ Voordediscussieenhetprocesvanreflectiedatdevoorstellingopganghoopttebrengenishet nodigdatjongerenbegripkrijgenvoorhetperspectiefvandehoofdpersonagesvanjihad. Theatervoorstellingenzijnsuccesvolinhetbijdragenvanbegripvooreenbepaalde(minderheidsK )groepophetmomentdattoeschouwerszichkunnenverplaatsenindeervaringvandepersonages, eninkunnenzienhoelastigofhoevervelenddezesituatieis(feltenet.al.,2015).metandere woorden:omdedoelenvandetheatervoorstellingterealiserenishetbelangrijkdatdeverhalenvan Ismael,BenenReda,empathieopwekkenbijjongeren.Empathieisinlevingsvermogen,ofde vaardigheidjetekunneninlevenindesituatieengevoelensvananderen.theaterstukkenslagener doorgaansinempathieoptewekken,omdateenkijkertijdenseenvoorstellingmeegenomenwordt ineenverhaal. Hetontwikkelenvanempathischegevoelenshangtsamenmethetvermogenzichindeschoenen vaneenanderteverplaatsen.jeindeschoenenvaneenanderverplaatsen,kanoptweemanieren: 1)jesteltjedeerbarmelijkesituatievandeandervoor( imaginekother )of2)jesteltjevoorhoejijje zouvoelenalsjijdieanderwas( imaginekself )(Feltenetal.2015).Onderzoekwijstopdepositieve

12 effectenvanempathiebijhettotstandbrengenvaneenpositievehoudingtenopzichtevan minderheidsgroepen(id.).tegelijkertijdwijzenonderzoekerseropdateenbelangrijkevoorwaarde voorhetslagenvaninterventiesdiegebaseerdzijnophetopwekkenvanempathieisdatmensen bereidzijnomzichintelevenineenander.wanneererafstandofafkeerbestaatvandegroep waarvooreeninterventieempathiebeoogtopteroepen,kunnendeelnemersweigerenzichinte leveninhetverhaal,enmistdeinterventiezijnpositievewerking. 4.2+Kritisch+denken+en+reflecteren+(overbruggend+contact)+ Naastdetheatervoorstelling,omvathetprojectJihad'eenlespakketeneennagesprek.Beidenzijn eropgerichteendialoogtebewerkstelligenonderleerlingenvanverschillendegezindtenenculturele achtergronden.deveronderstellingdieaandezeinterventietengrondslagligtisdateendialoog onderleerlingenmeteenverschillendeafkomst,kanbijdragenaanmeertolerantieofwederzijds begrip(lubetal.,2011).onderdelenvandedialoogdietotbegripmoetenleidenzijnhetdelenvan meningenenervaringen,enhetkritischreflecterenindecontextvaneensocratischgesprek. Hetwerkzamemechanismeachterdezeinterventiewordtomschrevenals overbruggendcontact. DitwerkzamemechanismeisgeworteldindecontacthypothesevanAllport(1954).De contacthypothesesteltdatcontacttussenmenseneeneffectievemanierisomvooroordelenof vijandigheidtussengroepenteverminderen.decentraleveronderstellingbijdezeaanpakisdatde vijandigheidtegenoveranderemensenhetgevolgzijnvandeonwetendheidover'deander'. Hetbewerkstelligenvancontacttussengroepengaatinfasenvan bridging.hetprocesvanbridging kentvierfasendieuiteenlopenvan elkaarontmoeten,naar samendingenondernemen, afsprakenmaken en elkaarondersteunen (Putnam,2007). Onderzoektoontaandat overbruggendcontact,gemiddeldgenomeneenpositiefeffectheeftop wederzijdsebeeldvorming:doorhetcontactnemenvooroordelenenstereotypenoverdeandere groepaf.echter,erwordenookkanttekeningengeplaatstbijdewerkzaamheidvanoverbruggend contact:1)hetpositieveeffectvanoverbruggendcontactisdoorgaansklein,metnameonderleden vaneenminderheidsgroep:deconstantebevestigingvanhunpositiealsminderheidstaatde positieveeffectenvanoverbruggendcontactindeweg;2)hetisnietduidelijkofeenpositiefeffect oplangeretermijnbeklijft,zekeralsergeensprakeisvanherhaaldelijkcontacten3)interventies gerichtophetbevorderenvancontactkunnenooknegatievegevolgenhebbenvoorwederzijds begripalsdezegebrekkigwordenuitgevoerd,ofzonderrekeningtehoudenmetbepaalderisico sof omstandigheden(feltenetal.2015,lubetal.2011,snel,2013).zowijzenstudiesvansnidermanen Hagendoorn(2007)enBekhuis,RuiterenCoenders(2009)opeenmogelijknegatiefeffectvanhet aankaartenvankwestiesgerelateerdaandemulticulturelesamenlevinginklassen.hetopeen positievemanier,publiekelijkbehandelenonderwerpengerelateerdaandemulticulturele samenlevingindeklaskanzowelbijtolerantealsmindertoleranteleerlingenleidentoteen verminderingvanverdraagzaamheidtenaanzienvanminderheden. OmdedeelvragenvanhetMinisterieoverdeeffectiviteitvandeinterventieinz ngeheel,ende effectiviteitvandeverschillendeonderdelenvandeinterventietebeantwoorden,isuitgebreid kwalitatiefverricht.hieronderwordtbeschrevenhoedeonderzoekershierbijtewerkzijngegaan. Juni

13 Juni Beschrijving+veldwerk+ Dezerapportageisgebaseerdopeencombinatievankwalitatiefenkwantitatiefveldwerk.Het kwalitatieveonderzoekhadhetkaraktervaneenetnografie.eenetnografiebetrefteenholistische aanpakvaneenonderzoeksvraag.datbetekentdatbijhetanalyserenvandeonderzoeksvragende completeonderzoekssetting,inclusieforganisatoren,scholen,leerlingen,theatervoorstellingen, docentenennagespreksleiderszijnbetrokken.deetnografieiseenonderzoeksstrategiewaarbij gewerktwordtmetmeerderemethoden.inhetgevalvanditonderzoekzijnerobservaties, informeleinterviewsensemikgestructureerdefocusgroepenuitgevoerd.hetkwalitatieveonderzoek isaangevuldmetinzichtenuitgrootschalig(kwantitatief)vragenlijstonderzoek. Bijhetevaluerenvaneeninterventieishetgebruikelijkomtweeofmeerderemeetmomentenopte nemen.inditprojectiservoorgekozenomveldwerkuittevoerenvoor,tijdensennadevoorstelling. HeteersteveldwerkmomentvondplaatstijdensdeleswaarhetbezoekaanJihad,'de'voorstelling' werdvoorbereidaandehandvandelesbrief.hettweedeveldwerkmomentvondplaatstijdensde voorstelling.hetderdeenlaatsteveldwerkmomentvondkortnadevoorstellingplaats.indiener sprakewasvaneenleswaarindevoorstellingwerdnabesproken,iserveldwerkuitgevoerdtijdens dezeles.alsergeennabesprekingplaatsvondwerd,indienmogelijk,eenvervangende (maatschappijleer)lesuitgekozen. Voorditonderzoekzijn22scholenbenaderdvoordeelname.Bijhetbenaderenvanscholen,hebben weineersteinstantiegeselecteerdopgeografischespreiding,enlateropbereidheidomdeelte nemenaanhetonderzoek.wehaddenhierbijdeelnemendescholenenopleidingsniveausnietaltijd voorhetkiezen.wewarenafhankelijkvandescholendiezichhaddenopgegevenvoorde voorstellingendebereidheidvandocentenenschoolleidersomaanhetprojectdeeltenemen.de onbekendheidvanhetonderzoekspeeldeonssomspartenbijhetvindenvanbereidheidonder docentenenschoolleiders.ineenaantalgevallenwasdevermeendegevoeligheidvanhet onderwerpopschooleenredenvoorschoolleidersomvaneenonderzoekaftezien. Uiteindelijkisoptienscholenverspreidoverhetland,enverspreidoververschillende opleidingsniveausonderzoekuitgevoerd.deevaluatievanjihad,devoorstellingisgebaseerdop veldwerkdatisuitgevoerdopscholeninamersfoort,amsterdam,delft,denhaag,gouda,haarlem, Maastricht,Oss,Woerden,enZeist.OnderdezescholenbevondenzichscholenopVMBO/MAVO, HAVO,VWO,GymnasiumenMBOniveau,enscholendieoverwegendblank(minderdaneenkwart vandeleerlingenhadeenmigratieachtergrond),engemengd(meerdandriekwartvandeleerlingen hadeenmigratieachtergrond)waren. Hetcontactmetscholenliepineersteinstantieviadetheaters.Vaakwarenbijdetheaters medewerkersvandeeducatievedienstbetrokkenbijdeplanningvandevoorstellingen.de betrokkendocentenwerdennahetverkrijgenvantoestemmingdirectdoorhetonderzoeksteam, nietdoordetheatermedewerker,benaderd.docentenontvingenvanonseen waarinweeen korteintroductiegavenvanhetonderzoek,eenkortebeschrijvingvanhetonderzoek,eneen aankondigingvantelefonischcontact.somswastelefonischcontactnietnodigenmaildedocenten onswaarenwanneerwekondenkomen. 5.1Het+eerste+veldwerkmoment+ Heteersteveldwerkmomentbetrofeenobservatievaneenles,gevolgddooreenfocusgroep.De lessendiewebezochtenwarenbijvoorkeurlessenwaarleerlingenwerdenvoorbereidophetbezoek aanjihad,'de'voorstelling.ofdocentenhierbijgebruikmaaktenvandelesbriefdiespeciaalbijde voorstellingisontwikkeld,wasbijhetselecterenvanscholengeenvereiste.juistomdatdelesbrief onderdeeluitmaaktvandeinterventie,verschaftederedenendiedocentengavenvoorhetniet

14 Juni gebruiken(ofhetgebruikeninaangepastevorm)vandelesbriefonsinzichtindeervaren werkbaarheidvandelesbrief.tevenswildenwewetenofjongerendienietvoorbereidwerdenopde manierdiedoordeorganisatiebeoogdwerd,dezelfdeofdejuisteboodschappenmeenamenuitde voorstelling. Uitklassenwaarweeenobservatieuitvoerdenselecteerdenwewillekeurigronddezesleerlingen voordeelnameaanditonderzoek.sommigedocentenhaddenleerlingenvooronsgeselecteerd; somsmelddenleerlingenzichvrijwillig.heteffectvanzelfkselectiewerdhierbijverkleinddoorde beloftevaneenbioscoopbonalsbeloningvoordeinspanning.naintroductievaneenbioscoopbon verdubbeldevaakhetaantalleerlingendatmeewildewerken,zodatnietalleendebereidwillige leerlingenmeededen.bovendienhaddenleerlingenvaakeenanderemotivatieommeetedoen: doorhetdeelnemenaaneengroepsgesprekvaneenuur,mistenleerlingensomseenlesuurwaarze geenzininhadden.ookhierdoorwistenwebijdefocusgroepookdeminder brave leerlingente betrekken. Hetdoelvandeobservatiewashetinkaartbrengenvanhetgedrageninteractiesopeenschoolen indeklasdiekondenwijzenop(eengebrekaan)overbruggendcontact,enhetinkaartbrengenvan hetvermogentotkritischereflectievanleerlingentijdenseendiscussieindeklas.elementenvan overbruggendcontact omvattenvoorditonderzoekeenbeschrijvingvandeleerlingenpopulatie (blank,overwegendblank,ofgemengd),hetgedragvanleerlingennaarelkaartoe(insluitingen uitsluiting),endeinteractietussenleerlingen.daarvoorwerdbijvoorbeeldgekekennaarofer groepsvormingplaatsvondindeaula,ophetpleinofindeklas,oferafstandwaarneembaarwas tussengroepenleerlingenenwatleerlingentegenelkaarzeiden.voorhetinkaartbrengenvanhet vermogentotkritischreflectiewerdinkaartgebrachthoedediscussieverliep,enhoeleerlingenop elkaarreageerden.zokonereengebrekaandiscussiezijn,ofeenchaotischediscussie,enkonden leerlingenelkaar sbijdragenaaneendiscussierespecterenofafkeuren.indeloopvanhetonderzoek werdookderolvandedocentinhetbegeleidenvandelessenopgenomenalsaandachtspuntvande observatie.voorhetcompleteobservatieschemaziebijlage2. Naafloopvandeleswerdeenfocusgroepafgenomen.Defocusgroephadmeerderedoelen. Focusgroepenwerdenafgenomenominkaarttebrengen1)hoeleerlingendelesopbasisvande lesbriefevalueerden;2)inhoeverreersprakewasvan(eengebrekaan)overbruggendcontactinde klas;3)inhoeverreleerlingenruimteervoerenvoordiscussieofkritischereflectie;4)welkekenniszij hadden(opgedaan)overhetonderwerp Jihad of radicalisering endebeweegredenenomte radicaliserenen5)opwelkemanierleerlingenaankijkentegenhetsamenlevenvanverschillende groepenindesamenleving.totslotbevattedegehanteerdevragenlijstvragenoverdemanier waaropleerlingenkijkennaardemulticulturelesamenlevingeninhoeverrezijdaarzelfervaringmee hadden.voordevragenlijstengehanteerdtijdensdeeerstefocusgroep,ziebijlage3. Onzeverwachtingwasdatdocententijdensdevoorbereidendelesgebruikzoudenmakenvande lesbrief.ineenaantalgevallengebeurdedat,ineenaantalgevallen,enomuiteenlopenderedenen, gebeurdedatniet.sommigedocentengebruiktenelementenvandelesbriefomeenlesnaareigen inzichtteontwikkelen.datdocentengeen,ofaangepastmaaktenvandelesbriefwasvoorons belangrijkeinformatie.hetverteldeonsietsoverdewijzewaaropdeinterventieopverschillende scholenwerduitgevoerd. Vooraanvangvandelesmaaktenwekennismetdedocent,dieonsietsverteldeoverdemanier waaropdeleszouplaatsvinden.meestalwachttenwedeleerlingensamenmetdedocentop,en namenweplaatsachterindeklas.bijhetbeginnenvandelessteldeweonszelfvoorenkondigden weonsonderzoekaan.opdatmomentintroduceerdenweookdefocusgroep,methetverzoekom vastnatedenkenovereventueledeelname.vervolgenswerdenaantekeningengemaaktvandeles,

15 Juni metpenenpapier.naafloopvandeleswerdmetbehulpvandedocenteenlocatieuitgezochtvoor defocusgroepmetalsenigevereistedatweopdebetreffendelocatieongestoordkondenpraten. Voorhetfocusgroepgesprekwerden,indienditnogniethetgevalwas,stoelenentafelsineen vierkantofkringgezetzodatiedereendezelfdetoeganghadtotdegroep.erwerddrinkenen versnaperingenuitgedeeld.ondertussenverteldedehoofdonderzoekerwatdebedoelingwasvan defocusgroepenenwatderegelsvanhetgesprekwaren.voorafgaandaandefocusgroepwerdook hetopnameapparaatgeïntroduceerd.hierbijwerdvermeldwaardeopnamenvoorbedoeldwaren, endatdezenietinhetbezitvanderdenzoudenkomen.ookwerdenleerlingengeïnformeerdover anonimiteitenverwachtingenomtrentvertrouwelijkheid.leerlingenontvingenvanonseenkaartje meteennummererop.dezenummerswerdendoordestudentkassistentgebruiktomhetnotuleren tijdensdegroeptevergemakkelijken. VervolgenswerdmetleerlingeneensemiKgestructureerdevragenlijstdoorlopen.EensemiK gestructureerdevragenlijstzorgtvooreenbepaaldematevanstructuuriniedereafzonderlijke focusgroep,maarbiedttegelijkertijddemogelijkheidomvandevragenlijstaftewijken,wanneerde settingdaaromvraagt.descholendiewebezochtenverschildenvanelkaarintermenvan geografischeligging,maarookinsamenstelling,enachtergrondenvandeleerlingen.verschillende leerlingenvanverschillendeachtergrondenkunnenzeerverschillendeervaringenhebbenmet betrekkingtotthema sdieverwantzijnaanbijvoorbeeld jethuisvoeleninnederland.de focusgroepenbodenruimteomdezevariatieinkaarttebrengen.focusgroependuurdentussende 45en75minuten.Focusgroepenwerdenafgeslotendoorleerlingentebedankenvoorhun medewerkingenafsprakentemakenvoorhetvervolginterview. 5.2+Het+tweede+veldwerkmoment++ HettweedeveldwerkmomentvondplaatstijdensdevoorstellingenvanJihad'enbestonduiteen observatieinhettheater.'hetdoelvandezeobservatiewashetinkaartbrengenvandebeoordeling vandevoorstellingdoorleerlingen.welettenonderandereopofdevoorstellingdeaandachtvande leerlingenhad;ofzeergeconcentreerdnaarkeken,ofdatzedoordevoorstellingheenpraatten.we kekenookenopwelkemomentenergelachenwerdofgeklapt.deobservatietijdensdevoorstelling gafonsooknogmaalsdemogelijkheidomelementenvanoverbruggendcontactinklassenofop scholenteobserveren. Deobservatieinhettheatervormdetevenseengelegenheidomdewerkingvanhetnagesprek,dat directnadevoorstellingwerdgehouden,teevalueren.tijdenshetnagesprekmaaktenwe aantekeningenvandeeersteindrukdiedeleerlingennaaraanleidingvandevoorstellinghadden. Ookmaaktenweaantekeningenvandeloopendeinhoudvanhetnagesprek.Totslotmaaktenwe aantekeningenvandereactiesvanleerlingenophetnagesprek.belangrijkwashierbijvooralofer tijdenshetnagesprekoverbruggendcontacttotstandkwam.wekekenhierbijvoorbeeldof leerlingenmetverschillendeachtergrondenluisterdennaarelkaarsindrukkenvandevoorstelling,of metelkaaringesprekgingenoveronderwerpengerelateerdaandevoorstelling,enwatdetoonwas vandezediscussie. Onderdeelvanhetnagesprekwasdeintroductievaneenonlinevragenlijstbehorendbijhet evaluatieonderzoek(ziebijlage5).dezevragenlijstwasopgesteldmethetdoeldebeoordelingvan devoorstellingdooreengrotegroepleerlingen,onderverdeeldnaargeslacht,onderwijsniveau,en religieuzeovertuiginginkaarttebrengen.vragenindevragenlijsthaddenomdieredenbetrekking opverschillendeachtergrondvariabelenvanleerlingen(geslacht,leeftijd,woonplaats, onderwijsniveauenreligieuzeovertuiging)enopverschillendeaspectenvandebeoordelingvande voorstelling(leuk,herkenbaar,leerzaam,interessant,geloofwaardig,grappig).ookhebbenweeen itemopgenomenovereenvandecentralethema svandevoorstelling: thuisvoelen.hoewelhet

16 Juni nietdeinsteekwasomviadevragenlijstietstewetentekomenoverdevraagofleerlingenzichinde voorstellingkondeninleven,hebbenweineenlaterstadiumtocheenvraagoverinleven toegevoegd.hetbetrofhiereenvraagoverdematewaarinleerlingenzichkondenindespecifieke situatievandehoofdpersonagesvanjihad,nietoverhunvermogentotinleveninhetalgemeen. Overdemeestgeschiktemaniervanafnemenvandevragenlijsthebbenweoverlegdmetzowelde regievandevoorstelling,alsbetrokkennagespreksleiders.omzoveelmogelijkleerlingentebereiken isbeslotendevragenlijstaftenemenindetheaterzaal,terafsluitingvanhetnagesprek.aanhetslot vanhetnagesprekwerddelinknaardevragenlijstdoordetechniekgeprojecteerdopgrootscherm. Leerlingenwerdendoordenagespreksleideropditmomentgevraagdhuntelefoonstevoorschijnte halen.naasthetverschijnenvandewebsitemetdelinkopgrootscherm,werddelinkvande websitedoordenagespreksleidersbenoemd. Voorhetinvullenvaneenonlinevragenlijsthaddenleerlingentoegangtotinternetnodigophun smartphone.leerlingenwarendaarbijvaakafhankelijkvandebeschikbaarheidvanwifi.demeeste theatersbodenditaan,maarditdraadlozenetwerkwasnietaltijdbestandtegenhetmassaleberoep dateropwerdgedaan.gelukkighaddenveelleerlingenookbeschikkingtot4g,ofvoeldenzezich genoegbetrokkenomdevragenlijstopeenandertijdstipalsnogintevullen. Ineenlaterstadiumvanhetonderzoekwerdookdeintroductievaneenonlinevragenlijstvoor docenten(bijlage6)onderdeelvanhetnagesprek.dezevragenlijstwasopgesteldmetalsdoelin kaarttebrengenhoeveelaandachtdocentenopmiddelbarescholenaandevoorbereidingvande voorstellingbesteedden.oponzeoproepenaandocentenomdezevragenlijstintevullen,werd nauwelijksgereageerd.zowelwijalsonderzoekers,alsderegievandevoorstellingbijdemeervaart, haddengeeninzichtindegegevensvandocentendiedelesbriefafnamen.wehebbendeelnemende theatersmeerderemalengevraagdonzevragenlijstuittezettenbijdedocentenwaarzijcontact meeonderhielden.toenditgeenresultaatopleverde,isdevragenlijstvoordocentenopgenomenin hetnagesprek.ookdezestrategieleiddeniettothetdooronsbeoogderesultaat.intotaalvulden13 docentenonzevragenlijstin:veelteweinigominzichttekrijgeninhetgebruikvandelesbriefende evaluatiehiervandoordocenten.deresultatenvanditdeelvanhetonderzoekzijnverdernietindit verslagopgenomen. 5.3+Het+derde+veldwerkmoment+ Hetderdeveldwerkmomentbestonduiteenobservatievandenabesprekingvandevoorstellingop school,gevolgddooreentweedefocusgroep.ookvoordenabesprekingbooddelesbrief uitgangspuntenomeendiscussieingoedebanenteleiden.nietelkeschoolorganiseerdeeen nabespreking.opzesvandetienscholendiewebezochten,dedenweeentweedeobservatie. Hoewelslechtséénschooleennabesprekingvandevoorstellingorganiseerde,kondenweopandere scholenterechtvooreenobservatiestijdenseengebruikelijkemaatschappijleerles. Tijdensdetweedeobservatiemaaktenweaantekeningenvan(veranderingenin)overbruggend contactenhetvermogentotkritischereflectie.ooklettenwetijdensdezeobservatieopderoldie dedocentspeeldeinhetbegeleidenvaneeneventuelediscussie. Innavolgingvandeobservatievondeentweedefocusgroepplaatsmetdezelfdeleerlingendieook aandeeerstefocusgroephaddendeelgenomen.dewerkwijzerondomdetweederonde focusgroepenwasdezelfdealsdierondomdefocusgroepenvandeeersteronde.welmisteindeze focusgroepeendeelvandeintroductieenwaseengespreksbasissnellergelegdomdatleerlingenen onderzoekerelkaarkenden.devertrouwelijkheidtussenonderzoekerenleerlingenwerdversterkt doorhetfeitdatdeonderzoekerookaanwezigwastijdensdevoorstelling,endaarbijvaakzichtbaar wasvoordeleerlingen.

17 Tijdensdefocusgroepenwerduitgebreidstilgestaanbijdewaarderingvandevoorstellingenhet nagesprekdoordeleerlingen.daarnaastspeeldehetvermogenvandevoorstellingomempathieop tewekkenbijleerlingeneenbelangrijkerol.wevroegenbijvoorbeeldofleerlingendekeuzevande driejongensindevoorstellingkondenbegrijpen(imaginekother),entijdenswelkescenede leerlingenmeeleefdenmetdeacteurs(imaginekself).verderkwamenwetijdensdezefocusgroep terugopeerdereuitsprakenvanleerlingenoverradicaliseringenoververhoudingentussengroepen indemaatschappij.voordevragenlijstengehanteerdtijdensdeeerstefocusgroep,ziebijlage4.na afloopvandetweedefocusgroepwerdendeleerlingennogmaalsbedanktvoorhunbijdrageaanhet onderzoek,enwerdheneenbioscoopbonoverhandigd. Tijdensallefasenvanhetveldwerkonderhieldenwenauwcontactmetdeproducentenvande theatervoorstelling,metnamedemeervaart,overdecontactenmetdescholenenhetspeelschema. Deproductieheeftvooronsnaafloopvandehetgeheletrajecteenberekeninggemaaktvanhet totaleaantalleerlingendatdevoorstellingheeftbezocht. Juni

18 Juni Beschrijving+dataJanalyse+ DeevaluatievanJihad'de'voorstelling'isdeelsgebaseerdopkwalitatiefveldwerk,deelsop grootschaligekwantitatievedataverzameling.kwalitatievegegevensbestaanuitveldwerkverslagen, eninterviewtranscripten.kwantitatievegegevensbestaanuitdatabestanden.dezetweevormenvan datawordenopverschillendewijzengeanalyseerd.hieronderwordtbeschrevenhoewehierbijte werkzijngegaan. 6.1+Observaties+en+interviews+ Vandeobservatiestijdensdevoorstellingenopscholen,inverschillendefasenvanhetonderzoek, zijnveldwerkverslagengemaakt.tijdenslesurenentijdensvoorstellingenzijndoorons aantekeningengemaaktvano.a.deschoolomgeving,desamenstellingvanleerlingenpopulatie,de interactietussenleerlingenopscholeneninklassen(metspecialeaandachtvoordeinteractietussen leerlingenvanverschillendeachtergronden),derolvandedocenttijdensdevoorbesprekingvan Jihad'de'voorstelling,envanconversatiestussenleerlingenoftussenleerlingenendocenten.Deze aantekeningenzijnzosnelalsmogelijknadeobservatieuitgewerkttotvolledigeveldwerkverslagen. Vanalleinterviewszijn,metinstemmingvandebetreffendeleerlingen,audioKopnamengemaakt.Bij aanvangvanhetinterviewwerdvanalleleerlingendenaamenleeftijdgenoteerd.vervolgens kregenalleleerlingeneennummer,zodatdeaanwezigestudentkassistentmakkelijkaantekeningen konmakenvanwiewatzeitijdenshetinterview.deaudiokopnamenzijndoordestudentkassistenten nauwkeuriguitgewerkt.datwilzeggen:destudentkassistentenhebbendebijdragenvanleerlingen woordvoorwoorduitgeschreventotzogenaamdeinterviewtranscripten.daarbijhebbenzetevens aantekeningenopgenomenvannonkverbaleinteractie(bijv.lachenofknikken). DeveldwerkverslageneninterviewtranscriptenzijnopgeslagenineenkwalitatiefdataKanalyse programma,genaamdatlas.ti.ditprogrammamaakthetmogelijkomverslagentecoderenende codesopteslaan,metelkaartevergelijkenofcontrasteren,enoptenemeninzogenaamdecodek schema sdiemeerdereniveausvancoderingbeslaan. Tijdenshetcodereniszoweldeductiefalsinductiefgewerkt.Datwilzeggen:erisenerzijds gecodeerdaandehandvancentraleconceptenuitdeopdrachtbeschrijving(deductie)enanderzijds isgeletopinformatiediewenietopvoorhandverwachttenuitdedatatehalen(inductie).bijhet deductiefcoderenhebbenwegezochtnaarvoorbeeldenvanbijvoorbeeld:kennisoverradicalisering, empathie,overbruggendcontactenkritischereflectie.maarookgebrekaankennis,overbruggend contact,empathieofkritischereflectiezijngecodeerd.omdepreciezeinhoudende verscheidenheidvandedatanietteverliezenhebbentekstfragmentendienaareenvandeze conceptenverwezen,ineersteinstantiesteedseenapartenaamgekregen:zozijnvoor overbruggendcontactcodesaangemaaktdiebetrekkinghaddenopdesfeeropschoolofindeklas, deomgangtussenleerlingen,ofconcreteervaringendieleerlingenhaddenmetinkofuitsluitingop school. Debasisvaneenveelheidaancodes(van76tot427peronderdeel),zijnteruggebrachtin zogenaamdecodekfamilies.dezecodekfamilieskwamengrotendeelsovereenmetdecentrale conceptenuitdeopdrachtkbeschrijving,maarkondenopbasisvandecodelijstverfijndwordenom dejuistenuanceaandedatategeven.zoishetconcept kritischereflectie onderverdeeldinde families: actiefmeedenken, ervaringendelen en meninggeven.hetgevenvaneenmeningstaat natuurlijknietaltijdgarantvoorhetbijdragenaankritischereflectie.integendeel:insommige klassenwashetgebruikelijkmeningenteverkondigenzonderdaternaarelkaargeluisterdwerd.op zo nmomentiseenfragmentgecodeerdals: meninggeven incombinatiemet niemandluistert

19 Juni naarelkaar.doorcodesmetelkaartecombineren,washetindeanalysemogelijkomnategaan welkevoorbeeldenvan meninggeven bijdroegenaaneenkritischereflectie,enwelkeniet. Nadatalleverslagenentranscriptenopdezemanierwarengecodeerd,isdeanalyseverfijnddoorde casesopbepaaldemanierenmetelkaartecombineren.zozijneranalysesuitgevoerdperschool,per onderwijsniveau,enpersamenstellingvandeleerlingenpopulatie(blankofgemengd).omerachter tekomenofbijvoorbeeldeengemengdeschoolandereinzichtenopleverdedaneen(overwegend) blankeschool,gebruiktenwedecodeskprimarykdocumentsktable.ineendergelijketabelwordenalle codesdiedeonderzoekerrelevantachtvoorhetbeantwoordenvaneenbepaaldevraag,percase naastelkaaropgenomen.hierdoorkondenwecasesmetelkaarvergelijken.zovondenwe bijvoorbeelddatweopgemengdescholenvakerempathietegenkwamenmetbetrekkingtotde ervaringvanuitsluitingdanop(overwegend)blankescholen. Hetargumentindezerapportageisgebaseerdopdegrootste(inductieveendeductieve)codeK families.omnategaanofersprakeisgeweestvaneenveranderinginkennis,overbruggendcontact, ofkritischereflectie,zijnfamiliesuitdedataverzamelingvoor,enuitdedataverzamelingnaafloop vandevoorstellingmetelkaargecontrasteerd.veranderingenkondendevormaannemenvaneen grotereomvangvaneenbepaaldecodekfamilie,ofvaneengewijzigdeinhoudvandezefamilie.zo vondenwedatdecodekfamilie kennisoverradicalisering,tegendeverwachtingin,kleinerwerd,in plaatsvangroter,naafloopvandevoorstelling.daarentegenvondenwedatdefamilie Leerpunten ontstond.hiermeewerdverwezennaardelessendieleerlingenuitdevoorstellinghaaldendieniet directbetrekkinghaddenop radicalisering. Inovereenstemmingmethetideeinkwalitatiefonderzoekdatbelangrijkeinzichtennietaltijd voortkomenuitcodesdieveelvuldigvoorkomen,maarsomsook,ofjuist,uitcodesdieslechtseen paarkeervoorkomen,zijnookmindergrote,maaronsinziensevenwelzeerbetekenisvollecodek familiesindeanalyseopgenomen.zokwamhettijdensdeobservatieseninterviewseenaantalkeer voordatzichincidentenvoordedenwaarbijminderhedenwerdenbuitengesloten.eenvoorbeeld waseenincidentwaarbijeenjongenvanmarokkaanseafkomstdooreenklasgenootwerd aangesprokenmet hé,buitenlander,enandervoorbeeldeenincidentwaarbijeenvandeacteurs dooreenjongeninhetpubliek kutzwarte werdgenoemd.ditgebeurdegelukkignietvaak,maar hetleekonsdemoeitewaardeencategorieaantemakenmetvoorbeeldenvansoortgelijke incidenten. Wanneerleerlingenopmerkelijkeuitsprakendedenindecontextvandeobservatiesof focusgroepen,zijndeze inkvivo,ofwelletterlijk,gecodeerd.inkvivocodesbesloegensomsenkele zinnen,ofsomseenenkelwoord.hetwoord buitenlander voorjongerenmeteenmarokkaanseof Turkseafkomst,ofhetgebruikvanhetwoord neger voormensenmeteendonkerehuidskleurzijn voorbeeldenvanwoordendieinkvivogecodeerdzijn.hetveelvuldiggebruikhiervanindagelijks taalgebruikeninaanspreekvormen,zoalsindevorigeparagraafbeschreven,kanduidenopeen normalisatievaneenuitsluitenddiscours. 6.2+Online+vragenlijst+ Intotaalvulden2870leerlingenonzeonlinevragenlijstin.Alle(sub)groepenleerlingendiede voorstellingbezochtenwareninruimematevertegenwoordigd,daarmeegeeftdedatadie voortkomtuitdevragenlijsteenrepresentatiefbeeldvandebeoordelingdoordezegroepen.vande vijflossebeoordelingenleuk,geloofwaardig,interessant,leerzaamengrappigiséénscore beoordeling gemaakt.vervolgenszijnerdescriptieve,bivariateenmultivariateanalysesuitgevoerd omteachterhaleninwelkemategeslacht,leeftijd,opleidingsniveau,geloof,thuisvoelenin Nederlandeninlevingsvermogendebeoordelingvandevoorstellingbeïnvloedden.

20 Devragenlijstkendeookeenopenvraag.Doorhetstellenvandevraag watisjebijgeblevenvande voorstelling? hooptenweeenindruktekrijgenvandebeoordelingvandevoorstellingdoor leerlingeninbewoordingendiezezelfkondenkiezen.deantwoordendieleerlingenopdezevraag achterlietenverschildeningrotematevaninhoudenserieusheid.inalgemenezinvielonsop,dat hoehogerhetonderwijsniveauhoeserieuzer,eninhoudelijkerdeantwoorden.antwoordenzijn dooronsgeanalyseerdopbasisvanverwijzingennaardehoofdthema suitonzeonderzoeksvragen, teweten:kennis,empathieenkritischereflectie.wehebbennietalleendatagecodeerddiebinnen dezeconceptenpasten,maarookdatadiedaarbuitenvielhebbenwegeprobeerdeenplektegeven inonzeanalyse. Deinzichtenuitdeopenvraagvandeonlinevragenlijstkomensterkovereenmetinzichtenuitde focusgroepen.tochbevattedeonlinevragenlijstinzichtenenbijdragendiewegraagwilden noemen.omdieredenhebbenweinderesultatensectiesteedsaparteparagrafenmetinzichtenuit deopenvraagvandeonlinevragenlijstopgenomen.hetgaatinhieromlosseinzichten,diezonder verdereduidingdoorleerlingenzijnachtergelaten.inderesultatensectiehebbenwedeinzichtenuit devragenlijstendanookzonderverdereduidingopgenomen.indienrelevanthebbenwehierbij onderscheidnaargeloofsgroepofonderwijsniveauopgenomen.omtoetelichtenwatweuitde vragenlijstenopkunnenmaken,verwijzenwenaardesectieoverdefocusgroepen,waarde inzichtenuitdevragenijstenincombinatiemetfragmentenuitdefocusgroepgesprekkenworden besproken.+ Juni

21 7 Resultaten Bereik+ Jihad'heeftindeperiodejanuari2016t/mapril2017indeNederlandsetheatersgespeeld.Erzijnin totaal131voorstellingengespeeldvoormiddelbarescholieren.intotaalzijnerdoordeze voorstelling35.909leerlingenverdeeldoveralleopleidingsniveau sbinnendedoelgroepbereikt. 7.2Beoordeling Kwantitatieve+gegevens+ VoordeevaluatievanJihadhebbenwe,middelseenonlinevragenlijst,debeoordelingvande voorstellingonderleerlingenonderzocht.eengoedebeoordelingisbelangrijkopzichzelf,maareen goedebeoordelingkanookeenpositiefeffecthebbenopdebetrokkenheidvanleerlingenbijde voorstelling.eengroterebetrokkenheidmaaktdekansgroterdatleerlingenopenstaanvoorde boodschapvandevoorstelling.indithoofdstukbeschrijvenwederesultatenvandekwantitatieve datakanalyse.heteerstedeelvandekwantitatieveanalyserichtzichophetinkaartbrengenvande beoordelingenvandevoorstelling,uitgesplitstnaardeachtergrondvariabelengeslacht,leeftijd, opleidingsniveauengeloof. DevoorstellingJihad'beeldhetverhaaluitvandriejongensdiezichnietthuisvoeleninNederland. Aandeenekantbeoogtdevoorstellingmetditverhaalempathieopteroepenvoorjongerendiezich indezesituatiebevinden.aandeanderekantkunnenjongerendiezichnietthuisvoelenin Nederlandhuneigensituatieindevoorstellingherkennen,enaandehandvandevoorstelling reflecterenopdekeuzesdiedehoofdpersonagesmaken.voorjongerendiedevoorstellingzien,is hetdusnietalleendevraag,watzijvandevoorstellingvinden,maarookhoedezeaansluitbijhun belevingvanthuisgevoelensindenederlandsemaatschappijendematewaarinzijzichinde verhalenvandehoofdpersonageskunneninleven.inhettweededeelvandithoofdstukdoenwe verslagvananalyseswaarmeewedesamenhangtussendebeoordelingvandevoorstellingen thuisgevoelens en inleving hebbenonderzocht. Dataset& Deonderzoekspopulatie(datasetvan28maart2017)bestonduit2870jongerentussende12en19 jaaroud(8vandebezoekerswasjongerdan14jaar) 1.Hiervanwas42manen58vrouwende gemiddeldeleeftijdbedroeg15jaar.ietsmeerdandehelft(59)gafaannietgelovigtezijn,11 katholiek,5protestanten15moslim.deoverige8warenhindoestaan,gereformeerd,of haddeneenandergeloof(tabel1).vanderespondentenvolgde10eenvmbokbasisofkader opleiding,16eenvmboktl/mavo,33havo,34vwoen7eenmboopleiding. 1 DevoorstellingwerddoordeMeervaartquainhoudgeschiktbevondenvoorleerlingenbovende14jaar. Dezeleeftijdsgrensisdoorderegieookkenbaargemaaktbijdetheaters.Desalnietteminbezochtenook leerlingenvandeonderbouwdevoorstelling.deanalysevandeleeftijden12k13leverdegeenafwijkingenop tenopzichtevandeoverigegemiddelden.dezeleeftijdenzijndaarommeegenomenindeanalyse. Juni

22 Tabel1.Samenstellingonderzoekspopulatie(N=2870) man 42 vmbokb 5 vrouw 58 vmbokk 5 nietgelovig 59 vmboktl/mavo 16 katholiek 11 protestant 5 havo 33 moslim 15 vwo 34 geloofanders 8 mbo 7 Leeftijd(12K18)gemiddeld15jaar Beoordeling&algemeen& Derespondentenisgevraagdwatzevandevoorstellingvonden(leuk,herkenbaar,geloofwaardig, interessant,leerzaam,grappig;opeenschaalvan1 helemaalniet tot5 heelerg ).Vandevijflosse beoordelingenleuk,geloofwaardig,interessant,leerzaamengrappigiséénscore beoordeling gemaakt(cronbach salpha=0.82).degemiddeldebeoordelingvandevoorstellingis4,0(sd=0,75). Datbetekentdatjongerendevoorstellingheelpositiefbeoordelen.Hettotaalaantalrespondenten datdevoorstellingneutraalbeoordeelde(2,5)ofmeteenlagerescore(<2,5)is4.hieronder besprekenwedebeoordelingperachtergrondvariabele. Beoordeling&per&geslacht& Demannelijkerespondentenbeoordelendevoorstellinglager(3,9;sd=0,78)dandevrouwelijk respondenten(4,1;sd=0,71).gemiddeldbeoordelenmannendevoorstelling0,21puntlagerdan vrouwen(p<0,001). Beoordeling&per&leeftijd& Leeftijdisnietvaninvloedopdebeoordeling. Beoordeling&per&geloof& Intabel2staandegemiddeldebeoordelingenpergeloofsgroepuitgespiltst.Weziendat moslimjongerenhethoogstscorenopdebeoordelingvandevoorstelling.alswekijkennaarde scoresdiejongeren(pergeloof)toekennenaandevoorstelling(figuur1t/m4) metlinksiseen negatievebeoordeling(helemaalnietleuk)enrechtseenpositievebeoordeling(heelergleuk) dan zienwedatvoormoslimjongerendeverdelingandersisdanvoordeanderegroepen:tenopzichte vananderegeloofsgroepengevenmoslimjongerenvakerdehoogstescore.erzijngeenverschillen tussengeloofsgroepenwaartenemenwaarhetdelagerebeoordelingenbetreft(gemiddelde(2,5)of lagerescore(<2,5). Tabel2.Beoordelingvoorstellinguitgesplitstpergeloofsgroep Mean (sd) nietgelovig 3,96 0,72 katholiek 4,01 0,69 protestant 4,11 0,64 moslim 4,33 0,80 anders 3,92 0,82 Juni

23 Beoordelingfrequentieverdelingen:vanhelemaalnietleuk(links)totheelergleuk(rechts) Figuur1NietgelovigenFiguur2.Moslims Figuur3.KatholiekFiguur4.Protestant Beoordelingen&per&opleidingsniveau& Omteonderzoekenofopleidingsniveauvaninvloedisopdebeoordelingkijkenweapartper opleidingsniveaunaardebeoordeling(tabel3).vanwegedekleinehoeveelheidrespondentenin dezegroepen,zijndegroepenvmbokbasisenvmbokkadersamengenomen(vmbo_bk),netzoalsde groepvmbo_tlenmavo(vmbo_tl). Tabel3.Beoordelingvoorstellinguitgesplitstperopleidingsgroep Mean sd vmbo_bk 4,10 0,89 vmbo_tl/mavo 4,09 0,74 havo 4,00 0,72 vwo 3,98 0,72 mbo 4,07 0,83 Leerlingenvanhetmboenhetvmbobasisenkaderonderwijsbeoordelendevoorstellinghet hoogste;leerlingenvandehavoenhetvwobeoordelendevoorstellinghetlaagst. Thuis&voelen&in&Nederland& DerespondentenisgevraagdofzezichthuisvoeleninNederland(opeenschaalvan1 helemaal niet tot5 heelerg ).Erzijnverschillentussendematewaarinjongerenzichthuisvoelenper geloofsgroep(tabel4). Juni

24 Tabel4.Scoresopdevraag: VoeljejethuisinNederland voortotalepopulatieenpergeloofsgroep Mean (sd) totaal 4,33 0,92 nietgelovig 4,52 0,78 katholiek 4,44 0,86 protestant 4,44 0,78 moslim 3,57 1,04 Antwoordcategorieënhelemaalniet(1)totheelerg(5) WeziendatmoslimjongerenzichhetminstthuisvoeleninNederlandendeleerlingenzondergeloof zichhetmeestthuisvoelen. Regressie:analyses& Omtebeoordeleninwelkemategeslacht,leeftijd,thuisvoelenenbehorentoteenbepaalde geloofsgroepvaninvloedzijnopdebeoordelingvandevoorstellingiseenregressieanalyse uitgevoerd. Bivariaat+ Intabel5staanindelinkerkollomdebivariateanalyses,dusapartvanelkaarheteffectvangeslacht, leeftijd,thuisvoelen,geloofenopleidingsniveauopdebeoordelingvandevoorstelling.wehebben degroepnietgelovigenendegroepvwoleerlingenalsreferentiecategoriegebruikt(tabel5).dat betekentdatdegetallenbijgeloofsgroepenintabel5waardeszijn,tenopzichtevan nietkgelovigen endegetallenbijdeopleidingent.o.v.vwoleerlingen. Debivariateanalyseslatenziendathetzijnvanmoslimhetgrootstepositiefeffectopdebeoordeling vandevoorstellingheeft.hetzijnvaneenjongenheefteennegatieveinvloedopdebeoordelingvan devoorstelling.verderheefthetprotestantszijneenpositiefeffectophetbeoordelenvande voorstelling.leerlingenophetvmboenmbobeoordelendevoorstellingpositieverdanvwok leerlingen. Multivariate++ Demultivariateregressielaatdeeffectenvandevariabelenzien,gecontroleerdvooralleandere variabelen.datwilzeggen:wecontrolerenhierofeenhogerebeoordelingdoorbijvoorbeeld moslimsniettoevalligveroorzaaktwordtdooranderevariabelendangeloof.devoorstellingwordt doormoslimjongereninvergelijkingmetdegroep nietgelovigen aanzienlijkhogerbeoordeeld (Beta=0,19;p<.001),enenigszinshogerbeoordeelddoorprotestantsejongeren(Beta=0,05;p<0,05). Daarnaastlaatdemultivariateanalyseziendatjongensdevoorstellingoverhetalgemeenlager beoordelendanmeisjes(beta=k0,13;p<.001).totslotzienwedatergeensignificanteverschillen zijnindebeoordelingvoorverschillendeopleidingsniveausalsgecontroleerdwordtvoordeandere variabelen. Waarweindebivariateanalysegeeninvloedzienvan jethuisvoelen opdebeoordelingvande voorstellingwordtdeinvloedvanthuisvoelensignificantalsdeverschillendegeloofsgroepen wordentoegevoegd.datbetekentdatgeloofenjethuisvoeleninnederland,metelkaar samenhangen.ditzagenweookindeanalysevanthuisgevoelenspergeloofsgemeenschap.de relatietussenjethuisvoelenendebeoordelingindebivariateregressiewordtvertroebelddoorhet feitdathoewelmoslimjongerendevoorstellingookhoogbeoordelen,zijzichminderthuisvoelen. Methettoevoegenvangeloofverdwijntditvertroebelendeeffect,waardoorereenpositiefverband tussenjethuisvoeleninnederlandendebeoordelingoverblijft.dus:jethuisvoeleninnederland Juni

25 heefteen(klein)positiefeffectopdebeoordeling(beta=0,06;p<0,001):hoemeerjejethuisvoeltin Nederland,hoepositieverjedevoorstellingbeoordeelt. Tabel5.Regressieopbeoordelingvandevoorstelling,bivariaatenmultivariaat(N=2870) Bivariateregressie Multivariateregressie B SE B SE Beta Constante 3,99 0,21 *** Geslacht(man) K0,21 0,03 *** K0,20 0,03 K0,13 *** Leeftijd K0,01 0,01 K0,01 0,01 K0,02 Thuisvoelen K0,01 0,02 0,05 0,02 0,06 ** Katholiek a 0,05 0,05 0,04 0,04 0,02 Protestant a 0,15 0,06 * 0,15 0,06 0,05 * Moslim a 0,38 0,04 *** 0,40 0,04 0,19 *** Geloofanders a K0,05 0,05 K0,05 0,05 K0,02 Vmbo_bk b 0,12 0,05 * 0,03 0,05 0,01 Vmbo_tl b 0,11 0,04 ** 0,06 0,04 0,03 Havo b 0,03 0,03 0,00 0,03 0,00 Mbo b 0,09 0,06 ** 0,01 0,06 0,01 R 2 =0,05enF=11,39; a nietgelovigisreferentiecategorie; b Vwoisreferentiecategorie; *p<.05;**p<.01***p<.001 Inleven&& Devraaginwelkematejejekuntinlevenislatertoegevoegdindeonlinevragenlijst.Daardoorisde groepleerlingendiedezevraagheeftingevuldkleiner(n=1157)dandeheleonderzoekspopulatie. Omdezeredeniservoorgekozenomaparteanalysesuittevoerenmetdegroepdieookdevraag overinlevensvermogenheeftingevuld. Correlatieslatenziendatinleven(n=1157)eennegatiefverbandlaatzienmetthuisvoelen(K.22; p<.001).datbetekent:hoemeeriemandzichthuisvoeltinnederlanddesteminderhij/zijzichkan inlevenindevoorstelling.maarook:iemanddiezichgoedkaninlevenvoeltzichminderthuis. Correlatieslatenookziendatinleveneenpositiefverbandheeftmetdebeoordelingvande voorstelling(r=.31;p<.001):hoemeeriemandzichkaninleven,hoehogerhij/zijdevoorstelling beoordeeld. Bovenstaandebevindingenlijkenopgespannenvoettestaanmetonzeeerderebevindingdat leerlingendiezichminderthuisvoelen,devoorstellingnegatieverbeoordelen.deanalysesdiewe totnutoeoverthuisvoeleneninlevenhebbenbesproken,gaanoveralle'leerlingen.alswede analysesbekijkenvoordegroepleerlingendiedevoorstellinglaagbeoordelen(eenscorevan2,5of lager),zienwedatzijzichveelslechterkunneninleven(gemiddeld2,0tegenover3,2),endatzijzich ookminderthuisvoelen.ditlaatsteeffectismaarklein(eengemiddeldevan4,1tegenover4,3).dus metnamescholierendiezichnietgoedkunneninlevenbeoordelendevoorstellinglaag.ofzijzich welofnietinnederlandsthuisvoelenheefthiermaareenkleineffect.verdertonenbivariate analysesaandatmoslimjongerenzichmeerkunneninleven(r=.17;p<.001)ennietgelovigenminder (r=k.13;p<.001). Vervolgensiseenmultivariateregressieuitgevoerdmetbeoordelingalsafhankelijkevariabeleen naastgeslachtenleeftijdookinleven,thuisvoelen,geloofenopleidingalsvoorspellers(tabel7).het Juni

26 zichkunneninlevenindevoorstellingheeftdegrootsteinvloedopeenpositievebeoordelingvande voorstelling(beta=0,3;p<,001).daarnaastvindenweopnieuwdathetzijnvaneenmoslimjongereen jethuisvoeleninnederlandeenpositiefeffecthebbenopdebeoordeling.ookhetzijnvaneen jongenheeftnogsteedseennegatiefeffect.doorhettoevoegenvan inlevendvermogen wordtde beoordelingvanhavistensignificanthogerdanvanvwoleerlingen. Alsweaandemultivariateregressieeeninteractieterm(inleven*thuisvoelen)toevoegenblijktdeze negatiefensignificanttezijn.datbetekentdatdecombinatie(meerthuisvoelenenmeerinleven) ervoorzorgtdatjedevoorstellingnegatieverbeoordeeltdanalsermaaréénvandetweepositief scoort.datbetekentdatdehoogstebeoordelingisvoorleerlingendiezichwelkunneninlevenen zichnietthuisvoelen. Tabel6.Multivariateregressievangeslacht,leeftijd,thuisvoelen,inleven,geloofenopleidingop beoordeling(n=718) B SE Beta Constant 3,07 0,32 *** Geslacht(jongen) K0,24 0,04 K0,16 *** Leeftijd 0,00 0,02 0,00 Inleven 0,17 0,02 0,29 *** Thuisvoelen 0,08 0,02 0,10 ** Katholiek a K0,03 0,07 K0,01 Protestant a 0,14 0,09 0,04 Moslim a 0,41 0,07 0,19 *** Geloofanders a K0,13 0,08 K0,05 Vmbo_bk b 0,12 0,07 0,05 Vmbo_tl b 0,06 0,06 0,03 Havo b 0,17 0,05 0,10 ** Mbo b K0,18 0,10 K0,05 R 2 =0,15enF=13,89;; a nietgelovigisreferentiecategorie; *p<.05;**p<.01***;p<.001; b VWOisreferentiecategorie + Samenvattend:Devoorstellingwordtgoedbeoordeeld(4opeenschaalvan1tot5).Gemiddeld beoordelendemoslimjongerendevoorstellingpositieverdannietgelovigenenalleandere geloofsgroepen.meisjesbeoordelendevoorstellingpositieverdanjongens.daarnaastbeoordelen leerlingendiezichthuisvoeleninnederlanddevoorstellingpositiever.echter,degrootste voorspellervaneenhogewaarderingisinlevingsvermogen:hoebeterleerlingenzichkunneninleven, hoepositieverzedevoorstellingbeoordelen.hoewelmoslimszichminderthuisvoelen,beoordelen zijdevoorstellinghoger.ditheefttemakenmethetvermogenvanhogebeoordelaarsomzichinte levenindevoorstelling.dehoogstebeoordelingisvanleerlingendiezichnietthuisvoelen,maarwel inkunnenleven.eenbelangrijkedoelgroepvandevoorstellingwordthiermeebereikt. Juni

27 Juni Kwalitatieve+gegevens+ Online&vragenlijst& Naastkwantitatievegegevensoverdebeoordeling,wasdebeoordelingvandevoorstelling onderdeelvanhetkwalitatievedeelvandezeevaluatie.naastobservatiesenfocusgroepenbestond ditkwalitatievedeeluiteenopenvraagindeonlinevragenlijst.indevragenlijstwaseenopenvraag opgenomenwaarinleerlingenhuneersteindrukvandevoorstellingkwijtkonden.ditdedenzein bewoordingendiezezelfkozen,inantwoordopdevraag Watisjebijgeblevenvandevoorstelling?. Dezeantwoordenverschildenvanelkaarindematevaninhoudenserieusheid. Inditdeelvanderesultatensectiegevenweeenoverzichtvandeinzichtenopbasisvandeopen vraagindeonlinevragenlijst.dezeinzichtenkomenzeersterkovereenmetdeinzichtenuitonze overigekwalitatievedataverzameling.omdatantwoordenuitdeopenvraaggegevenwordenzonder verderetoelichting,hebbenweervoorgekozenomzeindezeresultatensectieookweertegeven zonderverdereduiding.defocusgroepengavenonsdegelegenheidomdoortevragen.wehebben erdaaromvoorgekozendeduidingvanderesultatenweertegeveninderesutatensectieopbasis vandefocusgroepen. Intotaalvulden2059leerlingendeopenvraagin.Bijdezetellinghebbenwezoweldeserieuzealsde nietserieuzebijdragenmeegerekend.vande2059leerlingendiedeopenvraaginvulde, beoordeelde1536leerlingen(75)devoorstellingmeteen4ofhoger(opeenschaalvan5). Leerlingenwarenduspositief.Datkwamooktotuitingindeantwoordendiezeachterlietenoponze openvraag.leerlingennoemdenhetvaakstdatzedevoorstelling grappig (83)vonden, leuk (52), en/of mooi (50).Ookkwamenwevaaktegen leerzaam (30)endaaraanverwant interessant (22). Datheteengrappigeenleerzamevoorstellingwas Mooieinteressantevoorstellingoveractueleproblemen Leerlingenvondendevoorstellingook heftig (34),en indrukwekkend (21).Deeindmonoloogvan Ismaëlbleefleerlingenbij(83),maarookdedoodvanReda(64),enMichel/devrouwvanMichel maakteindruk(53).datdevoorstellingindrukmaakte,maaktenweookopaandeemotiesdie leerlingenbeschrevennahetzienvandevoorstelling: Hetheeftmijheelerggeraakt.Ikvindheteensupermooiverhaal Vooralhetverhaaloverdetekeningdieiedereenmooizouvinden,eigenlijkhebiknooitdat iktranenwegmoetvegentijdenstoneel Leerlingenmeteenmoslimachtergrond(436vragenlijsten)noemenvaakdat alles/veel henbijis gebleven(32): Alles,dezevoorstellingisniettevergeten Eenredenomdevoorstellingniettevergeten,wasvoorsommigemoslimleerlingen,datzezichdoor devoorstellingvertegenwoordigdvoelden: Alles,ditvondikeenvandebestemomentenooit.Alleswaarikaandachthebbenjullie preciesindezevoorstellinggezet.ikhebhiergeenwoordenvoormaarikzoujulliegraag persoonlijkwillenontmoeten

28 Juni DatdepersoondieIsmailspeeldemijbegreependatookduidelijkmaakteaanderestvan mijnschoolgenoten Erwasookkritiekopdevoorstelling.Hoeweldekritiekoverstemdwerddoorlof,willenweeen terugkomendpuntvankritiekhiertochbelichten.ditpuntbetreftdeindeogenvanleerlingen eenzijdigevoorstellingvanzaken.erwarenaandeenekantleerlingendiedevoorstellingeen voorbeeldvondenvan linksepraatjes of linkseindoctrinatie (2),ofdievondendatNederlandse mensenindevoorstellingtenonrechteineenslechtdaglichtwordengezet(5): DatdeNederlandersvoorslechtuitgemaaktwordentijdensdevoorstellingterwijlinmijn bijzijnnognooitiemand'kutmarrokaan'isgenoemd.eerder'kutkaaskop'en'witmans Aandeanderekantwasereengroepleerlingendiezichstoordeaandemanierwaaropmoslimsen deislaminhetalgemeeninbeeldkomentijdensdevoorstelling(11x): ikvindhetnietleukdatdeislamwordtafgebeeldalsgeweldadig jamaarzegingenwelboelshitpraten,zegingengewoonvindikspottenmetmoslims DatmoslimsGEENterroristenzijn.Zoalserindevoorstellinglatenzienwerdhad1vande terroristendiezoveelzeidekorannieteensgelezen Deinzichtenuitdevragenlijstgevenonseenbeeldvandebeoordelingenvanleerlingenende bewoordingendiezezelfvoorhunbeoordelingkozen.indefocusgroepenwaserruimteomnader opdebeoordelingenintegaan. Focusgroepen&& Indefocusgroepengavenleerlingenvanverschillendeopleidingsniveaus,enzowelopgemengdeals (overwegend)blankescholenaandevoorstellingtewaarderen.erwerdenintotaalindetien focusgroepen56positievewaardeoordelenoverdevoorstellinggegeven,tegenovernegennegatieve waardeoordelen.hetvaakstwerdgenoemddatdevoorstelling grappig was(11),maarook leuk (8),enzelfs leukerdanverwacht (4).Veelleerlingenvondendevoorstelling interessant (4),en leerzaam (5). Leerzaam konbetrekkinghebbenopverschillendeaspectenvanhetverhaal.soms leerdenjongerenleerdenietsoverrelatiestussengroepenindesamenleving,somsleerdenzeiets overjongerendieradicaliseren: Hajo:Ikvondhetweleenmooievoorstellingomdatjegoedkonzien..watereigenlijkover.. buitenlanderswordengedachthoezijdatvinden..en..jahetwerdgewoonheelgoedverteld enbestgoedverhaal. Kim:Perfect. Hajo:Nee,perfectdatweerniet.Ikzougeenvijfsterrengeven..viereneenhalf/5. Int:Ok..datisal. Kim:Viereneenhalf/vijf. Int:OK..datvindikeigenlijkheelpositief.Kanjijvertellenwatjijervanvond? Barry:Ikvondopzichweleenprimavoorstelling.Ikvondhetgoedgesymboliseerd Int:Goedgesymboliseerd..enwatbedoeljedaarpreciesmee? Barry:Indezinvan..sommigemensendiezijnerechtmeebezigzoalsdieBendusdieisecht bezigomtestrijdenzegmaarzotezeggentestrijdenvoorzijngeloof..jastrijder..en sommigemensendieweteneigenlijknietwaaromzeerzijn.diedenkendathetgewoonleuk

29 Juni isalsdiereda..diedachthetiseensoortvakantieendieismaeldiebegonechtnatedenken vanwaaromdiedaarzat. Int:Ok..enjezegthetisgoedgesymboliseerd.Watsymboliseerthetvoorjoudan? Barry:Nou..ikdenkopzichdemeestemensendieernaartoegaan.Datdiedaarookzoeen beetjenaartoegaan. (jongens/meisjes,14k16jaar) Opvallendvaakbeoordeeldendeleerlingendevoorstellingals heftig (8)en,vergelijkbaar indrukwekkend (6).Descenediehetvaakstgenoemdwerdalseendieleerlingenbijbleefwasde scenewaarindejongenserachterkomendatmichel,demuzikantmetwiezezojuistbroodhebben gebroken,eenchristenis,endaarmeetevensdevijand(10).deverwarringoverhoeeenvriendin eenvijandkanveranderenindecontextvandestrijd,maakteveelindrukopleerlingen. Eenanderelementvandevoorstellingdatleerlingenbijbleefwasdeconcluderendemonoloogvan Ismael,overzijnwensomeentekeningtemakenvaneeneenddieiedereenmooivond(8).Veel leerlingenvondendit mooi,sommigenvanwegedeboodschapvanvrededieeruitdemonoloog sprak,anderenvondenlastigtebenoemenwaaromdiescenezebijwasgebleven.andereelementen vandevoorstellingdievaakgenoemdwerdeninditverbandwarendedoodvandepersonages Michel(5)enReda(4),maarookhetinzichtdatjongerenzichzokunnenlatenmeeslepen. Leerlingen,metnameleerlingenmeteenmigratieachtergrond,kondenzichindevoorstelling herkennen.hetverhaalraakteeenmeisjemeteenmigratieachtergrondzo,dathethaar emotioneerde: Int:Watvondenjullievandevoorstelling? [ ] Rebecca:Ikvondhetwelheftig,maarikvondhetwelgoedgoedzegmaarinbalanshebben tussengrappigenserieusenja..hetsprakmeheelergaan.ikwerderwelemotioneelvan. Int:Hetsprakjewelaan? Rebecca:Ja. Int:Ok..ok.Enjewerderzelfsemotioneelvan? Rebecca:Ja[lacht] Int:Watzijndanelementenvandievoorstellingdiediereactieopwekkenbijjullie? Rebecca:Hetfeitdatzegediscrimineerdworden. Int:Discriminatie. Rebecca:Ja. [ ] Rebecca:Ofhetfeitdatzegewoonhaastnietwistenwatzedaardedenendatwasgewoon..Ja,datwerdgewoon..deinvloeddatbepaaldedingenophunhebbenenwatvooractiesze ondernemenenzezijnnogzojongenhebbennogzoveelvoorzich..zelatenzegmaarhun levenaaneeneindkomendoor..haastniksweetjewel? Int:Ja.Enmethaastniksbedoelje? Rebecca:Gewooneenmeningwatwatjehebtgehoordof..wat..jaanderemensenhebben gedaanzoals[ ]elkaardiscriminerenweetjewel?datdatgewoon..zehebbenhet opgenomen.zehebbengewoongeaccepteerddatzeviezeallochtonenzijn.datisgewoon erg..hetkaneigenlijkgewoonniet. (meisje,15jaar)

30 Juni Ondanksdepositievebeoordelingen,waserookindefocusgroepenkritiek.Eenanderbelangrijk commentaarbetrofhetuitbeeldenvan Jihad indevoorstelling.leerlingenwerdvantevorenniet altijduitgelegdwat Jihad eigenlijkbetekent.tijdensdenagesprekkenenindeklasvielopdat leerlingen,zowelmoslimleerlingenalsnietkmoslimleerlingen,nietaltijdgoedwistenwat Jihad eigenlijkbetekent,endaterverschillendevormen(eengroteeneenkleine)vanjihadzijn. Jihad werddoorleerlingeninverbandgebrachtmetterrorisme,extremisme,hetvermoordenvan onschuldigeburgers,strijdenvoorjegeloofenzelfsmeteenfilmpjevanafgehaktehoofden.inde voorstellingwordthetbeelddatleerlingenalhebbenvanjihad,bevestigt.datzitsommigeleerlingen dwars: IkhadtweeMarokkaansevriendinnenvanmeendiehethaddengezienendiewaren[ ], noujabooswilikhetnietnoemen,maarzevondenhetnietleukdatzehetzegmaarjihad noemden,wanthunvondendatisnietechtjihadwanthetis[ ]..jihadbetekendevoorhun [ ]ietsanders[ ]datjeechtbezigbentmethetgeloofen,maarnietdoormensente vermoordennietopdiemanier.datisnietdecorrectemanieromjihadtevoerenenzo.zij haddenheelerghetideevanonugaanmensendenkenvanalsjemensenvermoord[ ]dan voerjejihadendatisdatiszegmaarniet.datvondzenietleuk,maarzevondhetweleen leukevoorstelling (meisje,17jaar) Uitdezebijdragemakenweopdatleerlingenkritischkondenzijnoverderepresentatievan Jihad indevoorstelling,maarook,datdezekritiekeenpositievebeoordelingvandevoorstellingnietinde wegzat.ditgegevenvindenweookterugbijkim,eenleerlingediedevoorstellingindequoteopp. 28 perfect noemde.hoewelkimdevoorstelling perfect vond,waszewelkritischophetinhaar ogen eenzijdigeperspectief : Kim:Ikbegreepwelwaaromwedevoorstellingdustezienkregenzegmaar,maarniet waaromopzoeenmanierverteldwerd. Int:Enwatbedoeljemetopzoeenmanierverteldwerd? Kim:Nukwamhetvaneenkant.Ikhadlievereenofandere..discussiegeziendiegewoon echt[ ]alleenmaaropfeitenisgebaseerdvanhoehetindesamenlevingaantoegaat[ ]. Danziejetweekanten,okzostaatervoor,maarnuziejealleenmaardriebuitenlandersdie dusnaariswillen..jehoorteigenlijk..geenwestersemeningzegmaar.. (meisje,15jaar) Kimgafeerderindefocusgroepaanineenzeergemengdebuurttewonen,enzichtestorenaan asociaalgedrag vaninwonersmeteenmigratieachtergrond.demanierwaaropjongerenmeteen migratieachtergrondinbeeldwordengebrachtkomtnietovereenmethaarbeeldvan hoeheterin desamenlevingaantoegaat.dekritiekvankimopeen eenzijdigeperspectief kwamenweeerder ooktegeninonzeanalysevandeonlinevragenlijsten,waarleerlingendevoorstellingals telinks of teantiwesters beoordeelden. WezageneerderookaldatwaareraandeenekanteeneenzijdigantiKwestersbeeldwerdervaren, eraandeanderekantookeennegatievehoudingtegenmoslims/deislamwerdervaren.ooktijdens onsveldwerkkwamenwedezekritiekvanmoslimsjongerentegen.moslimleerlingenopeen gemengdeschoolmerktentijdenseenfocusgroepopdatdeeenzijdigenegatievefocusopdeislam onweersprokenblijfttijdensdevoorstelling,endatdepositievekantenvandeislaminde voorstellingonderbelichtblijven.ooktijdenseenvandenagesprekkendiewebijwoondenkwamdit tersprake.

31 Juni HoewelJihad'voornamelijkaanleidinggeefttot(zeer)positievebeoordelingen,kwamenweinonze kwalitatievedataverzamelingookbedenkingentegenvanleerlingendieofwelgevoeligwarenvoor een(ervaren)negatiefbeeldvan Nederlanders ofwelvooreen(ervaren)negatiefbeeldvande Islam.Insommigegevallenweerhieldendezebedenkingenleerlingenernietvanom(zeer)positief tezijnoverdevoorstelling Kennis+ EenbelangrijkedoelstellingvanJihadisomdoormiddelvandevoorstellingenbegeleidendelesbrief kennisoverradicaliseringbeschikbaartemakenvoorleerlingen.doorkennistenemenvande situatiewaarindehoofdpersonagesvandevoorstellingbelanden,krijgenjongerendiewellicht gevoeligzijnvoorextremistischgedachtengoedstofomeeneventuelegangnaarsyriëte heroverwegen(jihadklatenwegaanprojectplan2016).tegelijkertijdmoethetaanreikenvankennis overradicaliseringjongerenstimulerenomactiefmeetedenkenoverhethoeenwaaromvan radicalisering.watleerlingenmeenamenuitdevoorstellingkwamteruginonzeonlinevragenlijst, maarwasookexplicietonderdeelvanonzeobservatiesenfocusgroepen.dezelaatsteonderdelen vandeevaluatiesteldenonsinstaatnategaanofkennisnaafloopvandevoorstellingwas toegenomen Online+vragenlijsten+ Inantwoordopdevraag Watisjebijgeblevenvandevoorstelling? lietensommigeleerlingenons wetendathen alles of veel wasbijgebleven(75).hetgrootsteaantalleerlingennoemdehet niet thuisvoelen vandehoofdpersonagesalsbelangrijksteleerpunt(124): datde'buitenlanders'zichnietthuisvoeleninnederland datdiejongensnaarsyriëvertrokkenomdatzezichnietthuisvoeldeninnederlandendatze daarlaterspijtvankregen Datjealtijdeenthuiswilhebben Inhetverlengdedaarvannoemdennogeens75leerlingenhetvoorkomenvandiscriminatie,en racismealsbelangrijksteleerpunt: Datracismeeengroterolspeeltindezesamenleving,maardateen'echte'Hollanderdat eigenlijknietziet DatermensenzijninNederlanddiezichnietthuisvoelenwaseenopenbaring( eyekopener (7))voor sommigeleerlingen: Ikvondhetheelleerzaamenlaatjeechtandersover"anderemensen"denken.Eenecht eyeopener EenopmerkelijkeeyeKopenerwasdevolgende: Mijisbijgebleven,datiknuweetwatikfouthebgedaan.Dezevoorstellingheeftmijnogen geopend.ikhebzoveelspijtvanallefoutendieikhebgemaakt,engamijnbestdoenom allesrechttezetteninshaallah Hetisonduidelijkwaardezeleerling(HAVO,moslim)spijtvanheeft,maarwelerenweldatde voorstellingbijhemeenprocesvankritischereflectieteweegheeftgebrachtdatheeftgeleidtothet

32 Juni heroverwegenvaneenpaddathijreedswasingeslagen.onderanderemoslimleerlingenisnetals ondernietkmoslimshet jenietthuisvoelen eenbelangrijkleerpunt,metalsverschildatleerlingen dezeervaringsomsookopzichzelfbetrokken,enernietaltijdietsnieuwsvanleerden: Hetherkenbaregevoeldatjeergensbijwilthoren,maarineentweestrijdzitmetje overtuigingenenomgeving Ikhebnietveelnieuwsgeleerdomdatikzelfnatuurlijkeenmoslimben.Hetiswelzodat julliedeislam,ofinelkgeval,deallochtonenenwatzeallemaalmeemaken,heelgoed hebbenkunnenillustreren NaastleerpuntenmetbetrekkingophetnietthuisvoeleninNederland,leerdenleerlingenietsover radicalisering.teneerstedatjenietmoetradicaliseren(35).ditpuntwerdachtkeergenoemddoor eenleerlingmeteenislamitischeachtergrond.verder,watradicaalis(7),hoeradicaliseringeruitziet (12),maarvooralookdatradicaliseringnietietsiswaarjongerenvantevorenheellangover nadenken: zewetennietwathentewachtenstaat (15),of zewetennietwiedevijandis (12).Ook redenenomteradicaliseren vormdeneenbelangrijkleerpunt(20). Eenanderleerpuntdatleerlingenuitdevoorstellinghalenisdatje jeeigenpadmoetkiezen (19)en datjejenietmoetlatenmeeslependoorjebroersofvrienden(10).daarmeeverbandhoudend noemdennogeenselfleerlingendatjemoet nadenkenvoordatjeietsdoet.opmerkelijkisdatdit puntvoornamelijkopvmbokniveauwordtgenoemd,ophetvwowordthetampergenoemd. Erwarenuiteraardookleerlingendielietenwetendat niets/niks/weinig henwasbijgebleven(35), ofdatzeanderedingenaanhunhoofdhadden:psvgemist(2), datikhadkeelpijnhad, datikdoor eenstomnagespreknietwegmocht.hoewelsommigeleerlingenlietenwetendevoorstellingeen goedebalanshadtussengrappigenserieus(15),warenerookleerlingendielietenwetendathet stuktegrappigwasomerietsvanteleren(2). Deindrukkenuitdevragenlijstvertellenonsdaterheelwatgeleerdwerduitdevoorstelling.Ons onderzoekopscholenenonzefocusgroepengevenmeerinzichtinwaterwerdgeleerd,enwaar leerlingenhunkennisvooralvandaanhaalden Lesbrief+ Delesbriefbegeleiddedocentenbijeenopendiscussierondgevoeligeonderwerpen.Onderdeelvan delesbriefwaseenkennismakingmethetbegrip radicalisering.docentenkregenaandehandvan delesbriefinstructieommetdeklaseenvlaggenopdrachtuittevoerenwaarbijleerlingenwerden gestimuleerdomnatedenkenoverdevraagwaardelanden/organisatiesopdevlaggen radicaal in zijn.daarnaastbooddelesbriefinstructiesvooreenfilosofischgesprekaandehandvande startvraag isradicaalenextreemhetzelfde?.vandetienscholenwaardezerapportageopis gebaseerdgebruiktendriescholendelesbriefniet;opéénschoolwerdenalledriede voorbereidendeopdrachtenuitgevoerdenzesscholenkozenvoorhetgebruikvandelesbriefin aangepastevorm.eenaangepastevormkonzijn:hetuitvoerenvanslechtséénvandeopdrachten (opdracht1:benoemenvanvlaggen,enwaardelanden/organisaties radicaal inzijn);hetuitvoeren vanopdracht1en2(hetopvolgordeleggenvanvlaggeninmatevanbelangvoordeleerlingen);het uitvoerenvanéénofmeerdereopdrachtenincombinatiemeteenandereopdracht,ófhetuitvoeren vaneenopdrachtdielosjesgebaseerdwasopdelesbrief,maarnietgerichtopdialoog. Watopvielaandecasesdiewebestudeerden,wasdatleerlingenvantevorenvaaknietopde hoogtewarenvandebetekenisvandeterm radicaal of radicalisering.opzesvandetienscholen waarwetegastwaren,werdhierbijindelesstilgestaan.docentenkwamenhierbijnietaltijdopeen adequatedefinitie,enhetconcept radicalisering werdslechtsopdrievandezezesscholen

33 Juni besprokenbuitendecontextvanmoslimradicalisering.optweescholenwerdradicaliseringniet, maarhetbegrip Jihad welbesproken. Jihad werdtijdensditonderzoekdoorleerlingen,ookdoor leerlingenmeteenmoslimachtergrond,vaakinverbandgebrachtmet strijdenvoorjegeloof.opde tweescholenwaarhetbegrip Jihad werdbesproken,werdnietstilgestaanbijhetonderscheid tussendegroteendekleinejihad,waarbijalleendekleine(uiterlijke)jihadverwijstnaareen gewapendestrijd. Onderdeelvandevlaggenopdrachtwashetbenoemenwaarverschillendelanden/organisaties radicaal inzijn.slechtsoptweevandescholendiewebezochten,werdditelementvandeopdracht meegenomen.uitonzefocusgroepgesprekkenbleekdanookdatleerlingendevlaggenopdrachtniet goedkondenplaatsenindecontextvanhetonderwerpradicalisering.leerlingengavenin focusgroepenaandevlaggenopdracht interessant tevinden,omdat jewatverschillendedingen hoortvaniedereen,omdat vansommigevlaggeniknietwistdatdiebestonden.opeenmbok schoolvroegeenleerlingezichvertwijfeldafwatdeopdrachtmetdevoorstellingtemakenhad.het ontbrekenvaneenadequatebesprekingvandeterm radicalisering bijdevlaggenopdrachtzorgde ervoordatsommigedocenten,dieweldemoeitenamenomdevoorbereidendelesuittevoeren, hunleerlingennietinformeerdenoverdebetekenisvandeterm radicaal. Opscholenwaar radicalisering welbesprokenwerd,vielophoezeerdenadrukhierbijlagopde radicaliseringvanmoslims.inéénklaswasdelesinhetgeheelgewijdaandegeschiedenisvan moslimextremisme.ineenandereklas,waarleerlingennaastdevlaggenopdrachteenquizmoesten doornemenopdewebsitehoeradicaalbenjij.nl(naaraanleidingvandetheatervoorstelling De radicaliseringvansadettinek ),werddeleerlingengevraagdwaarzeaandachtenbijhetwoord radicaal.deantwoordendiegegevenwerden:bommen,is,alqaida,geloof,syrie,parijs,moslim, 9/11.Nahetdoorlopenvanallevragenopdewebsitewerddezeleerlingendezevraagnogeens voorgelegd.deantwoordendiegegevenwerden:allesveranderen,iemandmeteenanderemening, demonstratie,geweldomjedoelentebereiken,idealen.nazo ndegelijkevoorbereidingwashet ergensvreemddatindevoorstellingradicaliseringalleeninverbandwerdgebrachtmetmoslims. Indefocusgroependievolgdenopdevoorbereidendeleswerdkennisoverradicaliseringonder leerlingenalleenbesprokenindecontextvanderadicaliseringvanmoslims.slechtsopdrievande tienscholen,waaronderdeschoolwaarradicaliseringwasbesprokenaandehandvan hoeradicaalbenjij.nl,werdertijdensdefocusgroepengesprokenoverradicaliseringalseen onderwerpdatbetrekkingheeftopmeerderegroepen.opeenvandezescholenwerdradicalisering weliswaarookinverbandgebrachtmetanderegroepen,erwerdtevensopgemerktdat het grootstegedeelteismoslim.datleerlingenvantevorennietaltijdgoedgeïnformeerdwerdenover hetfeitdatradicaliseringnietalleenbetrekkingheeftopmoslimsroeptdevraagopofde voorstellingerniettoeleiddedatleerlingenbevestigdwerdeninhunideedatradicaliseringeen onderwerpisdatalleen,ofvoornamelijkbetrekkingheeftopmoslims. Aandehandvandelesbriefwerdleerlingenkennisaangebodenoverradicalisering.Onsonderzoek wijstdatdelesbriefnietinalleklassengebruiktwerd,endatwaardelesbriefwelgebruiktwerd,dit nietaltijdleiddetoteenoverdrachtvanjuistekennisophetgebiedvanradicalisering.losvande vraaghoeeffectiefdelesbriefwasinhetvergrotenvankennisvanradicaliseringstellenwevastdat delesbriefeeneffectiefmiddelwasomhetonderwerpradicaliseringinklassenteintroduceren.in hethoofdstukover overbruggendcontact besprekenweofdelesbriefeffectiefwasinhetopgang brengenvandebeoogdereflectieonderleerlingen Focusgroep+(eerste+ronde)+ Ominkaarttebrengenhoeveelkennisleerlingenhaddenvoorennadevoorstelling,vormdekennis overradicaliseringookonderdeelvandeinterviewguide.erwerdgevraagdnaardebetekenisvan jihad en radicalisering,maarooknaarmotievenvanjongerenomteradicaliseren.opdezemanier probeerdenweookinkaarttebrengenof nietthuisvoelen eenmotivatiewasdiebijleerlingen

34 Juni leefdevoorennadevoorstelling.als nietthuisvoelen indeeerstefocusgroepnietgenoemdwerd, werdditthemanietingebracht,methetideedatwealsonderzoekersnietwildensturenindekennis vanleerlingen.leerlingenindefocusgroepenkondenvaaknietpreciesonderwoordenbrengenwat radicaalbetekende,maarhaddenwelduidelijkeideeënoverwaaromjongerenradicaliseren. Intotaalwerdener64verschillendecodesaangemaaktvoorinzichtendieleerlingenhaddenover radicalisering.dezecoderingenwarenonderteverdelenin:inhoudelijkekennisoverwaar radicaliseringbetrekkingopheeft(28codes),motieven(30codes),signalen(3codes)en verwachtingen(3codes).signalenvanradicaliseringwerdenalleengenoemdineenfocusgroepdie werduitgevoerdopeengemengdeschoolingoudadieeenrelatiefgrootaantaluitreizigerskent. Dezesignalenbestondenuit: jongerengaanzichanderskleden, jongerengaanzichverdiepenin wapens,en jongerenwillengeenhandgeven. Decategoriemotievenishetgrootst.Vandemotievenwerd: jongerenworden omgepraat/overtuigd/opgejut/overgehaald/gehersenspoeld hetvaakst(10keer)genoemd, voornamelijkindegroepdiebekendwasmeteenaantaluitreizigersinhungemeente.alleenindeze groepwerdookvaakgenoemddat jongerendenkendatzenaardehemelgaan (5)alsmotiefvoor jongerenomtevertrekken.doorvragenopanderemotievenleverdeindezegroepnietsop.ookin anderegroepenwordenreligieuzemotievengenoemd.leerlingennoemdendatjongerenwillen vechten voorhungeloof of vooreeneigenstaat (5). Inanderegroepenwerd hetgevoelomergensbijtehoren (5keer)genoemdomtevertrekken, maarookhet nietvrijvoelen,of nietopjegemakvoelen en nietthuisvoelen (totaal5)werden genoemdalsmotivatievoorjongerenomtevertrekken.ookeengevoelvanachterstelling,weinig baankansenenboosheidoverdiscriminatiewordengenoemd.erisnaastdeinputvandeschooluit destadmetrelatiefveeluitreizigers,nietveelverschilindemotievendiegenoemdwordendoor leerlingenvangemengdeenleerlingenvan(overwegend)blankescholen. Nietthuisvoelen isduseenthemawaarleerlingeninditonderzoekvantevorenwelkennisover hebben,maardezekennisisnietuitgebreidaanwezig.watopvaltisdatkennisindegroependeels eenweerspiegelingisvandevoorbereidendeles:leerlingendieindelestehorenhaddengekregen daterjongerenzijndiezichnietthuisvoelen,noemdenditalsmotief.ineengroepwaareendocent eeninadequatedefinitiegadvanjihad,wistenleerlingenalleendatjihadeengewapendestrijdisdie moslimsvoerenomhungeloofteverspreiden. Devraagisnuinhoeverredekennisvanleerlingenmetbetrekkingtotradicaliseringtoenamnahet zienvandevoorstelling.omdittebepalenwas kennisoverradicalisering onderdeelvanhettweede focusgroepgesprek Focusgroep+(tweede+ronde)+ Devraagisuiteraard,watleerlingennahetzienvandevoorstellingaangevendatzegeleerdhebben overradicalisering.intotaalkendenwe73verschillendecodestoeaanfragmentenwaarinleerlingen verwezennaarietsdatzeuitdevoorstellinghaddenopgestoken.dezecodeszijnafkomstigvan zowelantwoordenopdevraag watnamjemeeuitdevoorstelling?/welkeleshaaldejeuitde voorstelling,als welkesceneisjehetmeestbijgebleven? endevervolgvraag waarom(isjedeze scenejebijgebleven)?.leerlingengavenhetvaakstaandatzebegrependatjongerenzichnietthuis/ nietveiligvoelen(7keer),maarookdatzemeerinzichthaddengekregeninhettrajectvan radicalisering(6keer).verdergavenzeaandatzegeleerdhaddendatsyriëstrijders opgejut (5) wordendooranderen.zeverwezendaarbijnaarderoldiebenhadinhetverhaal.gerelateerd daaraanwerd nietmeelopenmetanderen (3keer)genoemdalslesdieleerlingenuitdevoorstelling haalden.ookgerelateerdaanhetgegevendatjongerenwordenovergehaaldomzichindestrijdte mengenwashetinzichtonderleerlingendatjongeren onwetendzijn (2), nietwetenwatzedoen of

35 Juni nietwetenwaarzemeebezigzijn (totaal5keer), nietwetenwatzemoetenverwachten (2), niet wetenhoedevijanderuitziet(1): Keysha:ikdenkdatikhiervoornietechtzoveelbesef..ikdachtaltijdvanjadiemensendie radicaliserenweteneigenlijkheelgoedwaarzemeebezigzijn,maarnubeginiktochweleen beetjetetwijfelenvanhémisschienzijn..tenminsteikwistweldatereenkanswasdater mensenzijndiezegmaarnietzoheelveelvanhetonderwerpwetenentochoordelen makenentochgaanenzo. [ ] Maarnubenikwel..nuzitikwelmeerovernatedenkenvanhéikdenksommigemensen wordenzoveeldingeningeprentookquamediaenzo..enikhoorookgewoonmensenom meheenbijvoorbeeldmensendiezichechtgediscrimineerdvoelenenzoendanwordthet bestwelingepeperdvanjadieanderezijnslechtditdatenikdenkdatzezoeenbeetje onwetendzijngewordenoverwaterechtennepisendatbesefiknueenbeetjemisschien meerdoordevoorstelling. (meisje,17jaar) Hetverkrijgenvanmeerkennis,leiddeonderanderetotmeerbegripvoorwatjongerendienaar Syriëuitreizenmeemaken:hoezedenkenenwatzebeweegt(9keer).Hierbijvielhetopdatwede codes ikbegrijpzenumeer (3), probleeminzichtelijkgemaakt (4)en begripvoortraject (1), alleentoekendenaandegroepenopniveauhavoenhoger.hoewelsommigeleerlingenmeer inzichtkregeninwatjongerenmeteenmigratieachtergrondsomsmeemaken,kondenzedestapom naarsyriëtevertrekkennahetzienvandevoorstellingnietaltijdplaatsen( iksnaphetnogsteeds niethelemaal (5keer).Opvallendisdatwedezecodeviervandevijfkeertoekendenintwee groepenwaardehoudingtenopzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrondzowelvooralsna devoorstelling(onveranderd)negatiefbleek.deoverigekeerwasineengroepopeenoverwegend blankeschoolwaar(etnischeofreligieuze)achtergrondindeervaringvanleerlingengeenrolvan betekenisspeelde: Kevin:Ja,soortvanvoordezevoorstellingeenvriendvanmijdiewasineenwijkendaarvan nou..ongeveerviermensennaarsyriëtoegegaanendaarvoordachtikvanjararevogels. [Gelach] Kevin:Alleen..nadezevoorstellingdachtikvan..ja..eigenlijksnapikhetweleenbeetjeen.. slechtvoorbeeldmaar..ikbedoeljajesnapteenbeetjewaaromzedaarnaartoegaandatis erwelgoedaan..soortvanbegrip,ookweernietvoorallochtoonsemenseninditland..dus ja. Int:Enwatbedoeljedan?Begripvoorallochtoonsemenseninditland? Kevin:Nee,hetissoortvan..jazezeggenwelvan..datsommigeallochtoonsemensenin Nederlanddiehebbenhetbestzwaarendan..danjaalsgevolgdaarvangaanzedannaar Syriëtoe. Int:Ja.Datvondjewelnaarvorenkomenuitdevoorstelling? Kevin:Jadatkwamwelnaarvoren. Int:Ja..Konje..dachtjedatbegrijpiknougoed? Kevin:niethelemaal. Int:Niethelemaal. Kevin:Nee,hetisnietechteenredenommensenafteschieten. (jongen,15jaar)

36 Juni Devoorstellingleiddenietalleentotmeerkennisoverradicalisering,maarooknamvoorsommige leerlingenhunkennistoeoverrelatiestussenverschillendegroepenindesamenleving.voor sommigeleerlingenvormdehetfeitdatuitslutingendiscriminatieindenederlandsesamenleving voorkomt,eenopenbaring: Reinier:Ikvondhemookbestwelleerzaam,wantikhebdingenontdektdieikhelemaalniet wistoverdingendieerspeelden. Int:Kunjedaarmeeroververtellen? Reinier:Ikbentijdensdevoorstellingerachtergekomenhoezijoverdingendachtenenwat zijvannederlandersvondenenwatzijvandatsoortstrijdenvinden.dieiknognietwist. Int:Wehaddenhetvorigekeerovercontacttussengroepenenrelatiesindemaatschappij. Watbenjedaarovertewetengekomen,watjenognietwist? Reinier:Datzijzicheigenlijkveelmeerbuitengeslotenvoelen,dandemeestemensen denken. (jongen,14jaar) Voorsommigeleerlingenleiddeeenverhoogdbegripooktoteenherpositioneringvanhun standpuntergensover.zo n veranderingvanperspectief vondenweelfkeer.datjongerenzich buitengeslotenvoelen,of datzijzichbuitengeslotenvoelen,meerdandemensendenken (1) maakteindrukopleerlingen: Froukje:[ ]Hetisheelheftigenhetisookheelinteressant,wantikwistereigenlijkookniet heelveelvanaf,maarnuweetjeookechthoezedatmeemakenenookechtvanhetligtniet aanhun,maarhetligtaanons.wijzorgenervoordathunerheenwillenenzichnietthuis voeleninnederland.ikwasdaarbestweldoorgeschrokken. (meisje,14jaar) Dezebevindingkomtovereenmetdeeerdergepresenteerdebevindingenuitdeonlinevragenlijsten, waarinwe(verbazingofverontwaardigingover)hetvoorkomenvanracismeendiscriminatievaak vondenalsantwoordopdevraag watisjebijgeblevenvandevoorstelling?. Netalsindeonlinevragenlijsten,waserindefocusgroepengebrekaanovereenstemmingoverde vraagofdevoorstellingnouwelofgeengoedebalanshadtussen serieus en grappig.waartwee respondentenvondendatdevoorstellingeengoedebalanshadtussenserieusengrappig,lieten tweeandereleerlingenjuistwetendatzedevoorstelling meergrappigdanserieus vonden.eén leerlingzeihetstellig: hetraaktemenietomdathetzograppigwas.ditiseeninteressant commentaar:hetwerkzamemechanismevandevoorstelling(empathie)mistmogelijkzijn uitwerkingophetmomentdatgrappendebovenhandkrijgen.inplaatsvanzichteverplaatseninde situatievandehoofdpersonages,wordtdezesituatieietsomomtelachen. Tegenoverde73nieuweinzichten,kendenwenegenkeereencodetoediewezenopeengebrek aannieuweinzichten.leerlingennoemdensomsdatzenietshaddengeleerd(6),ofdatzeallesal wisten(6).delaatstecodekendenweviervandezeskeertoeaaneenleerlingmeteen migratieachtergronddiebekendwarenmeteenofmeerderepersonendiegeradicaliseerdwaren. Verderhinghetnoemenvan geennieuweinzichten samenmeteenreedsbestaandeen onveranderdepositievehoudingtenopzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrond,eninhet anderegeval,meteenreedsbestaandeenonveranderdenegatievehoudingtenopzichtevan jongerenmeteenmigratieachtergrond. Hoewelleerlingenalovereenbehoorlijkehoeveelheidkennisbeschiktenvooraanvangvande voorstelling,metnameoverdemotievenomteradicaliseren,namhunkennisoverradicalisering

37 Juni naaraanleidingvandevoorstellingtoe.dekennisdiezeopdedenbetrofnietzozeerkennisoverde inhoudvandeterm radicalisering,enooknietoverdemotievenomteradicaliseren,maaroverde belevingswereldvanjongerendieradicaliseren.leerlingenkregeninzichtinwatzemeemakenen watzebeweegt,endatzeeigenlijkgeenideehebbenwatzetewachtenstaatinsyrië.diekennis vormdevoorsommigeeenopenbaring,eneenaanleidingvoorkritischereflectie.onderjongeren meteenkritischehoudingtenopzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrondleiddetoename vankennisniettotmeerbegrip,ofreflectie.onderjongerenmeteenmigratieachtergrondvonden wegeenpatronenmetbetrekkingtotdekennisdiezeopdedenvandevoorstelling. Wezieninditonderdeelvanderesultatensectiedateentoenamevankennisoverradicalisering ondersommigegroepenleerlingenleidttotmeerbegripvoorjongerendiezichnietthuisvoelenin Nederland.IndequotevanFroukjediewehierbovengepresenteerdhebben,zienwedatverhoogd begripsamenhangtmethetgevoel( daarschrokikvan )datdevoorstellingbijhaarteweegbrengt. Inhetvolgendedeelvanderesultatensectieonderzoekenweinhoeverredevoorstellinginstaatwas leerlingenzichintelateninlevenindeervaringvanjongerendiezichnietthuisvoeleninnederland Empathie+ Indeinleidingvanditrapportschetstenwehoeeentheatervoorstellingalsinterventiewerktop basisvandeveronderstellingdatdezeempathieopwekt.doorhetaanschouwenvandeverhalen vanben,ismaelenredainhettheater,wordtveronderstelddatleerlingenzichkunneninleveninde situatievandezejongens.wehebbenhierbijeenonderscheidgemaakttussen inleven (jekunnen voorstellendatiemandandersietsopeenbepaaldemanierervaart),en meeleven (jekunnen voorstellenwatjezelfzouervarenalsjeindeschoenenvaneenanderzoustaan).hetinlevende benardesituatievaneenander,kanleidentoteenpositieverehoudingtenopzichtevandeander Online+vragenlijst+ Deopenvraag Watisjebijgeblevenvandevoorstelling? gafvoordemeesteleerlingengeen aanleidingomteantwoordenintermenvandematewaarinzezichindesituatievande hoofdpersonageshaddenkunneninleven.tochvondenweindevragenlijstenantwoordendie duiddenopherkenning,inlevenenmeeleven.wenoemdeneerderaldatdedoodvanredaveel indrukmaakteopleerlingen.zonoemdeeenleerlingdatdedoodvanredaindrukophaarmaakte ookal hoort hijbijhet slechtekamp,omdathijtochvrijonbewustisvanhetgevaar,maaktdat hemookweerslachtoffer.hieruitmakenweopdatleerlingenzichinleefdeninhetpersonagevan Reda,envoorhemkondenvoelen,toenhetslechtmethemafliep. Ookanderereactieswezenopempathie.Zowarenerleerlingendieaangavendatzehetergvonden, ofschrokkenvanhetfeitdatjongerenzichnietthuisvoeleninnederland(4),ofdatersprakisvan racismeinnederland(2). DatikhetergvonddatmensenweguitNederlandgaanomdatzezichnietthuisvoelen Datnogveelteveelmensenhierracistischzijn,endatvindikoprechtheelerg Somsnoemdenleerlingeninlevenofmeelevenmetpersonagesexplicietinhunantwoorden(23): ikdachterovernahoezoiemandzichzoumoetenvoelen Hoealleenenbuitendesamenlevingdiejongenszichvoelde

38 Juni Hetervarenvanempathie,ofhetkunneninleveninhetgevoelvanuitsluitingdathoofdpersonages ervaren,leiddebijsomsooktotmeerbegrip,ofeenmilderbeeldvan jihadgangers, moslims, allochtonen,of buitenlanders. Datleerlingenmeeleefdenmetdehoofdpersonageswerdookduidelijkuithetgevoelvanurgentie datuitsommigevanhunreactiessprak.leerlingenreflecteerdenopdeverantwoordelijkheiddie autochtonen hebbenvoorditgevoelvanuitsluiting,ofsuggereerdendat weietsmoetendoen aan dezesituatie: datdejongenszichnietthuisvoeleninnederland,endoordevoorstellingbenikgaan denkenenishetinderdaadenveelvoorkomendsituatiehoeveelmensenzichvoelenhieren datweermetz'nallenaanwatkunnendoen Datwij(autochtonen)ookeensoortvanbijdragenaandesyriegangers Wehebbeneerderlatenzien,datleerlingenmeteenmigratieachtergrondveelindevoorstelling kondenherkennenmetbetrekkingtotdeervaringvanhet nietthuisvoelen vande hoofdpersonages.dezebevindingduidtookopdeaanwezigheidvanempathieonderdeze leerlingen:doorzichintelevenindeervaringvandehoofdpersonagesreflecteerdenleerlingenop huneigenervaringen,envoeldenzichhieringekend. Uiteraardwasnietiedereenempatisch.Wehebbeneerderallatenzien,datsommigeleerlingenzich eraanstoordendateraandachtgevraagdwerdvoordegevoelensvanuitsluitingvanjongerenmet eenmigratieachtergrond,terwijlsommigeleerlingenzichinhunomgevingbuitengeslotenvoelenop basisvanhunnederlandskzijn. Leerlingenmeteenislamitischeachtergrondleefdenookmee,maardeaardvanhunmeelevenwas anders.zolietendrieleerlingenwetenvooralmeetevoelenmetdeslachtoffersvanoorlog,ze noemdendaarbijookdehetfeitdat niemanderietsaandoet, niemandhetietskanschelen.in hetmeelevenvondenweookdeeerdergenoemdeherkenning: Hetherkenbaregevoeldatjeergensbijwilhoren,maarineentweestrijdzitmetje overtuigingenenomgeving Dekaraktersendanvooraldievanismaelomdatafentoeikmezelferwelinterugzag Wewetenopbasisvandevragenlijstdatdevoorstellingempathieopwektebijleerlingen.Weweten uitdeantwoordenvandevragenlijstennietwaneerdevoorstellingleiddetoteenverhogingvan empathie,enwanneerniet.indefocusgroepenhebbenweonderzochtof,hoe,enwanneerde voorstellingleiddetotempathieeneventueeleenpositieverehoudingtenopzichtevanjongeren meteenmigratieachtergrond Focusgroep+(eerste+ronde)+ Omdatwewildenwetenofempathiemetbetrekkingtotdesituatiewaarjongerenmeteen mgratieachtergrondzichinkunnenbevindenopbasisvanhetbijwonenvandetheatervoorstelling toenam,probeerdenweinhetfocusgroepgesprekvoorafgaandaandevoorstellingvasttestellenof, enopwelkemanier,leerlingenhetthema jethuisvoelen kondenrelaterenaanjongerenmeteen migratieachtergrond.webrachtenhetthema thuisvoelen evenwelnietzelfin,alshetnietter sprakekwam.wewarenimmersgeïnteresseerdofdevoorstellingleerlingenderelevantievandit themakonbijbrengen.indetopiclijstzatenwelopeningenomhetthemabespreekbaartemaken. Hetthemakonbijvoorbeeldtersprakekomeninantwoordoponzevraagover waaromradicaliseren

39 sommigejongeren?.opeenandermomentindefocusgroepvroegenwenaarverhoudingeninde Nederlandsesamenlevingennaarderelatiestussengroepen.Inbijnaallegroepengavendeze laatstevragenaanleidingvoorlangegesprekkenoversocialecohesie,enspecifiekoverdesituatie vanjongerenmeteenturkseofmarokkaanseachtergrond.vandezegesprekkenleerdenweveel overhetvermogenvanleerlingenomzichindesituatievanjongerenmeteenmigratieachtergrond inteleven. Inlevenindesituatievanjongerenmeteenmigratieachtergrondgebeurdenegenvandetienklassen diewebezochten.ineengemengdegroepineengemeentemetveeluitreizigerskwamenervaringen vanuitsluitingvanleerlingenzelfuitgebreidtersprake.alsgevolgdaarvanwasergeensprakevan reflectieopanderegroepen.intweegroepenopdehoogsteonderwijsniveauswerdhetmeest ingeleefd.daarnaastsprakenweeengroepjeleerlingendatnaasteenazcnaarschoolging.ookin dezegroepkondenleerlingenzichgoedinleven.inlevenhadvoornamelijkbetrekkingophetkunnen inleveninanderegroepenindesamenleving.dieanderegroepenkondenvluchtelingenzijn,of mensendiezichaangesprokenvoelendoordezwartepietdiscussie, allochtonen of buitenlanders, maarvooral Marokkanen : Rick:Jaikvondééndingwelecht,datwastoennadieuitspraakvanWildersenikzateen keerjeugdjournaaltekijkenenwewarenserieuskinderendienaarhetjeugdjournaal haddengeschrevenofzenuookwegmoestenuitnederland.vondiktochwelechtdatikbij mezelfdacht:johkijknueenswaarjeeigenlijkmeebezigbent,weetjewel,datvondiktoch weldatikdachtvan,noudatistochweldegrens (jongen,15jaar) Ineentweegroepenopoverwegendblankescholen,warenleerlingenuitgesprokenkritischover jongerenmeteenturkseofmarokkaanseachtergrond.ineenvandezegroepennoemdenleerlingen zichzelfzelfs racistisch.leerlingennoemdendezetermzovaakinrelatietotzichzelf,dathetleek alsof racist eensoortgeuzennaamwas.doordehoeveelheidnegativiteittenopzichtevanjongeren meteenmigratieachtergrond,was inleveninanderegroepen indezegroepnagenoeg onbespreekbaar. Inzesvandetiengroependiewebezochtennoemdenleerlingenookeengebrekaanthuisgevoelals ietswaarinzezichkondeninleven.indrie(vandedrie)groepenopgemengdescholenhadden leerlingenzelfervaringmetuitsluiting.optweescholenwashetinlevenindezeervaringvoor leerlingenvanzelfsprekend.opdederdegemengdeschoolhaddenleerlingenwelliswaarveel ervaringmetuitsluiting,maarwas jethuisvoelen helemaalgeenissue.ookonderuitreizigersuitde gemeentewaarindefocusgroepwerdafgenomen,wasditthemavolgensdedeelnemersaande focusgroepnietaandeorde.eenvandedeelneemstersaandezegroepzeibeslist: ikhoorjuistdat zegraaghierwillenblijven.opzoweleengemengdealseenoverwegendblankeschoolwerdhet themathuisvoelen(ook)gerelateerdaanthuisvoeleninturkijeenmarokko.opeenblankeschool wasthuisvoelenvolopaandeordedoordeervaringenvantweevandefocusgroepledenmet getintekennissen aandeenekant,eneengevoelvanuitsluitingopvakantieaandeanderekant. Opdetweeoverwegendblankescholenwaarleerlingenkritischstondentenopzichtevanjongeren meteenmigratieachtergrondwasthuisgevoelslechtsinéénvandegroepeneenonderwerpvan gesprek.wevondendatditthemabetrokkenwerdopvluchtelingen,eerderdanjongerenmeteen migratieachtergrond.vooreengebrekaanthuisgevoelwasweinigbegrip,enwerdvooralgeweten aan eigenschuld : Int:Jaokéennugaanwenaar,Ikgaheeleventerugnaardevoorstelling,wantwehebben hetnuoverbuitenlandersenjongensendatzehierwonenenhoezezichgedragenendan Juni

40 Juni gaatdievoorstellingoverjongensdieeigenlijkzeggen:ikvoelmehiereigenlijkhelemaalniet thuis.kunjejedaarietsbijvoorstellen? Rick:Jadaarkanikmewelwatbijvoorstellen,want Fleur:ikniet. Wendy:Neeikookniet,wantditisnogbesteengunstiglandomtezijn,wantjemagnaar school.allemenseninnederlandkrijgeneenuitkering,datiseenregel,dusjekanhetook echtveelergertreffen. [ ] Niels:Zenemenhetzichzelfookwelheelkwalijkofalshetindemediagezegdwordtdatze hetheelpersoonlijkaannemenofzo.zoalsjeookindetrailerzagvandievoorstellingdatdie alleswaterookmaargezegdwordtover,negatiefoverwordtgezegddatdiedanmeteen opzichzelfaanspreekt. Rick:Jadatdenkikook,Ikhebhetaleerdergezegd,hetisallemaalnegatiefinhetnieuwsen alsjedanzelfbijdiegroephoort,datlijktmenietleuk. Int:Nee. [ ] Stijn:enomdatnietveelfamiliehierwonen,maarzezijngaanvluchten,maaralszezichhier nietthuisvoelen,kunnenzemaarbeterdaarblijven,eigenlijk,denkik. Int:jaoke. Stijn:Alszewetendatzezichtochhiernietthuisvoelendan. Wendy:Jaookmetdievluchtelingen,diesituatieisdanhierwelbeter,maaralsjedanzegt datjejehiernietthuisvoelt.jebenttochooithierheengekomen,waarombenjedan hierheengekomen. Stijn:Jekiesterzelfvoor. Wendy:Ja. [ ] Int:Jadusjulliezeggeneigenlijk:zezeggenikvoelmijhiernietthuis,maareigenlijkbegrijpik datnietzogoed,wantjebenttochgewoon Wendy:Ikbegrijphetwel,alleenikdenkdataldenkendiemensenereffeietsbeteroverna datzehiertochtegastzijn,omdatzehieruiteindelijktochzelfheenzijnkomen.datjeblij moetzijndatjehierüberhauptbentennietinzo noorlogsgebiednogsteedsjeelkedagniet veiligvoelt,terwijljehiertochnaarschoolkaneneenuitkeringkrijgt Int:Zegjedatovervluchtelingen(Wendy:Ja)ofookdegewoneMarokkaneninjouw omgevingofdiehierwonen(wendy:jaookwel) Wendy:Ja,maar..ikkanmeinvluchtelingenalhelemaalnietvoorstellendatzezeggenvanik voelmehiernietthuisenbijvoorbeeldmarokkanendiehiergeborenzijn,dieduszelfgeen keuzehebbengemaakt,datalshundanzeggenikvoelmijhiernietthuis.danhaddenzeer zelfooknietzoheelveelaankunnendoen,dansnapikhetnogiets[benadruktiets]meer. (jongens/meisjes,15k16jaar) Erwasvooraanvangvandevoorstellinginzeerverschillendematesprakevanempathievoorde situatievanuitsluitingdiejongerenmeteenmigratieachtergrondkunnenervaren.opgemengde scholenwaarjongerenzelfervaringhaddenmetuitsluiting,kondenleerlingenzichgoedinleveninde situatievananderejongerenmeteenmigratieachtergrond.opoverwegendblankescholenvielop dathetinlevingsvermogenhogerwasopdehogereonderwijsniveaus.optweeoverwegendblanke scholenwarenleerlingenuitgesprokenkritischoverjongerenmeteenmigratieachtergrond.devraag isofempathieofinlevingsvermogenindezegroepentoenamnaaraanleidingvandevoorstelling.

41 Juni Focusgroep+(tweede+ronde)+ Naafloopvandevoorstellingsprakenwealleleerlingenuitdeeerstefocusgroepnogeens. Inlevingsvermogenmaaktenwebespreekbaaraandehandvanvragenals: Welkesceneisje bijgebleven? en: wanneerleefdejeechtmeemetdeacteurs?.inhunantwoordenopdezevragen gavenleerlingennietalleenaanwathenbijgeblevenwasvandevoorstelling,maarookwanneerze meeleefdenmetdeacteurs,ofwanneerhetverhaalvandehoofdpersonagesindrukophenmaakte. Indeanalysevandeantwoordenmaaktenweonderscheidtussen inleven (jedesituatievaneen anderkunnenvoorstellen),en meeleven (kunneninbeeldendatjezelfindeschoenenvaneen anderzoustaan).hetonderscheidtusseninlevenenmeelevenmanifesteerdezichmeestaldoorhet toekennenaaneenbepaaldgevoel:alsmensenmeeleefden,gavenzeaanmeetevoelenmeteen bepaaldpersonage. Wevondendatindetweederondefocusgroepen,leerlingeningelijkematenaarempathie(37)en naareengebrekaanempathie(36)verwezen.hetmeestempathischwarenleerlingenoptwee gemengdescholen(samen12keer).metbetrekkingtotdeervaringvan nietthuisvoelen konden leerlingenzichhetbestinleven(9keer).maarleerlingenkondenzichookgoedinlevenindesituatie van uitsluiting : Int:Wareneranderescenesdiejulliebijbleven? Cindy:DiescenebijhetvliegtuigdathijwordtonderworpenvanwathijinSyriegaatdoen enzo,datvondikeigenlijkheelerggemeenvandiemandiedievragenstelde,wantjahij beschuldigdhemgewoonvan:jajijgaatbommenafleverenenjegaatvechtenenzoenje bentmoslimenjedraagteenjurk. Chantal:Hetwasookzo. Cindy:Hetwaswelzo,maardatkanhijnietweten,duswaaromzouhijdatzo,jadatzegje tochniet.ikzoutochooknietzeggentegenchantal,benjegeennederlands,jongen,omdat jekrullenhebt,datistochniets [ ] Cindy:Hoeheetdatookalweer,wijhebbenveelsteveelvooroordelen. (jongens/meisjes,14k15jaar) UitbovenstaandfragmentmakenweookopdathetinlevenindehoofpersonagesvanJihad'bij sommigeleerlingeneenprocesvankritischereflectieopgangbracht.netalsindeonline vragenlijstenzienwedatdoortebegrijpenwatjongerenmeemaken,leerlingenreflecterenopde beweegredenenvandezejongeren,endeverantwoordelijkheiddiezijzelf,ofdenederlandse maatschappijheeftinhetwegnemenvandezebeweegredenen: Ronald:Ikvondja,jehebtzekerwelwatgeleerdmaaraandeanderekantweetjeookniet zogoedwatjeermeemoet. Int:Maarwathebjedangeleerd? Ronald:Ikhebbijvoorbeeldgeleerddathoehelesimpeledingenzoalswoordengebruikenals wathijzeiindatfilmpje[trailer]foutindestatistiekdatsoortdingenhoeergdatiemandkan beïnvloeden. Int:Ja. Ronald:Doorgewoondingentezeggen,[ ]eigenlijkeenheleboeldingenwaarvanikeerst vindnoudatmagjetochgewoonkunnenzeggendatiknueigenlijkdenkjanatuurlijkworden mensendaarboosomnatuurlijkvindenmensenheterg,natuurlijkbeïnvloeddatmensen. Int:Ja. Ronald:EnnatuurlijkwordjedaarboosomenvoeljejedangeKonderwaardeerd. Int:Hebjehetidee..hebjedaardoorietsmeerbegrip..

42 Juni Ronald:Janoukijkeerst,gewoonsommigedingendiegezegdwordendandenkikjamoetje gewoonkunnenzeggen,alsiknudieshowhebgeziendenkikechtvannoudatkanje eigenlijkhelemaalnietzeggen. Int:Ok. Ronald:Kanechtniet. (jongens/meisjes,15k16jaar) InbovenstaandfragmentzienwedatRonaldietsleertoverhoebepaaldewoordenjongerenkunnen raken,maarookhoehijzichaandehandvandevoorstelling,kaninleveninhetgevoeldatdeze woordenopleveren: natuurlijkwordtjedanboos, natuurlijkvoeljejedanondergewaardeerd. Watopvielaandeuitingenvanempathieindetweederondefocusgroepen,wasdatmensenmeer meeleefdenmetdepersonages,dandatzezichinleefden.metanderewoorden:veelleerlingen kondenvoorstellendatzezelfindeschoenenvandehoofdpersonageszoudenstaan.wevondendat leerlingenmeeleefdenmetdeacteurswanneerdeervaringvandepersonagesraakteaanhuneigen ervaring: Michael:Neenee,maardatwaswatikvond,laatmezeggenikgaweleerlijkzijn,somsalsje bijvoorbeeldophetvliegveldbentofzo,danhebjewelhetgevoeldatik...laatikzeggen meerwordgefouilleerddandieanderenendathundatookhaddentoenzeophetvliegveld waren,[entoen]hadikwelzovanjaok,ikvoeljulliewelja. (jongen,15jaar) Metnamedetoevoeging ikvoeljulliewel isveelzeggendindezequote:hetgaathiernietalleen omherkenning,maarookomdeervaringgevoelenstekunnendelenmetdehoofdpersonages.in overeenstemmingmetzoweldekwantitatievealsdekwalitatieveinzichtenuitdeonlinevragenlijst, lijktheteropdatleerlingendiezichgoedkondeninleven,devoorstellinghetmeestwaardeerden.op basisvandeinzichtenuitdefocusgroep,kunnenweditinzichtookomdraaien:leerlingen waardeerdendevoorstellingmeer,omdatzekondenmeeleven.hetmeelevenmetde hoofdpersonagesgafhenmogelijkhetideeerkendtewordeningevoelenswaarzezelfsoms tegenaanlopen. Meelevenmetdeacteursgebeurdeoverigensnietalleenophetmomentdathetoverdiscriminatie ofuitsluitingging.leerlingenleefdenmeealsdevoorstellingraakteaanwillekeurige,soms onverwachte,aspectenvanhunervaring.eenmeisje(13jr.)gafaandatdescenewaarinmichelzingt voorzijnoverledenvrouwhaaremotioneerdeomdathethaardeeddenkenaanhaaroma,dierecent overledenwas.opdiemanierwerdookdevriendschaptussendejongens,endemomentenwaarop dezeopdeproefwerdgesteld,vaakgenoemdalsietsdatleerlingenraakte. Datleerlingenmeeleefdenmetdehoofdpersonageswasnietalleenmerkbaarindevragenlijstenen focusgroepen,maarooktijdensdenagesprekkeninhettheater.opvallendveelbijdragenaande nagesprekkenwarenvanleerlingendieaangavenzichookbuitengeslotentevoelen.ditbetrofvaak, maarlangnietaltijdleerlingenmeteenmigratieachtergrond.ookautochtoneleerlingendieomwat voorredendanookervaringhaddenmetuitsluiting,lietentijdenshetnagesprekvanzichhoren: AlsdenagespreksleidervraagtwiezichweleensnietthuisvoeltinNederland,wordterveel gelachenindezaal,erwordengrappengemaakt.[ ]Eenblankeleerlingebovenindezaal, metblauwhaar,durfttezeggendatwetesneloordelenovermensen.erwordtmeteen gejoeld:eenleerlinginmijnbuurtzegt: StuudjeZeker[naamschool],verwijzendnaareen andereschoolindebuurt.deleerlingenaasthetmeisjemethetblauwehaarzegtdatalsje

43 Juni erandersuitziet,alsjeeenbepaaldestijlhebt,mensenjeinhokjesstoppen.erwordt geschamperdindezaal.hetmeisjemethetblauwehaarvervolgtdatzezelfookinhokjes wordtgestopt,datzevoeltdatmensenvooroordelenoverhaarhebben.hetvaltmeopdat deleerlingenindezaalnuwelevenstilzijn,ennaarhaarluisteren. (Veldwerkaantekeningen) Doorin(ofmee)televen,kondenleerlingendepersonagesbeterbegrijpen.Opvallendwasdat alleenineengroepleerlingenopeengemengdeschool,eentoenameaanbegripnietalleen jongerenmeteenmigratieachtergrondbetrof,maarook Syriestrijders : syriestrijderszijnook mensen (1), jemoetnietmeteeneenoordeelvellenoverdepersoonachterdesoldaat (1). Eenvandegroepenleerlingenopeenoverwegendblankeschoolwaarweeerdernaarverwezen, wasverantwoordelijkvoor13vande37verwijzingennaareen gebrekaanempathie.indezegroep gafeenjongenaanzichnietintekunnenlevenindeacteurs: Int:leefdejemeemetdeacteurs? Stijn:nee,ikniet. Int:jijleefdenietmee? Stijn:nee. Int:ikvraaghetomdatjijzegt,jebenterineenszobetrokkenbijeigenlijk,jeziethetvan dichtbij. Niels:jaja,hetismeerdatjejeinleeftindesituatie. Wendy:Ja,inderdaad,wantjehoortwelinhetnieuwsdatmensendatdoen.Maardeze voorstellinggaatmeeroverhetwaarom.tenminstewaarom,watzo nsituatiezoukunnen zijn.datzezichgewoonnietthuisvoelenhierendanmaarbeslissenomdattegaandoen. Eigenlijkwetenzehelemaalnietwatzedoen. Int:eigenlijkwetenzehelemaalnietwatzedoen,neeenjijzegtikleefdenietzomee,hoe kandat? Stijn:Nee,jeziethetvanuithunperspectiefennietechtvanuitjeeigen.Zoleefjenietecht meevindik.hetisooknietechtmeeteleven,omdathetjouwomgevingnietis. Int:Hetstaateenbeetjeverderweg. Stijn:Verdervanjouafja.Jehebternietzomeetemaken. (jongens/meisjes,15k16jaar) Stijngeeftinditfragmenttweeredenenwaaromhijzichnietkaninlevenindesituatievande hoofdpersonen:1)hetverhaalwordtgebrachtvanuiteenperspectiefwaarhijzichnietmeekan vereenzelvigen,en2)ervindtgeenherkenningplaatstussendeomgevingdieindevoorstelling geschetstwordtenzijneigenomgeving.deinterviewerweetdesalnietteminuitdeeerste focusgroepdatleerlingenindezegroepvriendschappenonderhoudenmetjongensenmeisjesmet eenmarokkaanseachtergrondeninformeertofhetgebrekaanthuisgevoelietsisdatonderhun vriendenspeelt.daarbijontspintzichdevolgendeconversatie: Int:Maaralsjullieditnuhebbengezien,kijkenjullienuanders.Julliehaddenhetervorige keerookover,erwonenbestwelveelturkenenmarokkanenhierindeomgeving,kijken jullieandersnunaardiemensen. Fleur:Nee. Wendy:Nee,wantikweetnietwaterinhunhoofdspeelt,misschienhebbenzijwelhetidee omdattedoenendanzouikwel.zouikhetwelraarvindendatzedatzoudenwillen,maar hoezedanoverwordengehaaldzouikdanwelsnappen.maarjeweetnogsteedsnietwat erinhunhoofdenspeelt.

44 Int:datvindikeenmooie,dathouikvast.Enjullie..kijkjenuanders? Rick:Nee[ ]wantjeweetteneerstenietwaterinhunhoofdomgaatenjewiltzeer eigenlijkooknietmeevergelijken,wantdanbenjenetzoiemand Niels:Veelvooroordelenkrijgjedan. Rick:Japrecies,dankrijgjevooroordelen. Wendy:EnookdeMarokkanendiewijkennen,zijnheelvernederlandst,tenminstedegene dieikken,zijnheelvernederlandst. Int:DusjezoudieMarokkanendiejijkenteigenlijknietvergelijkenmetdiejongens? Wendy:Nee. Hierbijisinteressantdatleerlingenindezegroephunnieuweinzichtenoverradicaliseringniet toepassenopdegroepjongerenmeteenmigratieachtergronddiehetdichtstbijhenstaat.zewillen hunvriendenernietmeelastigvallen,maarergensbestaatookhetideedatdejongerenmeteen migratieachtergronddietotdecategorie vrienden of schoolgenoten behorennietvergelijkbaar zijnmetdejongensuitjihad.omdatleerlingenindezegroepnochzichzelf,nochjongereninhun omgevingindevoorstellingkunnenherkennen,vindtgeeninlevingplaats. Watuitheteerstefragmentuitdezegroepwelnaarvorenkomt,isdatdeleerlingenzich geïnformeerdvoelendoordevoorstelling.zenoemendaarbijvooraldatzehebbenbegrepen waaromjongerenradicaliseren (2),datzeopgejutworden(2),maarook datzehetnogsteedsniet helemaalbegrijpen (2).Datklinkttegenstrijdig,maaruiteindelijkkregenleerlingenkennisvanhoe jongerenkunnenradicaliseren,maarbegrepenzenietwaaromzeookdaadwerkelijkvertrokken.er lijktindezegroepeenverschiltezittentussenbegrijpenindezinvan informatieverwerken eneen meeraffectieverevormvanbegrijpendieookinvoeleninhoudt.datkomtookterugtijdenshet besprekenvanhetonderwerp thuisvoelen.hoewelwendyuitdevoorstellingmeeneemtdat jongerenzichnietthuisvoelen,zegtzemetbetrekkingtotditonderwerplater: Wendy:Diemoslimszijnookooithierheengekomenalsvluchtelingen,diezijnook vernederlandst,demeesten. Int:Jahelemaalvernederlandst,maartochwildenzehiernietblijven. Wendy:Jamaardatisookwelactueel,eigenlijkhebiknognooitmeegekregendatiemand zichnietthuisvoeltennuineensmetis,datgaatalweleentijdje,maarnognietmijnhele levenofso.dusvolgensmijnumetishebbenhunookpaszittennadenkenvanvoelikmij eigenlijkwelthuishier. int:oké. Wendy:IkdenkdatalsISnooitgestartwas,alsernooitééniemandwasgestartmetdatidee rondbrengendaterhelemaalgeengedoewasendater,misschienhadééniemandzichwel bedachtvan:watdoeikhiereigenlijk,maarnietdatiedereenopeenswerdovergehaaldom zoietstedoen. Eengebrekaanherkenningvan,enbetrokkenheidbijdegroepjongerenwaarhetindevoorsteling omdraait,leidtbijwendyenanderedeelnemersindezegroeptoteengebrekaaninleving. Indeanderegroepwaarweeerdernaarverwezen,waarleerlingenwellichtnogkritischerstonden tegenoverjongerenmeteenmigratieachtergrond,werdeengebrekaaninlevinginhetthuigevoel vanjongerenmeteenmigratieachtergrondindezelfdetermenbesproken: Juni

45 Juni Int:Dus[jebegreepniet]waaromjeheteigenlijkalleenvanuitdatperspectiefzag? Kim:Ja,datsnapteikniet..maarikvondhetwelleukomtezien..waswelgrappig. Int:Jevondhet wellachen,maar maaktehetstukindrukopje? Kim:Noujaeigenlijkniet,ikzitnunietanderstedenkenoverISofzoof..erandersoverna tedenken.ikbekijkhetooknietvanafhun..punteigenlijkiksnapdatjejejenietthuisvoelt, maardatkomtookdeelsdoorjezelf. (meisje,15jaar) Wathierinteressantis,isdatKim,netalsStijninhetvoorbeeldopp.43,aangeeftdatereenafstand istussenheteigengezichtspuntendatvandejongerenindevoorstelling.stijnzegtdaarover: jeziet hetvanuithunperspectief,niethetmijne.kimzegthetandersom: ikbekijkhetnietvanuithun punt,maarhetmijne.beidendoelenzevermoedelijkophetzelfde:hetperspectiefdathen gepresenteerdwordt,kunnenzenietaccepteren.ookkomenbeidegroepenovereeninhet toewijzenvandeverantwoordelijkheidvanhetnietthuisvoelenaanjongerenmeteen migratieachtergrondzelf. Hoewelleerlingendebeidegroependiewehierbovenhebbenbesproken,devoorstelling ontegenzeggelijkwaardeerden,enietsleerdenoverjongerendienaarsyriëvetrekken(zieookde quoteopp.27k28),gingdeboodschapvandevoorstellingdoordeafstanddiezevoeldenmet betrekkingtotjongerenmeteenmigratieachtergrondgrotendeelaanhenvoorbij.watwezagen,is datleerlingenindezegroepjuistinhunbeeldgesterktwerdendatmoslimsniettevertrouwenzijn: Int:Hebjehetideedatjedegroepmensendiezijeigenlijkverbeeldendatjediebeterhebt lerenkennen?hebjedaareenanderbeeldvangekregen? Kim:Jaweleenheelanderbeeld,maarjuistmeervanditisnouprecieswaaromikracistisch ben.ditisnouderedenwaaromikbangbenalsikinhetdonkernaarhuisfiets.ofalsiknaar AmsterdamKCentraalga,ofalsik (meisje,15jaar) Westellenaandehandvandezepassagesvastdatdezojuistbesprokengroepenleerlingennahet zienvandevoorstellingonveranderdkritischzijninhunbliktenopzichtevanjongerenmeteen migratieachtergrond.deafstanddiedezejongerenvooraanvangvoeldentenopzichtevandegroep waarmiddelsdevoorstellingaandachtvoorwordtgevraagd,maaktdatzijzichmoeilijkinkunnen levenindevoorstelling.iniedergevaléénvandeleerlingenindezegroepenzegtzichalsgevolgvan devoorstellinggesterkttevoeleninhetideedatmoslimsniettevertrouwenzijn.dezebevinding sluitaanbijdetheoriediegenoemdwordtindeinleidingvanditrapport,waaringesteldwordtdat wanneererafstandofafkeerbestaatvandegroepwaarvooreeninterventieempathiebeoogtopte roepen,deelnemerskunnenweigerenzichinteleveninhetverhaal.opditmomentmisteen voorstellingdebeoogdewerking. Wenoemdeneerderdatjongerenmeteenmigratieachtergrondmeeleefdenophetmomentdatde ervaringvandehoofdpersonagesraakteaanhuneigenervaringvanuitsluiting.onzeeersteserie focusgroepengafgeenaanleidingomteonderzoekenofleerlingenmeteenmigratieachtergrondzich beterofslechterkondeninleveninandereleerlingenmeteenmigratieachtergrond.welzienwein onzedataverzamelingdatmeelevenopdezegroepleerlingeneenandereffecthad:hetgevoel hebbenherkendoferkendtewordenindeemotiediegepaardgaatmetuitsluiting.

46 Juni Waarleerlingenzondermigratieachtergrondzichsomsslechtkondeninlevenomdatzeteveel afstandervoerenmetdehoofdpersonages,warenerookleerlingenmetmigratieachtergronddie zichtenauwverbondenvoeldenmetdeverhalenvandehoofdpersonages.zowarenerleerlingen diezichnauwverbondenvoeldemethetpersonagevanben,demeestradicalevanhetstel.tijdens hetnagesprekbijeenvandevoorstellingendiewebijwoonden,werddezaalgevraagdofhetpubliek dejongenskanbegrijpen.eenjongenmeteenmarokkaanseachtergrondkrijgtdemicrofoonenzegt dathijvinddat dejongensietsgoedsdoen,omdatze vechtenvoorhungeloof.eenvande acteursdieophettoneelzitvraagtdejongenofhijsoms zulkegedachten heeft,endejongen antwoorddaaropbevestigend.alsdeacteurhemvervolgensvraagtwaaromhijzulkegedachten heeft,antwoorddejongendathethemboosmaaktdathij kutmarokkaan genoemdwordt. Metbetrekkingtothetwerkzamemechanisme empathie vondenwedatleerlingenindemeeste focusgroependieweafnamenzicheenvoorstellingkondenmakenvandeervaringvanuitsluiting. Voorleerlingendievooraanvangvandevoorstellingalopenstondenvoorhetinlevenindeze ervaring,veranderdedezesituatieniet,alhebbenwewelvastgestelddatdevoorstellingiets toevoegdeaandebetrokkenheidvanleerlingenbijhetprobleem.leerlingenschrokkenvanwatze haddengezien,ofwarenerverontwaardigdover,meerdandatzealwaren. Wevoerdenookfocusgroepenuitonderleerlingendievooraanvanghelemaalnietopenstonden voorhetinlevenindeervaringvananderegroepen.ookvoordezegroepleerlingenmaaktede voorstellingweinigverschil:zevoeldenzichdoordevoorstellinggeïnformeerd,maarhunkritische houdingtenopzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrondnamnietaf,enineenenkelgeval, alleenmaartoe.opbasisvanonsveldwerksignaleerdenwedateenteveelaaninlevenvooraanvang vandevoorstelling,ooktotproblemenleiddeonderleerlingenmeteenislamitischeachtergronddie dekeuzesvandehoofdpersonagesverheerlijkten. Devoorstellingleidtondersommigegroepenleerlingentotmeerkennis,enmeerbegripopbasisvan hetvermogenvanleerlingenomzichindehoofdpersonagesinteleven,ofmethenmeeteleven. Wehebbenookgeziendatinlevenkanleidentotkritischereflectieoverdepositievanjongerenmet eenmigratieachtergrondinnederland,overdevraagwieereigenlijkverantwoordelijkisvoorhet gevoelvanexclusiedatdezejongerenervaren,enderedenenwaaromzeradicaliseren.kritische reflectieistevenseenbelangrijkonderdeelvaneenandermechanismewaarjihad'alsinterventieop gestoeldis,namelijkhetoverbruggendcontact.inhetvolgendedeelvanderesultatensectie onderzoekenweinwelkemate,enonderwelkeomstandighedendevoorstelling,delesbrief,enhet nagesprek,aanleidinggavenvooroverbruggendcontact Overbruggend+contact+ EenbelangrijkedoelstellingvanJihad'betrofhetbespreekbaarmakenvanhetonderwerp radicalisering.opmeerderemomentenvoorennadevoorstellingwordenleerlingengestimuleerd ommetelkaaringesprektegaanover(radicale)ideeëndie,ookindecontextvandeklas,mogelijk botsen.doorkennistenemenvanelkaarservaringenenstandpuntenendoordezeonderdejuiste begeleidingmetelkaartebespreken,wasdeveronderstellingdateroverbruggendcontactzou plaatsvinden.doorleerlingenopeenopenenconstructievemanierkennistelatenmakenmet elkaarsdenkkenleefwereldenzoueenpositievehoudingtussengroepenbevorderdkunnenworden. Overbruggendcontactwasonderdeelvandevoorbereidendelesenhetnagesprek.Hieronder besprekenwehoeoverbruggendcontacttotstandkwamtijdensdezeonderdelenvandeinterventie. Voordatwebeginnenaaneenbeschrijvingvanonsveldwerkgevenwekortdebevindingenvande onlinevragenlijstweer.

47 Juni Online+vragenlijst+ Deopenvraagindeonlinevragenlijstwasernietopgerichtantwoordentegenererenopdevraag of/hoeleerlingenoverbruggendcontacthaddenervaren.desondankshaaldenweuitdeze vragenlijsteninzichtendieonshielpenmethetinkaartbrengenvanoverbruggendcontactnaar aanleidingvandevoorstelling.onderdeelvanhettotstandbrangenvanditoverbruggendcontact washetnagesprekindetheaters.verderopbesprekenwedenagesprekkenuitvoerig.indezesectie gevenweinzichtindereactiesdieleerlingenonlineachterlietenophetnagesprek.hoewelnietveel leerlingenhieroverrapporteerden,vondenwehet,nazo nlangeenindrukwekkendevoorstelling, extrabetekenisvolalsleerlingenietsoverhetnagesprekmelddenalsietsdathenwasbijgebleven. Intotaallieten21leerlingeneenboodschapachtermetbetrekkingtothetnagesprek.Deze boodschappenliepensterkuiteenwatbetreftdeevaluatievanditonderdeelvandeinterventie.zes leerlingenvondenhetnagesprek stom, vreselijk, SAAI, slecht, vervelend,en rommelig.vier leerlingenrapporteerdenalleenmaardat hetnagesprek of dediscussie henwasbijgebleven, zonderhiertoelichtingoptegeven.overigeleerlingenkwalificeerdendenabesprekingals grappig, leuk, heftig, serieus, leerzaam of interessant.eenhandjevolleerlingen(3)rapporteerdeook overbruggendcontactnaaraanleidingvanhetnagesprek: Dateengelovigedocentvanmijontroerdrakenbijhetdebatnadevoorstellingende boodschapdiedevoorstellinghadprobeeriktezienentekunnengeloven Dediscussieachteraf,wanterkwamenachteraf(dusnaeenvoorstellingbuiten)nog kinderennaarmijtoe.zewildenogvragenwaaromikdingengezegdhaddoordemicrofoon, tijdenshetnabesprekenvandevoorstelling Indeeersteboodschaplaateenleerlingzienhoehij/zijaandehandvandereactievanzijn/haar docentnietautomatischtoteenpositieverehoudingkwam,maardaarmoeitevoorwildedoendoor deboodschapvandevoorstellingproberentezienentegeloven.dateenleerlingzichwilinspannen omtotoverbruggendcontacttekomenismogelijkeengrotereverdienstevanhetnagesprekdanhet totstandbrengenvanoverbruggendcontactzelf.detweedequoteleertonsdatdevoorstellingen hetoptredenvanbepaaldeleerlingeninhetnagesprekleerlingenbijbleef.inhoeverrede voorstellingdoorwerktenaafloopvanhetnagesprekenopwelkemanieren,kunnenwijaandehand vanditonderzoeknietinzichtelijkmaken.hieronderbeschrijvenwewelopwelkemomentende interventiewelennietsuccesvolwasinhetbewerkstelligenvanoverbruggendcontact Lesbrief+ Eeneerstemomentvoorhettotstandbrengenvanoverbruggendcontactwastijdenseen voorbereidendelesindeklas.webeschreveneerderdatdelesbriefnietopallescholen,ennietop allescholenindezelfdevormwerdgehanteerd.hoewelopzevenvandetienscholentenminsteéén vandevoorbereidendeopdrachtenwerduitgevoerd,leiddeditinonzeervaringnietaltijdtotde beoogdediscussie.hieronderbesprekenweomstandighedendiemogelijkeenrolhebbengespeeld bijhetuitblijvenvandezediscussie. Gemengde&en&overwegend&blanke&scholen& Tijdensdevoorbereidendelessenvoerdenwijobservatiesuit.Welettenhierbijopdeinteractie tussenleerlingen(zowelfysiekalsverbaal),endeonderwerpenendeloopvandediscussietijdens deles.bijhetonderzoekenvanoverbruggendcontactopscholenmoetopgemerktwordendateen deelvandescholendiewebezochten,ofwelcompleetgemengd(3scholen),of(overwegend)blank (7scholen)waren.Hierbijvielopdatdematevandiversiteitopdescholeninonsonderzoeknamaf naarmatehetonderwijsniveautoenam.

48 Juni Overbruggendcontactkentmeerderegradaties.Opgemengdescholenvondenwedatoverbruggend contactzichinhetlaatstestadiumvan bridging bevond,namelijkhetstadiumvanwederzijdsehulp enondersteuning.zovondenweeenleerlingzondermigratieachtergrondopeengemengdeschool dieeendocentmaatschappijleerwildeovertuigenvandiscriminatiedoordepolitietenaanzienvan jongerenméteenmigratieachtergrond: FlintbeginttevertellenovereenincidentdatbetrekkingheeftopMichael.Hijverteltover eenincidentwaarbijeengroepjongens,zwartenwit,rondeenfietsverzameldstaan.de politiegaatuitvaneenoverval,waarbijdedonkerejongensindeboeienwordengeslagenen wordenafgevoerd.deblankejongenswordtgevraagdofzenietsmankeren.dezaaktegen Michaelisgeseponeerd.Flintspreektschandevandesituatie. (Veldwerkaantekeningen) Ookopsommigeoverwegendblankescholen,waarminderdaneenkwartvandeklasbestonduit leerlingenmeteenmigratieachtergrond,vondopeennatuurlijkemanieroverbruggendcontact plaats:leerlingenzatennaastelkaarindeklas,enkondenzichtbaargoedmetelkaaropschieten. Wemerktenevenwelookop,datoverbruggendcontactindecontextvandeklasnietaltijdleidde toteengroterebetrokkenheidbijmensenmeteenmigratieachtergrond:opdeschoolwaar leerlingenaangaveneenjongenmeteenvrijagressievemeningoverbuitenlandersophet schoolpleinlievertenegeren,vielhetwelopdateenleerlingmeteenopvallenddonkerehuidskleur alleenzatindeklas,endatniemandmethaarsprak.opeenschoolwaarleerlingenheelpositief warenoverhun overbruggendecontacten,vielhetopdateenjongenmeteenmigratieachtergrond met buitenlander werdaangesprokenendatzijnmedeleerlingenindefocusgroepverbaasdwaren toenhijverteldedatzijnzus(meteenhoofddoekje)vlaknadeaanslagopderedactievancharlie Hebdoeenglasbiernaarhaarhoofdkreegtoenzestondtewachtenopdebus.Datwilzeggen: leerlingenopdezescholenontmoettenelkaarwel,maarlekenelkaarmaargebrekkigtekennen.op eenblankeschoollietenleerlingenwetendathunschoolzichonderscheiddevananderescholenin deregioomdat hetbestweleengefilterdeschoolis indezindater nietheelveelbuitenlanders rondliepen. Watopvielwasdathetmakenvangrappenover buitenlanders eenterugkerendthemawasinonze observatiesopoverwegendblankescholen.dezegrappenwarenookonderdeelvanhetgesprekin defocusgroepen: Int:Hémaarikdenkdatik..julliestondendenkikheeleventegrappenvoordatdelesbegon entoenhoordeikjoutegenhemdenkikzeggen buitenlander. [gelach] Ronald:Maardatzijngewoongrappen. Int:datkunjewelvanhemhebben[vraagaanAyoub] Casper:Ja,ikkendiejongenbestlang. (jongens,15k16jaar) Ookintweeanderefocusgroepenwaarditthemaaandeordewas,waserovereenstemmingdateen graptussenvriendenmoetkunnen. Erwasdus,opverschillendetypescholen,sprakevanverschillendegradatiesvanoverbruggend contact.datbetekentookdaterwisselenderesultatenteverwachtenwarenmetbetrekkingtotde effectiviteitvaneeninterventiegerichtopoverbruggendcontact.opzesvandetienscholendiewe bezochten,dedenweeentweedeobservatie.opdeoverigevier,wasgeenmogelijkheidvooreen tweedeobservatie.hoewelslechtséénschooleennabesprekingvandevoorstellingorganiseerde,

49 kondenweopanderescholenterechtvooreenobservatiestijdenseengebruikelijke maatschappijleerles. Opbasisvanonzeobservatiesnaafloopvandevoorstellingconcludeerdenwedatopscholenwaar heelveelofhelemaalgeenoverbruggendcontactplaatsvondvooraanvangvandevoorstelling, daaringeenveranderingtezienwasnaafloopvandevoorstelling.opeenoverwegendblankeschool waarleerlingenzichzelfracistischnoemdenwerdenleerlingenmeteenmigratieachtergrondindeles uitkeringtrekkertjes genoemd,enwerdenerbottegrappengemaaktovereenincidentvan politiegeweldtegeneenjongenmeteenmigratieachtergrondinfrankrijk. Opoverwegendblankescholenobserveerdenwegeenoverbruggendcontact,maarwaseen(gebrek aan)toenamevanoverbruggendcontactwelonderdeelvandefocusgroep.indriefocusgroepenop overwegendblankescholenvondenwedatleerlingennieuwsgierigwarengewordennaarwat moslimsdenken,enwatzegeloven: Cindy:Watgelovenjullie? [stilteenvervolgenslachen] Turgay:OnzeGodof? Cindy:Ja,waargelovenjulliein? Turgay:Allah. Cindy:WatisAllah? [ ] (jongens/meisjes,14k15jaar) Nieuwsgierigheidnaardeanderiseencentralevoorwaardevooroverbruggendcontact. Opscholenwaarweindeeerstesessiefocusgroepengrappentenopzichtevanbuitenlanders bespraken,bleefdeconsensusdateengraptussenvriendenmoetkunnenonveranderd: Int:ok.WehaddenhetervorigeweekovertoenzeiCaspertegenAyoub[andere respondent] buitenlander,zoudatietszijnwaarvanjenudenkt Ronald:Datisgewooneengrapje,datiseengrapjenaareengoedevriend. Ayoub:datisgewooneengrapnaarelkaar. Ronald:datkanwel. Int:ja Ronald:Maaroverhetmoslimprobleemwillenwijmeerofmindermoslims[ ]datsoort dingenzeggendatkantochniet[ ]datisgewoonhetracistischvoorwoorden. (jongens,15k16jaar) Tijdensonzeobservatiesdedenzichgeenspanningenvoorrondgevoeligethema s.wewarenaande handvanonzeobservaties,aangevuldmetfocusgroepen,evenwelinstaatomoverbruggendcontact inkaarttebrengen.wevondenhierbijdathetbijwonenvandevoorstellingdoorscholenwaar overbruggendcontactexplicietwelófgeenonderdeelwasvandedagelijksegangvanzaken, overbruggendcontactniettoenam.opscholenwaarerweldagelijkseinteractiewastussen leerlingenmetenzondermigratieachtergrond,enleerlingenelkaarmaaroppervlakkiglekente kennen,wasernietzozeersprakevaneentoenamevancontact,datwaserimmersal,maarde nieuwsgierigheidnaardeanderleekweltoetenemen.vooreeninterventiegebaseerdopeenlesen eenvoorstelling,lijktdateenaardigeverdienste. Juni

50 Juni Indeloopvanonsonderzoeknaaroverbruggendcontactkwamsteedsduidelijkerdedocentin beeld.docentenhebbeneenrolinhetcreërenvandejuistesetting,eneenopensfeervooreen discussie.datdocentenhiernietaltijdtoeinstaatwaren,heeftinvloedgehadopdematewaarin overbruggendcontacttotstandheeftkunnenkomenopscholenwaareengebrekaanoverbruggend contactaandeordewas. Opstelling&& Delesbriefgeeftinstructiesvooreenklassenopstelling waarbijleerlingenelkaarkunnenzien.opzes vandetienscholendiewebezochtenwerddelesbriefbesprokenineenklassiekeklassenopstelling. Datwilzeggen:indezesettingzatenleerlingenaanbankjesinplaatsvanineenopstellingwaar iedereeningelijkematetoegangtoeheeft.bijeendergelijkeopstellingstonddedocentvoordeklas ennameenleidenderolindediscussie.sommigedocentenwarenevengoedinstaatomhetactief meedenkenendelenvanervaringenaandeklasovertelaten.anderenwarenookhierinleidend. Veldwerkfragmenteninklassenmeteenklassiekeklassenopstellingkregendecode Opstelling: klassiek toegevoegd.aanveldwerkfragmentenmeteenaangepasteopstelling,voegdenwedecode Opstelling:aangepast toe.wevondendatleerlingenineenaangepasteklassenopstellingvakereen constructieveenonderzoekendehoudinghaddenendatleerlingenineendergelijkeopstellingbeter naarelkaarluisterden.daartegenovervondenwedatleerlingenineenklassiekeklassenopstelling vakereenmeninggaven,zonderdatdaardooranderenopwerdgereageerd.evengoedvondenwe datinhetgevalvanbeideopstellingenernauwelijkssprakewasvaneendiscussie. Rol&van&de&docent& Hoewelbijdelesbriefheldereinstructieszatenoverderolvandedocentbijhetbehandelenvanhet thema,vondenwedatdocentenhetvaakmoeilijkvondenomhuneigenmeningoverhetonderwerp nietdoortelatenklinkenindebegeleidingvanhetgesprek.optweescholenwerdopbijdragenvan leerlingenmeteenafwijkendemeningnietdoorgevraagdofnietgereageerd,enineenaantal gevallenafkeurendgereageerd.opeenandereschoolhadeendocentgeenenkelegripopde leerlingendienagenoegdehelelesdoorhaarheenpraatten.ookhiernamdedocenteenleidende rolinindediscussie: Dedocentebegintoverdezwartepietendiscussie.Barryzegt Datvondikookzotriest.De docentezegt: Hetraakt'me,hetdoetmewat,enikdachtdathetjulliemisschienookwat deed.niemandreageerthierop. (Veldwerkaantekeningen) Alsdocenteneenleidendeofopiniërenderolaannamentijdensdeles,kendenwedecode kwaliteit voorbereidendeles:laag toeaanhetbetreffendeveldwerkfragment.eenlagekwaliteitvande voorbereidendelesgingvaaksamenmeteengebrekaandiscussie,eneenvormvaninteractie tijdensdeleswaarbijleerlingenhunmeninggaven,zonderdatdaaropwerdgereageerd. Omdatwealsonderzoekerstussendeleerlingenzatenvielhetonstijdensobservatiesopscholen waardedocenteenopiniërenderolhadopdatleerlingenirritatieofdesinteresseuittentijdensde les.irritatieendesinteressewarenzichtbaar(enhoorbaar)doorhoorbaartezuchten,hardop saai tezeggen,tefronsenenmethethoofdteschuddennadeuitlegvaneendocent,ofafwijkende meningenalleenonderlingtebespreken: Achterindeklasontspintzicheengesprekdatgaatoverhetwoord allochtoon.eenpaar dageneerderisinhetnieuwsgeweestdatdezetermwordtafgeschaftin overheidsdocumenten.iemandzegtdat datwoordnietmeergebruiktmagworden.een blankmeisjezegt Jemoetnu mensenmeteenbuitenlandseachtergrond zeggen.een jongentweetafelsnaasthaarvraagt waarom? enhij,ofeenanderejongenantwoordt meteen datkomtdoordiekutsylvana.ondertussenvervolgtdedocentdelesmetzijn

51 eigeninzichtover thuisvoelen : DiejongensvoelenzichnietthuisinNederlandendatis triest. (Veldwerkaantekeningen) Hetbleekopdescholendiewebezochten,ondanksdeaanwezigheidvaninstructieindevormvan eenlesbrief,nieteenvoudigomeenconstructievediscussieindeklasopgangtebrengenover onderwerpenwaarleerlingenwellichtvanmeningoververschilden.wehebbenbesprokenwelkerol docentendaarmogelijkinhadden.echter,ookopscholenwaardocentendeinstructiesindelesbrief nauwvolgden,kwamnietaltijddiscussieopgang. Devlaggenopdracht,bestaandeuithetbenoemenvanvlaggenendelanden/organisatieswaarze voorstaan,leverdeopdescholendiewebezochtenniettotheftigediscussies.leerlingenvonden hetvaakleukeninteressantommeetedenkenoverwaarvlaggenvoorstonden.desfeerwashierbij inalledeelnemendeklassenconstructief:leerlingendachtenmetelkaarmee.ookhetopvolgorde leggenvandevlaggeninvolgordevanbelangrijkheidopdriescholenleverdeweinigdiscussieop. Hoeweldemeningenhieroverlijnrechttegenoverelkaarstonden,luisterdendeleerlingen geïnteresseerdnaarelkaar.opeenjongenmeteenmigratieachtergronddietijdenseenvande observatiesaangafhitlereen goedeman tevinden,werdmetafkeurgereageerd.laterlichttehij toedathijhitlernietgoedvond,maarbelangrijkvoordeloopvandegeschiedenis. Inéénklas(aangepasteopstelling)vondeenkortediscussieplaatsnaaraanleidingvandeopdracht waarbijleerlingenvlaggenopvolgordemoetenleggen.tussentweeleerlingenontspintzicheen meningsverschiloveroverisrael: EenmeisjemeteenMarokkaanseachtergrondvindtdatdeJoodsevlagonderaanmoet.Een donkerejongendiegebrekkignederlandsspreektzegtdathijtrotsisopisrael.hetmeisje metdemarokkaanseachtergrondvraagtwaarom. Hetiseensterkland zegthijenhij verteltietsoverdegeschiedenisvanisraël.iedereenluistertgeduldignaarhem.ervolgteen kleinediscussie.deleerlingenluisterenbeleefdnaarelkaar. (Veldwerkaantekeningen) Bijgebrekaandiscussie,waserweinigmogelijkheidomkritischereflectieteobserveren.Eengebrek aandiscussiebetekendeookdathetvooronsonduidelijkwasofleerlingenietsleerdenvananderen. Inklassenwaarweverschilvanmeningobserveerden,kwamdatvaakniettotuitingineendiscussie: leerlingenmeteenanderemeningdandedocenthieldenhunmeningvoorzichzelf,ofbespraken dezeonderelkaar.alsweindefocusgroepenterugkwamenopverschillenvanmeningwerdendeze afgedaanalskwestieswaaroverleerlingenhaddengeleerd toagreetodisagree : Int:Alsermeningsverschillenbestaanindeklaswaargaandiedanover? Ronald:Voetbaldenkik. [gelach] [ ] Ayoub:JamaarbijvoorbeeldJurriaanjahijiseigenlijkeerderheelproAmerika.Hij[ ]voelt zichopdeeenofanderemanierbetrokkenbijdeamerikanenenjaikaccepteerdatook gewoon. Joost:MaarjebentnietvoordeAmerikanen. Ayoub:ikbennietvoordeAmerikanen. Int:Ok.Duserisweleenmeningsverschilmaarjulliekunnendaarookwel.. Ronald:Zekunnenhetaandekantschuiven. Joost:Diemeningsverschillenzijneraltijdweldiekanjeookniet [ ] Juni

52 Juni Ronald:ErzijnookdingenwaarikhetmetAyoubaltijdmeeeensben.Ikkanmijheelerg vindeninzijnmeningenzijnstandpunt. (jongens,15k16jaar) Hettotstandbrengenvanoverbruggendcontactwasnieteenvoudigindecontextvaneen klaslokaal,waarleerlingenendocentensomsverschildenvanovertuiging,endocentenernietaltijd inslaagdenomdejuiste open sfeertecreëerendiedemakersvandelesbriefvoorogenhadden. Eentweedemomenttijdensdeinterventieomoverbruggendcontacttotstandtebrengenwashet nagesprek.daarvandoenwehieronderverslag Nagesprek+ Eentweedemomentvoorgeorganiseerdoverbruggendcontactwarendenagesprekken.Directnade voorstellingvondindetheaterzaaleennagesprekplaatsonderbegeleidingvaneen nagespreksleider.dezenagespreksleiderswarenvantevorenuitgebreidgeïnstrueerdoverwatervan henverwachtwerdenerwaseenformatmetvrageneninstructiesbeschikbaarvoorhetverloopvan hetnagesprek.nagespreksleiderswerdverzochthunervaringennaelknagesprekmetelkaarte delen.verslagenvannagesprekkenwerdenmetdatdoeldoornagespreksleidersgeüploadop Dropbox.Nagespreksleiderswarennietalleenaanwezignaafloopvandevoorstelling.Omleerlingen attenttemakenophunaanwezigheidenhetfeitdaternaafloopvandevoorstellingeennagesprek zouplaatsvinden,steldedebetreffendenagespreksleiderzichvooraanvangvandevoorstellingvoor indefoyer. Denagespreksleiderbetradhettoneelophetmomentdatdeacteursnahetapplausdatzelfde toneelverlieten.detiennagesprekkendiewijbijwoonden,verliepenvanlichtrumoerigtotronduit chaotisch.wewetenuitdeverslagenopdropboxdatwedaarmeemogelijkgeenrepresentatief beeldhebbenvandenagesprekken.tochbrachtdeervaringmetdenagesprekkendiewewel bijwoondeninzichtenmetzichmeedieookvantoepassingzijnopnagesprekkendieminder rumoerigofopeenzeerconstructievemanierverliepen. Debelangrijksteredenvoorhetrumoerigekaraktervandenagesprekkendiewijbijwoondenwas zonderenigetwijfelhetfeitdatleerlingenna80minutengeconcentreerdnaareenvoorstellingte hebbengekeken,toewarenaanpauze,eengesprekmeteenmedeleerling,eenbezoekaandewc, etcetera.nagespreksleiderswerdenomdieredennietaltijdmetenthousiasmeontvangen.hetwas voorgespreksleiderseenaardigeklusomeenzaalvangemiddeld250leerlingenstiltekrijgen,laat staanomindezesettingeenconstructiefgesprektebeginnen.gelukkigluktehetvrijwelalle nagespreksleidersomeenbegintemakenaaneengesprekdoorleerlingentevragenomaante gevenwatzevandevoorstellingvonden.eendergelijkevraagiseengoedebeginvraagomdesfeer indezaaltepeilenenomleerlingenvertrouwdtemakenmethetgesprek.erwaren,naasthet gebrekaananimoonderleerlingen,meerdereredenenwaaromdegespreksleidersvervolgens moeitehaddenmethettotstandbrengenvaneennagesprek. Omleerlingenzichzelfverstaanbaartelatenmakenineenzaalvan100tot500leerlingen,is versterkingnodig.dezeversterkingkwamindevormvaneenmicrofoon.hetintroducerenvaneen microfoonhadsomseenafschrikkendewerking: Denagespreksleidervraagtofleerlingenhunvingerwillenopstekenalszedevoorstelling leukvonden.dezestrategiewerkt,totleerlingenmerkendatzedemicrofoonkunnenkrijgen alszehunvingeropsteken.deleerlingendiedatnogweldurven,gevenoppervlakkige antwoorden. hetboeitmepersoonlijknietzoveel. (Veldwerkaantekeningen)

53 AlsdenagespreksleidervraagtwiezichweleensnietthuisvoeltinNederland,wordterveel gelachenindezaal,erwordengrappengemaakt.ikziedat[jongenuitfocusgroep]zijnhand opsteekt,maaralsereenmicrofoonnaarhemtoekomtgeefthijdezeterug.erwordtweer gelachen. (Veldwerkaantekeningen) Indefocusgroepverteltdejongendiedemicrofoonweigerde: Ikkreegzelfseenkeerdemicrofoon, maarikdachtikkanhetniet.ikkannietvoorzo ngrotegroeppraten. Leerlingendieweldurfden,namendaarmee,indeogenvanmedeleerlingenendocenteneengroot risico.nadevoorstellinginhaarlem,vindtindefoyereengesprekplaatstussentweedocentenen eenmedewerkervanhettheater: Eencollega[vandetheaterdocent]vultaandatzedevragenooktepersoonlijkvondende omgeving nietveilig.zenoemtalsvoorbeeldeenjongetjedatzijnhandopsteektals gevraagwordt wievoeltzichnietthuisopschool.alshijhetwoordkrijgt,staanandere leerlingenopomtekijkenwieerpraat.hijgeeftooknogeenseensneuantwoord.de gespreksleiderprobeertrespecttetonen,maardatrespectwordtoverstemddoorhet rumoerindezaal. (Veldwerkaantekeningen) Ineenanderefocusgroepwerdhetnagesprekomeenandereredenalsonveiligervaren.Leerlingen vreesdennietzozeerdereactievanmedeleerlingen,maarvoeldenaandaterineenruimtewaareen gesprekwerdgevoerdoverhetthuisgevoelvanjongerenmeteenmigratieachtergrond,geenruimte wasvoorhunbedenkingenmetbetrekkingtotdeintegratievandezejongeren: Hajo:Nou,ikhadnooitietsindiezaalgezegd,wantikweetwelzekeralsikietsdanper ongelukergracistischverteldekreegik.. Barry:Kreegjegewooneenmestussenjeribbendaar Kim:Ja,datdurfdeikookniet,maarikstakwelgewoonmijnhandop Hajo:Nee,nee..maarikvindhetgewoonnietchillweetje.Ikvindhetgewoonnietchillalser mensenzijnendandenkikvanja..alsiknuietszegmisschienisheteenvooroordeel,maar alsiknuietszegdanwordendiemensennietheelblij Dave:Datiszachtgezegd (jongens/meisjes,14k16jaar) Opnogeenandereschoolhaddenleerlingendeindrukdatdenagespreksleidereropuitwasom zieligeverhalen naarboventekrijgen.eenjongenuithunklasdieindetheaterzaaleenkwetsbaar verhaalverteldeoverhoehijzichsomsbuitengeslotenvoeldevanwegegrappenoverzijn achtergrond,werdindefocusgroepweggezetalseengrapjasdiegewoonwildeopvallen. Ondanksdebeperkingenvandesetting,warenermomentendatleerlingenietsinteressantsofiets waardevols bijdroegen. Deze bijdragen varieerden van een uitleg van wat Jihad betekent, tot adviezenvoordepersonages( blijfthuis ),ofperspectievenopdemulticulturelesamenleving.soms voelden leerlingen zich door de voorstelling geïnspireerd om hun eigen ervaring van uitsluiting te delen.zoalseerderopgemerkt,kwamenbijdragenaanhetnagesprekwaarinleerlingensprakenover hun eigen ervaring met uitsluiting lang niet altijd van leerlingen met een migratieachtergrond. Leerlingen met ervaringen van uitsluiting in allerlei vormen meldden zich in het nagesprek. In de gevallen waar wij meemaakten dat dit gebeurde, leidde dit echter niet tot een gesprek tussen leerlingen. Hiermee bleven dit soort ervaringen op zich staan, en kwam er geen overbruggend Juni

54 Juni contacttotstandindezaal.ineenenkelgevalwerderophetdelenvanervaringenvandiscriminatie zelfsnegatiefgereageerd: Eendonkermeisjebevestigtdatergediscrimineerdwordt.Waaropeenmeisjemeteen hoofddoekjeverteltovereenervaringdiezehadmeteensollicitatieprocedurebijdelokale HEMA.Nergensuithaarverhaalblijktdatzenietisaangenomenvanwegehaarhoofddoekje, tocheindigtzehaarverhaalheelstellig: datheeftgewoontemakenmetdiscriminatie.er breektrumoerlosindezaaldateentijdjeaanhoudt.ikkannietpreciesontwarenwat leerlingenzeggen.naeentijdjeneemteenjongenvanturkseofmarokkaanseafkomsthet voorhaarop.hijzegt erzijnzoveelvandatsoortmensen.weerrumoerindezaal.de jongenverteltovereenincidentwaarbijhijeenboetekreegvoorhangen,terwijlhijsamen metvriendenaanhetschuilenwasvoorderegen. Jehebtoveralracisme zegthij. ookin Belgie,ookinmijneigenland. Ikhebergewoonschijtaan.Saman[acteur]isinmiddelsop hetpodiumgaanzitten,enkijktdemonstratiefdezaalin.inreactieophetrumoerstaathij openroeptdezaalindaterrespectgetoondmoetwordenvoordejongen diezijnhartaan hetopenenis.hijherhaaltdatleerlingendezaaluitmoetenalszenietgewoonmeekunnen doen. (Veldwerkaantekeningen) Ineendergelijkgevallegdendenagesprekkenspanningenblootwaarmeeindesettingvanhet nagespreknietsgebeurde. Wegavenalaandathettotstandbrengenvanoverbruggendcontactlastigisindecontextvaneen zaalmetgemiddels250leerlingen.omverschillenderedenenhieldenleerlingenhunbijdragenaan hetnagespreklievervoorzichenkwameenechtedialoogvaakniettotstand.datwilnietzeggendat leerlingennietsleerdenvanleerlingendieweleenbijdrageleverdenaaneennagesprek.eenmeisje datzichzelf racistisch noemdeineenfocusgroep,gafaandateenautochtonejongendietijdenshet nagesprekverteldedathijzichbuitengeslotenhadgevoeldtoenhijinmiddenkamerikawoonde,haar ertoehadbewogenomnatedenkenoverhoehetzouzijnalszijzelfinnederlandeenanderekleur hadgehad.leerlingeninhaargroepnoemdenhetnagesprek hetmeesteinteressanteonderdeel vandevoorstelling.eerdergavenweinhetonderdeeloverdeonlinevragenlijstookalaandathet nagespreksomsindrukkenachterlietdieverderwerktenbuitendecontextvandetheaterzaal. Denagesprekkenleiddenkortom,altijdtotgemengdereacties.Leerlingenendocentenvondenze chaotischenonveilig,maarsomsookleerzaamenkwetsbaar.somswasoverbruggendcontactverte zoeken,maarwekunnenonmogelijkzeggenwelkeinzichteneeniedervandeleerlingenindezaal metzichmeenamuitdenagesprekken.watoverblijftisdeconstateringhoemoeilijkhetwasomeen gesprekopgangtekrijgenineentheaterzaal,enhoeleerlingendiezichindezecontextuitten, kwetsbaarwaren.vaakgavenbetrokkenleerlingenendocententekennen,hetnagesprekbijde voorstellinggraagindecontextvandeklastewillenvoeren Visies+op+overbruggend+contact+ Alsgevolgvanonzeinteresseinoverbruggendcontact,wareninonzeeersteseriefocusgroepenook relatiestussengroepeneenterugkerendonderwerp.dezerelatieskwamenterugingesprekkenover vriendschappen,maarookingesprekkenoverrelatiestussengroepenindemaatschappij.hoewel leerlingenoverwegendpositiefwarenoverhetoverbruggendcontactindeklasofopschool,waren leerlingeneenstukminderpositiefgestemdoverderelatiestussenverschillendegroepeninde maatschappij.opdrie(vandedrie)gemengdescholen,deeldenleerlingeninfocusgroepenmetons hunervaringenvanonrechtendiscriminatie.optweeoverwegendblankescholendeelden leerlingenmetonshunfrustratieoverhetgebrekvanintegratieonder buitenlanders ende toenemendeinvloedvan buitenlanders op denederlandsecultuur.

55 Intotaalrefereerdenleerlingenindefocusgroepen53keernegatiefaanrelatiestussengroepenin demaatschappij.wevondendateengebrekaanoverbruggendcontactopmaatschappelijkniveau leerlingenopallescholenbezighield.dethema sdiehetmeestgenoemdwerdenwaren discriminatie (17keer), vluchtelingen (9keer), GeertWilders/PVV (7keer), hangjongeren (6 keer), politiespanning (5keer),en zwartepiet (4keer).Dethema s discriminatie en Geert Wilders kwameninallegroepenterug;dethema s vluchtelingen, zwartepiet,en hangjongeren, warenvoorbehoudenaan(overwegend)blankescholen,hetthema politiespanning was voorbehoudenaangemengdescholen. NaafloopvandevoorstellinghebbenweleerlingenindefocusgroepengevraagdhoezeJihadals interventiebeoordeelden.wehebbenvoordezeaanpakgekozen,omdathetonsinziensnietdelijn derverwachtinglagdatleerlingenopbasisvaneenbeperkteinterventiehuncompletebeeldvande samenlevingzoudenveranderen.wereflecteerdenmetzeopdevraagofeenvoorstellingals'jihad ietszoukunnenveranderen/verbetereninderelatiestussengroepen.veelleerlingenbeoordeelden deinterventiealspositief(23keer)indezindatdeze mensenaanhetdenkenkanzetten (7),of omdat allebeetjeshelpen (5).Tweeleerlingenmeteenislamitischeachtergrondvondendat ze goedlatenziendatnietallemoslimszozijn.leerlingendiekritischwarenlietenwetendatmensen diekritischwarenoverintegratiewaarschijnlijknietopenzoudenstaanvoordeboodschap(5),ofdat hetzenietszoukunnenschelen(2). Optweegemengdeschoolwarenleerlingenbezorgdoverhetmogelijkebeeldvanmoslimsdat andereleerlingenuitdevoorstellingopzoudendoen.opvallendgenoegwarendegroependiehet meestkritischwarenoverjongerenmeteenmigratieachtergrondinhunomgeving,endietevens aangavenzichnietgoedintekunnenlevenindehoofdpersonen,opvallendmildoverdeinterventie: Indeenegroepvondenleerlingendathet weleenstijd werdomhetverhaalvaneen radicaliserendejongereonderdeaandachttebrengen,omdatjeeralzoveeloverzagoptv.inde anderegroepgavenleerlingenaandatzevoorstellingwelbelangrijkvonden,maaradviseerdenze omdeze eerdertelatenzien,omdat wijonzemeningoverbuitenlandersalgevormdhebben. Metbetrekkingtotoverbruggendcontactwijstdezeevaluatieopverschillendematevaneffectiviteit vandeinterventie.wehebbenhierbovenbeschrevendatdemanierwaaropdevoorbereidende lessenwerdenafgenomenmogelijkvaninvloedisgeweestophettotstandbrengenvan overbruggendcontact.echter,hetwelofnietslagenvanoverbruggendcontactligtnietgeheelin handenvandedocent.contextfactorenspelenhierbijeenbelangrijkerol.wehebbenbeschreven hoedesamenstellingvaneenschool(klas)eenrolspeeldeinhetbewerkstelligenvanoverbruggend contact.wehebbenookbeschrevenhoedenagesprekkeningrotetheaterzalen,gespreksleiders vooreenenormeuitdagingstelden.hoewelinsommigezalenleerlingeninteressanteenkwetsbare ervaringenbijdroegen,leiddeditindecontextvandezaalnietaltijdtoteendialoog.eengebrekaan dialoogin'dezaal,namnietwegdatleerlingennadachtenoverdeboodschapvandevoorstelling buitendezaal.hierinschuilteenmogelijkeverdienstevandeinterventiediewemiddelsdit onderzoeknietinkaarthebbenkunnenbrengen. Juni

56 Juni Conclusie+ IndezerapportagewordtantwoordgegevenopdevraagofJihad,'de'voorstelling'eeneffectieve interventieis.omdeeffectiviteittebepalen,ishetbelangrijkdatwededoelenvandeinterventie goedvoorogenhebben.dedoelenvandeinterventiejihad,'de'voorstelling'warenambitieus:er werdbeoogtmeerdan10.000leerlingentebereiken,enonderdezeleerlingen radicalisering bespreekbaartemaken.verderwerdmetdeinterventiebeoogtinzichttekrijgeninnarratievendie bruikbaarzijnombestaandeaannamesrondradicaliseringen jethuisvoeleninnederland ter discussietestellen.doorhetinzichtelijkmakenvanhetprocesvanradicalisering,opbasisvande theatervoorstelling,wildendemakersempatischbegriptecreërenvoordemogelijkegevolgenvan uitsluiting.hetaanbiedenvanmogelijkhedenommetelkaarindiscussietegaanoverditmoeilijke onderwerp,hadtotdoelkritischereflectieonderleerlingentebewerkstelligenoverhuneigen denkbeeldenrondradicaliseringen/ofeventuelethuisgevoelens. Allereerstvormthetbereik,incombinatiemetbeoordelingvandevoorstellingeenbelangrijke graadmetervoordeeffectiviteit.alseerstbesprekenwedeconclusiesvanhetonderzoeknaarhet bereikendebeoordelingvandevoorstellingdoorleerlingen.hetvergrotenvankennis,behoorttot eenvandedoelstellingenvandeinterventie.deeffectiviteitvandevoorstellinginhetrealiserenvan kenniswordthieronderalstweedebesproken.wehebbenbeargumenteerddataanjihad,als interventieverschillendewerkzamemechanismentengrondslaglagen,enhebbendeeffectiviteitper werkzaammechanismeonderzocht.hieronderbesprekenweeerstdebevindingenperwerkzaam mechanisme,daarnagaanweinopdeeffectiviteitvandealgehelevoorstelling.dewerkzaamheid hangtsamenmetdebeoordelingvandevoorstelling.conclusiesoverdebeoordelingkereninde besprekingperwerkzaammechanismeterug. Bereik HetbereikvanJihad,'de'voorstellingwasenorm.Erwerdenintotaal131voorstellingengespeeld doorhetheleland.opdezemanierwerdenbijna36.000leerlingenverdeeldoverdebeoogde opleidingsniveau sdoordeinterventiebereikt.deambitieomminstens10.000leerlingente bereikenwerdhiermeeruimschootswaargemaakt. Beoordeling Leerlingen,onafhankelijkvangeslacht,onderwijsniveau,ofgeloofsovertuiging,warenontzettend enthousiastoverdevoorstelling.datdevoorstellingleukerwasdanleerlingenverwachtten,vonden weteruginalleanalyses.daarbijwaarderenmeisjesdevoorstellinghogerdanjongens.deze bevindingsluitaanbijdebevindingenuiteerderonderzoekwaarinwordtgestelddatvrouwen cultureleevenementenhogerwaarderendanmannen.hetverschilinwaarderingtussen opleidingsniveausisnietsignificant.havoenvwoleerlingenzijnietsminderpositiefoverde voorstellingdanleerlingenoplagereniveaus.deanalysevandebeoordelingpergeloofsgroeplaat ziendatmoslimsdevoorstellingpositieverbeoordelendananderegeloofsgroepen. Wehebbenlatenziendatdebelangrijkstevoorspellervoorhoeleukjedevoorstellingvindt,demate iswaarinjejekuntinleveninhetverhaal.verderhebbenwelatenziendatdebeoordelingsamenvalt metdeervaringvanthuisgevoelindenederlandsesamenleving:hoemeerjejethuisvoelt,hoe positieverjedevoorstellingbeoordeelt;hoeminderjejethuisvoelt,hoenegatieverjede voorstellingbeoordeelt.hoewelmoslimszichminderthuisvoelen,beoordelenzijdevoorstelling hoger.ditheefttemakenmethetvermogenvanmoslimsomzichintelevenindevoorstelling.de hoogstebeoordelingisvanleerlingendiezichnietthuisvoelen,maarwelinkunnenleven.een belangrijkedoelgroepvandevoorstellingwordthiermeebereikt.

57 Juni Kennis Scholendieweonderzochtverschildenvanelkaarindematewaaraanzeaandachtbesteeddenaan eenvoorbereidingvanhetbezoekaandevoorstelling.somsgebruiktendocentendaarvoorwel,en somsniet,delesbriefdiehiervoorbeschikbaarwas.hetluktesommigedocentenwel,enanderen niet,omdejuistesfeertecreërenvoorhetgesprekoverradicalisering.opeenmeerderheidvande scholendiewebezochtenwerdradicaliseringnauwelijksinverbandgebrachtmetanderevormen vanradicaliseringdanderadicaliseringvanmoslims.daardoorverschildenleerlingendiehebben deelgenomenaanonsonderzoekvanelkaarindehoeveelheidkennisdiezevantevorenoverhet onderwerp radicalisering hadden. Sommigeleerlingenwistenvantevorennietwat radicalisering betekende;andereleerlingen kendenjongerendiegeradicaliseerdwarenpersoonlijk,enhaddenveel(ervarings)kennisvanwat radicaliseringbetekent,enwatdegevolgenvanradicaliseringzijn.voordelaatstegroepleerlingen, namdekennisoverradicaliseringdoorhetzienvandevoorstellingenhetbijwonenvande voorbereidendelesenhetnagesprekniettoe.inalleanderegevallen,leiddedevoorstellingenhet besprekenhiervantoteenvermeerderingvankennisoverradicalisering.leerlingenleerdenniet zozeerwat radicalisering preciesbetekent,maarwelwaaromsommigejongerenervoorkiezenom naarsyriëgaan. Naastkennisoverwaaromjongerenradicaliseren,namvoorsommigeleerlingenkennismet betrekkingtotderelatiestussenverschillendegroepenindesamenlevingtoe.veelleerlingendeden doordevoorstellinginzichtenopoverdepositievanminderhedeninnederland;hoezijhunpositie hierervarenenhoeeroverhenwordtgesproken.kennisleiddehierooktotmeerbegrip.dit leerpuntwasvantoepassingopleerlingenzondermigratieachtergrond.voorleerlingenmeteen migratieachtergrondleiddedevoorstellingopditpuntniettotmeerkennis.voorhenvormdede voorstellingeenvensterophuneigenrealiteitwaarhetdeervaringvanuitsluitingbetrof.sommige leerlingenmeteenmigratieachtergrondgavenaanzichdoordevoorstellinggekendtevoeleninhun eigenervaringenenemoties. BuitendevraagofJihad'tot(dejuiste)kennisofoverradicaliseringleidde,concluderenweuitons onderzoeknaarkennis,incombinatiemetonzebevindingenoverhetbereikvandevoorstelling,dat hetbezoekvanleerlingenaanjihad'debepreekbaarheidvanhetthemaradicaliseringonweerlegbaar heeftvergroot.alleenhetfeitdatleerlingenopzoveelscholenlessenvolgendenoverradicalisering endevoorstellingbezochten,maaktendatradicaliseringeenveelvuldigonderwerpvangesprekwas. Detheatervoorstelling:empathie Empathie(inlevingsvermogen)vormthetwerkzamemechanismevandetheatervoorstellingals interventie.deachterliggendegedachtebijditmechanismeisdatdoorhetbetrekkenvanleerlingen bijdeervaringvanuitsluitingdoormiddelvaneentheatervoorstelling,leerlingenzichkunneninleven inwatdezeervaringvooriemandbetekent.wehebbenempathiezowelkwantitatiefalskwalitatief onderzocht.wehebbenempathieonderzochtdoorleerlingentevragenofzezichindevoorstelling kondeninleven. Doorhetbijwonenvandevoorstellingkondenmetnameautochtoneleerlingenzichbeterinlevenin desituatievandehoofdpersonagesvanjihad.inlevenleiddeonderdezeleerlingentoteenverhoging vanbegripvoordeervaringvanuitsluitingonderjongerenmeteenmigratieachtergrond,entot kritischereflectieoverdevraagwievoordezeervaringvanuitsluitingverantwoordelijkis.alleenop eengemengdeschoolleiddehetinlevenindehoofdpersonagesvanjihadooktotmeerbegripvoor Syriëgangers.Opanderescholenblevenleerlingendekeuzeomookdaadwerkelijktevertrekken naaroorlogsgebiedmoeilijkverdedigbaarvinden.

58 Juni Nietalleleerlingenkondenzichinlevenindevoorstelling.Waarweindekwantitatievedatageen voorspellersvondenvooreengebrekaaninleving,vondenweindekwalitatievedatadathetwelof nietinkunnenlevenindesituatievandehoofdpersonages,samenhangtmetdehoudingten opzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrondvanleerlingenvooraanvangvandevoorstelling. Jongerendieopenstondenvoor,ofnieuwsgierigwarennaardiversiteit,kondenzichgoedinleven; leerlingendievooraanvangnegatiefstondentenopzichtevanminderhedenendiversiteitvoelden zichweliswaargeïnformeerd,maarkondenzichslechtinleven.inenkelegevallenvondenwedat leerlingendiealeennegatievemeninghaddenoverjongerenmeteenmigratieachtergronddoorde voorstellingmogelijkgesterktwerdeninhunovertuiging. Aandeanderekantvondenweleerlingendiezichtegoedkondeninlevenindevoorstelling. LeerlingendiegevoeligwarenvoordeervaringvanuitsluitingenvoorkritiekopdeIslam,gavenaan dekeuzevandehoofdpersonagesomtegaanstrijdenvoorhungelooftebewonderen. Inleven heeftbetrekkingophetjekunnenvoorstellenvandebenardesituatievaneenander. Sommigeleerlingenkondennaastinlevenook meeleven.meelevenvondvooralplaatsalsde ervaringenvandehoofdpersonagesraaktenaandeervaringenvanleerlingen.meelevenkwamvoor onderleerlingenmeteenmigratieachtergrond,bijvoorbeeldopmomentendatpersonageswerden ondervraagddooreendouanier,ofverteldenhoezewerdenafgewezenopuitgescholden.meeleven kwamookvooronderleerlingendieervaringhaddenmetbuitengeslotenworden,bijvoorbeeld omdatzegepestwerdenopschool. Hetlespakketendenagesprekken:overbruggendcontact Aandehandvandelesbrief(indeklas)endenagesprekken(inhettheater)werdenleerlingen gestimuleerdomhunmeningtegeven,enhunervaringenmetelkaartedelen.deveronderstelling wasdatdoorleerlingenineengecontroleerdesettingtelatenreflecterenoponderwerpen gerelateerdaanhetthemaradicalisering,overbruggendcontactzouplaatsvinden.docenten ontvingenvoorhetbehandelenvandelesbriefeenuitgebreideinstructie.tweevandeinonzeogen belangrijksteinstructiesbijdelesbrief,werdennietaltijdnageleefd.hetginghieromhetverzorgen vaneenaangepasteopstelling,waarbijleerlingenelkaarkondenzien,eneenneutrale,nietk veroordelendehoudingvandedocent. Veeldocentenbehandeldendelesbriefalsonderdeelvanhunreguliereles,enlietendeleerlingenin klassiekeopstellingzitten.wevondendatleerlingenineenklassiekeopstellingeenminder onderzoekendehoudinghadden,endaterindezesettingvakermeningenwerdengegeven,zonder datdittotdiscussieleidde.verdervondenwedateennietkneutralehoudingvandedocentmet betrekkingtothetonderwerpvandevoorstelling,eerderleiddetotafkeurenfrustratie,dantoteen opensfeerwaarineendialoogplaatskonvinden. Hetwelofnietslagenvanoverbruggendcontactligtnietgeheelinhandenvandedocent. Contextfactorenspeleneenbelangrijkerol.Onzeobservatieswijzeneropdatopsommigescholen overbruggendcontactaandeordevandedagis.datoverbruggendcontacthiertoeneemtopbasis vaneenenkelelesoverradicalisering,ligtnietindelijnderverwachting.anderzijdsligthetookniet indelijnderverwachtingdatopbasisvaneenenkelelesoverradicaliseringoverbruggendcontact toeneemtopscholenwaareenafkeurendehoudingtenopzichtevanjongerenmeteen migratieachtergrondoverheerst.opbasisvanonzeobservatiesenfocusgroepenvondenwedanook geenaanleidingomteconcluderendatoverbruggendcontactopbasisvandeinterventietoenam. Metbetrekkingtothetnagesprekvondenwedatdezedoorleerlingennietaltijdalseenprettige settingwerdervarenvoorhetvoerenvaneengesprekovergevoeligeonderwerpen.desfeer rondomdenagesprekkenwerddoorzowelleerlingenalsdocenteninonsonderzoekals onveilig ervaren.leerlingenvoeldenzichaandeenekantnietveiligomkwetsbareervaringentedelen,aan

59 deanderekanthaddenleerlingenhetgevoeldathunmeningnietgewaardeerdzouwordeninde contextvanhetnagesprek.ingeenvandenagesprekkendiewebijwoondenkwameendialoogtot stand.welwerdenerafentoemooieenkwetsbareervaringengedeeld.hetdelenvanervaringen leiddeerineengevaltoedaterspanningenblootgelegdwerdendieindecontextvandezaalniet werdenopgelost,ineenandergevalleiddeeenbijdrageaanhetnagesprektotkritischereflectiebij eenindividueleleerlingindecontextvandefocusgroep. Allesbijelkaarwarendeonderdelenvandeinterventiediegerichtwarenophettotstandbrengen vanoverbruggendcontact(devoorkennabesprekingindeklas;hetnagesprek)mindereffectief:het creërenvandejuistesettingomoverbruggendcontacttotstandtebrengenbleekeenuitdagingvoor zoweldocentenalsbegeleidersvanhetnagesprek.ookdebegeleidingvangesprekkendiemoesten leidentotoverbruggendcontactlietsomstewensenover.datleerlingendevoorstelling waardeerden,alsleerzaamervoeren,enzichnaaraanleidinghiervangoedkondeninleveninde ervaringenvanjongerenmeteenmigratieachtergrond,doetvermoedendatdeinterventie desalniettemineenpositievewerkingheeftopdemanierwaaropleerlingenoverbruggendcontact ervarenbuitendecontextvandeinterventie. Juni

60 Juni Discussie+ Jihad'iseenveelomvattendeinterventie.Voordezeevaluatiehebbenwijallemogelijkeaspectenvan dezeinterventieonderzocht.hoewelerontegenzeggelijkveelpositiefsoverdezevoorstellingte zeggenis,willenweindezediscussieookaandachtvragenvooreenpaarpuntendiejihad'als interventievooreenuitdagingstelden. Beoordeling Hetpercentageleerlingendatdevoorstellingnegatiefbeoordeeldewaserglaag(4).Onze kwalitatievedatalatenziendatdatnietaltijdbetekendedatleerlingennietkritischwarenoverde voorstelling.integendeel:somshaddenleerlingendieheelpositiefwarenoverdevoorstelling, weinigbegripvoordeboodschapervan.hetisbijhetschrijvenvanditrapportonzeovertuiging geweestdatinzichtindeideeënvandemeestkritischeleerlingenbelangrijkisomtekunnenduiden wanneer,envoorwie,deinterventiewelennietwerkzaamis. Waarweconstateerdendatdehoogstebeoordelingkomtvanleerlingendiezichnietthuisvoelenen zichgoedkunneninleven,ishettegenovergesteldeookwaar:leerlingendiezichthuisvoelenenzich slechtkunneninleven,waarderendevoorstellinghetlaagst.wehebbeninditrapport beargumenteerddatdezegroepweleenbelangrijkedoelgroepisvandeinterventie,maarhierdoor slechtwordtbereikt. Kennis Datleerlingenindeklasoverradicaliseringspraken,leiddeerinonzeervaringnietaltijdtoedat leerlingenook(juiste)kennisopdedenoverhetonderwerp.ookwildebespreekbaarheidinonze ervaringnietaltijdzeggendatleerlingendebeoogdehistorischeenmaatschappelijkecontextvan radicaliseringmeekregen.doorleerlingennietofnietvolledigteinformerenoverhetfeitdatniet alleenmoslimsradicaliseren,werdenleerlingen,ennietalleendemeestkritische,mogelijkinhet vermoedengesterktdat radicalisering alleenbetrekkingheeftopmoslims. Empathie Wehebbenbeschrevendatsommigeleerlingenteverafstondenvandegroepwaarvoorde voorstellingempathiewilopwekken.wevondendatonderdezeleerlingeneenkritischehoudingten aanzienvanjongerenmeteenmigratieachtergrond,gepaardgingmeteengrotegevoeligheidvoor verliesaancultureleidentiteit.aandeanderekantvanhetspectrumvondenweookleerlingendie teveelbetrokkenwarenbijdehoofdpersonages.bijdezeleerlingengingeenteveelaanempathie metdehoofpersonagesgepaardmeteenverhoogdegevoeligheidvoorkritiekopdeislamofde ervaringvanuitsluiting. DegroependiegevoeligzijnvoornegatievebejegeningentenopzichtevandeIslamaandeenekant, engroependiegevoeligzijnvooreenverliesvancultureleidentiteitaandeanderekant,zijnmogelijk aangepasteinterventiesnodig.inonssamplevantienklassen,zatentweeklassenwaarinleerlingen buitengewoonkritischstondentegenoverdeaanwezigheidvan buitenlanders inhunomgeving.bij eendergelijkkleinsamplekunnenweonmogelijksprekenvaneenrepresentatiefaantal.datde houdingvandetweewillekeuriggekozengroepen,opdetien,kritischwas,zagenwedesalniettemin alseenpuntvanaandacht.hoeweldeleerlingenindezegroepenkritischwarenoverdevoorstelling, zagenbeidegroepenwelhetnutvaneeninterventieopditterrein.eenvandedeelnemende leerlingengafaanlievereendiscussietehebbenmet mensendieditechthebbenmeegemaakt. Kritiekvanuitjongerenmeteenmoslimachtergrondisminderaanweziginonssample.Ookhiergeldt datgeziendegroottevanhetsample,wegeenuitsprakenkunnendoenoverderepresentativiteit vandezeobservatie.deleerlingendiekritischwaren,haddenzorgendatdevoorstellinghetbeeld

61 vanmoslimsweleenszoukunnenverslechteren.eenleerlingineengroepwaardezezorggeuitwerd opperdedathijgraageenvoorstellingzouzien waarblankeenzwartemensenhetgoedmetelkaar kondenvinden. Eeninteressanteobservatieiswellichtdattweevandedriegroepeninonssamplewaaruitdemeest kritischegeluidennaarvorenkwamenzichopdelagereonderwijsniveau sbevonden.datisaande enekantnietvreemd,omdatleerlingenophogereniveausgevoeligerwarenvoorsociale wenselijkheid,tegelijkertijdishetinteressantomteziendatbeidegroepenvragenomeenmeer explicietebenaderingvanhetonderwerp:devraagisofwelomgeenacteursmaar echtemensen, ofwelomeentoegankelijkerepresentatievaneengewenstesituatie. Overbruggendcontact Jihad'wasinomvangenopzeteengroteinterventie,meteenveeluiteenlopendeambities.Zowas hetnietalleendeambitieomaandehandvandevoorstellingoverbruggendcontactte bewerkstelligendoorempathieoptewekkenmetdeervaringvanuitsluiting,maarookomaande handvandevoorstellinghetbeeldvandestrijdinsyriëvaneenalterooskleurigbeeldteontdoen. Wevondendatingrotestedenmetnamescholenmetveelmoslimleerlingendevoorstelling bezochten.opdezescholenwaseeninterventieophetgebiedvanoverbruggendcontactwellicht mindernodigofmisschienzelfsoverbodig.voorleerlingenvanoverwegendblankescholenuit kleineregemeentenwasoverbruggendcontactgeenoverbodigeluxe,maarhetbeeldvan radicaliserendemoslimjongerenzorgdedaarbijlogischerwijsnietaltijdvoordebeoogdetoenadering. We hebben geconstateerd dat het met betrekking tot overbruggend contact op scholen soms schortteaanadequatebegeleidingvooreenopenenkritischedialoog.daarbijwasongetwijfeldniet alleengebrekaankundeproblematisch,maarookgebrekaantijdvooreengedegenvoorbereiding. Verschillende recente publicaties wijzen uit dat docenten moeite hebben met het bespreekbaar makenvangevoeligeonderwerpenindeklas.inonzebelevingkosttehetdocentensomsmoeiteom neutraalteblijvenindiscussiesrondhetbezoekaanjihad.'hetopgelegdofaangeleerdkrijgenvan eenbepaaldemeningover,ofhoudingtenopzichtevanjongerenmeteenmigratieachtergrondriep soms weerstand op in de klassen die we bezochten. Deze bevindingen roepen de vraag op of docenteninhetgevalvaneendergelijkeinterventienietextraondersteundmoetenwordenbijhet voorbereidenvanleerlingen. Tijdenshetnagesprekwasnaastdebegeleiding,ookdeomvangvanhetaantaldeelnemersaande beoogde dialoog problematisch. Veel docenten gaven aan een nagesprek liever te houden in de context van de klas. Op basis van ons veldwerk delen wij het inzicht dat een kleinere setting geschikter is voor het nagesprek. Gezien de ervaringen met de lesbrief voorafgaand aan de voorstelling,stellenwijonsvoordatookhier,ofjuisthier,adequatebegeleidingeenvereisteis. Opditmomentdoendeauteursvanditrapportonderzoeknaareeninterventiediequaopzeten onderliggendemechanismenveellijktopjihad.'hierbijwordteentheatervoorstellingineen klaslokaalwordtvertoond;hetnagesprekvindteveneensinhetklaslokaalplaats.hetnagesprek wordtuitgevoerddooreenmedewerkervanhetuitvoerendetheater.deuitkomstenvandit onderzoekzullenmeerinzichtkunnengevenindevraagofdezewerkwijzemogelijkeffectieveris. Eenvandeauteursvanditrapport,PaulienSchaank,voertdaarnaastonderzoekuitnaardeeffecten vaninterventiesgerichtopoverbruggendcontactopgemengdeenvolledig zwarte scholen.hoewel overbruggendcontacthiereenvanzelfsprekendheidis,kanookopdezescholensprakezijnvan etnischedistantie,vaneenetnischeminderheidtenopzichtevandemeerderheid.ookhiervoorzijn mogelijkaangepasteinterventiesnodig. Juni

62 Conclusie DeinterventieJihadiseeneffectieveinterventie.Deinterventiewasmetnamezeereffectiefinhet bereikenvanleerlingenenhetbespreekbaarmakenvanradicalisering.leerlingenwarenenthousiast overdevoorstelling,leefdenmeemetdehoofdpersonagesenleerdenzodoendeietsoverde mogelijkegevolgenvanuitsluiting.onderdelenvandeinterventiegerichtophettotstandbrengen vanoverbruggendcontactwarenmindereffectief.voortoekomstigeinterventiesophetgebiedvan overbruggendcontactmoetgekekenwordennaardebestaandeverhoudingenbinneneenbepaalde contextenmoetdejuistebegeleidinggebodenworden.hetgebrekaaneffectiviteitophetgebied vanoverbruggendcontactwordtmogelijkgecompenseerddoordeeffectiviteitophetgebiedvan inleven,waarbijkritischereflectieplaatsvondoverdepositievanjongerenmeteen migratieachtergrond.erwarenookleerlingendiezichnietkondeninlevenindesituatievanjongeren meteenmigratieachtergrond,endaarnaaraanleidingvandevoorstellingooknietopkonden reflecteren.voordezeleerlingenzijnmogelijkaangepasteinterventiesnodig,waarbijempathie/ inlevingsvermogengeenvereisteis.totslotishetopbasisvanditonderzoekonzeovertuigingdatbij hetoverwegenvaneventuelenieuweofaanvullendeinterventies,deleeropbrengstbijeen meerderheidvandeleerlingendiewelopenstaatvoordeboodschapvandevoorstelling,zwaarder weegtdanhetgebrekaanleereffectondereenminderheidvanleerlingendiehiernietopenvoor staat. Juni

63 Referenties+ Allport,G.W.(1954).The'nature'of'prejudice.Reading,MA:AddisonKWesley. Bekhuis,H.,Ruiter,S.,&Coenders,M.(2009).Xenofobieonderjongeren:deinvloedvaninteretnisch contact.mens'en'maatschappij,84:72k85. BuijsF.J.,DemantF.enHamdyA.(2006)Strijdersvaneigenbodem.Radicaleendemocratische moslimsinnederland,amsterdam:amsterdamuniversitypress. FeltenH.,KeuzenkampS.enEmmenM.(2015).Do'the'right'thing.'De'plausibiliteit'van'interventies' voor'vergroting'van'acceptatie'van'homoseksualiteit.utrecht:movisie. Huijnk,W.,enAndriessen,I.(2016).Integratieinzicht?DeintegratievanmigranteninNederlandop achtterreinennaderbekeken.denhaag:scp. Lub,V.,Groot,N.de,Schaafsma,J.(2011).Polarisatie'en'Radicalisering.'De'onderbouwing'van'sociale' interventies'getoetst.utrecht:movisie. Neumann,P.R.(2015).Victims,'Perpetrators,'Assets:'The'Narratives'of'Islamic'State'Defectors. London:TheInternationalCentrefortheStudyofRadicalizationand'PoliticalViolence.' Putnam,R.D.(2007).Epluribusunum:DiversityandcommunityinthetwentyKfirstcenturythe2006 JohanSkyttePrizeLecture.Scandinavian'political'studies,30(2),137K174. San,M.van,Sieckelinck,S.enM.deWinter(2010).Idealen'op'drift.'Een'pedagogische'kijk'op' radicaliserende'jongeren.denhaag:boomlemmauitgevers. SlootmanM.enTillieJ.(2006)Processenvanradicalisering:waaromsommigeAmsterdamsemoslims radicaalworden.amsterdam:imes. SnelE.(2013).DeTheoryofChangeKbenadering:wetenisméérdanmeten.In:Weten'wat'werkt.' Passend'evaluatieonderzoek'in'het'sociale'domein'(Eds.Omlo,J.Bool,M.enRensen,P.). Amsterdam:UitgeverijSWP. SnidermanP.enHagendoornL.(2007)When'ways'of'life'collide:&Multiculturalism&and&its& discontents'in'the'netherlands.princeton:princetonuniversitypress. Juni

64 Bijlage+1:+Lesbrief+ Juni

65 LESBRIEF Juni

66 Juni DenHaag,donderdag1september2016 Bestedocent, BinnenkortbezoektumetuwleerlingenJihad,'de'voorstelling.Hierbijontvangtuvanonseenaantal lessuggestieswaarmeeuhetvoorstellingsbezoekklassikaalkuntvoorbereiden. De&theatervoorstelling&Jihad&gaat&over&de&drie&vrienden,&& Ismael,&Reda&en&Ben,&die&zich&niet&meer&thuis&voelen&in&Nederland.&& Ze&vertrekken&naar&het&Midden?Oosten&om&zich&aan&te&sluiten&bij&de&jihadisten.&& Eenmaal&aangekomen&treffen&ze&een&situatie&aan&die&minder&heroïsch&is&dan&ze&dachten.& Jihadiseenvoorstellingmeteenactueletitelenactuelethema sdieopeenzowelhumorvolleen luchtigealsserieuzeenaandachtigemanierwordenvormgegeven. Indevoorstellingzienwedriejongensworstellenmethunidentiteitendezoektochtnaar herkenningenerkenning.ookzalerdirectnaafloopvandevoorstellingeennagesprekplaatvinden, waarindieperingegaanwordtopthema salsradicaliseringenjethuisvoelen.hiermeehopende makersvandevoorstellingdezeonderwerpenonderuenuwleerlingenbespreekbaartemaken. DaarbijwillenweuvanuitdeToneelalliantieDenHaagookgraageenhandreikingdoenophet gebiedvandevoorbereiding.omdatwijdenkendathetgoedeninteressantisdeleerlingenrondom dezevoorstellingeenbrederecontextaantebieden,enhetgesprekwatdevoorstellingbeoogtte startenalíndeklastebeginnenvoordatudevoorstellingbezoekt. De regels vanhettheaterbezoek: Wijvragenuonderstaandepuntenalindeklasmetuwleerlingennatelopen: Kjaséntasindegarderobe(lievernogdetassennietmeenaarhettheater) Knietetenendrinkentijdensdevoorstelling Knietnaarhettoilettijdensdevoorstelling Kmobieletelefoonsuittijdensdevoorstelling Kzelfnaardevoorstellingkijken,overleggen&nabesprekenkomtlater Mochtunogvragenen/ofopmerkingenhebbenoverdelesbriefdankuntucontactopnemenmet IselinvanDuurenvandeKoninklijkeSchouwburgDenHaag, Wijwensenueengoedevoorstellingeneenopeneninspirerendnagesprek MetvriendelijkegroetnamensDeToneelalliantieDenHaag, IselinvanDuuren,KoninklijkeSchouwburg DimphnaFruijtier,TheateraanhetSpui LeoSterrenburgenMuriëlBesemer,NTjong hallo LESBRIEFJIHAD,&de&voorstelling Leesdezebriefgoeddoorenkieshierinuweigenpad.Misschienheeftutijdomhetheletrajectte doorlopen,misschienkiestuéénopdrachtuitdieuhetmeestinteressantvindt.uweigeninteresse enenthousiasmezijneenvoorwaardevoorhetslagenvanuwonderzoekengesprekmetde

67 Juni leerlingen. VOORBEREIDENDEOPDRACHTENINDEKLAS Opditmomentishetthemaradicaliseringhot.Hetisookeenthemadatvooralwordtgebruiktals hetgaatoverdemoslimgemeenschap.maarkloptditeigenlijkwel? Wijwillenuenuwleerlingenmiddelsonderstaandeopdrachtenuitnodigenhetonderwerp radicaliseringineengroteremaatschappelijkeenhistorischecontextteplaatsenengezamenlijkde betekenisvanhetwoordteonderzoekeninzijnverschillendehoedanigheden. Opdracht&1& Zetdeleerlingen(bijvoorkeur)ineenkring,zodateenoptimalesettingwordtgecreëerdvoorhet voerenvaneenopengesprek.neemdeafbeeldingenvandeverschillendevlaggenerbij:nederland, Europa,Verenigdenaties,IS,NaziDuitsland,Regenboogvlag,Amerika,China,Vlagmet Anarchieteken,Rusland,Israël,Marokko,FrankrijkenTibetaansegebedsvlag.Deblancovlagisdeze opdrachtnognietnodig. *Laatdeleerlingenbenoemenvanwelkelanden&organisatiesdevlaggenzijn. *Laatdeleerlingenbenoemenwaarzijdenkenofvindendatdezevlaggenvoorstaan. Welkeideeën,normenenwaardenzijneraandezevlaggenverbonden? *Laatdeleerlingenbenoemenwaarelkvandelanden&organisatiesdieindevlaggen vertegenwoordigdwordenradicaalinis.ditmoetbijelkevlagbenoemdworden Betekenisradicaal:Strevennaaringrijpendeveranderingen/hervormingen.Bereidzijndeuiterste consequentiesuiteendenkwijzeteaanvaardenenindadenomtezetten. & Opdracht&2& Legdevlaggenverspreideninwillekeurigevolgordeopdegrondzodatiedereenzegoedkanzien. *Laatdeleerlingengezamenlijkeenvolgordebepalenvanbelangrijkheidwaarindevlaggen neergelegdmoetenworden.linksishetminstbelangrijk,rechtshetmeestbelangrijk. LetopUiteraardisernooiteenabsoluteuitkomstenzijnerverschillendemanierenvanordenen mogelijk.zokanishelemaallinksterechtkomenomdatwehetgrondigoneenszijnmethunidealen, maarhetkanookhelemaalrechtsterechtkomenomdatwesteedsgedwongenwordeneraante denkenenerietsaanmoetendoen.hetgaatomdegedachtendiewordengevormdenhetgesprek datwordtgevoerddoormetdevlaggenteschuiven. *Pakdeblancovlagerbij.Welkevlagmissendeleerlingennoginderij?Tekendezevlagopde blancovlagenvoeghemtoeaanderij.waarommoetjuistdezevlagerbij?enwaaromopdieplek? VOORBEREIDENDGESPREK Hetisnietgemakkelijkommetjongerenopeen veilige maniertepratenoveronderwerpenals identiteit,radicaliseringenonrechtvaardigheid.datkanverschillenderedenenhebben;omdater eentaboeoprust,omdatiedereenzijnmeningalgevormdheeftendeonderwerpendaarmee onbespreekbaarlijken,omdatjongerenhetideehebbendathungevoelnietmagbestaanofniet serieusgenomenwordt,omdatdeemotiessnelhoogopkunnenlopenofsimpelwegomdatuerals docentgeengoedehandvatenvoorheeft. Wijzoudenudaaromgraageenhandreikingwillendoenomumetuwleerlingentelatenfilosoferen overdezethema s. Wat&is&een&filosofisch&gesprek& Filosoferengaatnietoverhetlerenvaneenwaarheidmaaroverhetonderzoeknaardingenwaarwe nietdirecteen(eenduidig)antwoordopweten.eenfilosofischgesprekvraagtdiepgang;meningen dienenverderverkendteworden,standpuntenwordenonderbouwdenargumentenmoeten

68 Juni onderzocht,(metvoorbeelden)verhelderdengetoetstworden. Filosoferendoejenietinjeeentje,maarineengroep.Alsdocentdoetuzelfnietmeeaanhet gesprek,wantuhebteenandereessentiëletaak,dievangespreksleider. De&regels&bij&een&filosofisch&gesprek& Natuurlijkgeldenookbijeenfilosofischgesprekdegebruikelijkeregelsvanelkandergesprek,maar daarnaastzijnereenaantalspecifiekeregelswaarumeewerkt: *Nieuwsgierigheidisdeenigegoededrijfveervoorhetvoerenvaneengesprek *Zorgbijvoorkeurvooreenopstellingwaarindeleerlingenelkaarkunnenzien. *Vertelvoorafdatfilosofereneengroepsprocesis,waarbijjesamenbouwtaanhetonderzoek. Bouwendoejedoorbijvoorbeeldteluisterennaarderedenenachtereenmening,ookofjuistalsje heternietmeeeensbent.wieeenmeninginbrengtmoetbereidzijnuitteleggenwaaromhij/zijdat vindt.elkaarlatenuitpratenisvanzelfsprekend. *DeelnemershebbenhetrechtomtezwijgenNietiedereenhoeftaanhetwoordtekomen. Betrokkenluisterenisevenwaardevol. *GebruikeenbordofflapKover.Hieropkuntubelangrijkeuitspraken,opmerkelijkegedachten, nieuwevragene.d.noteren.dithelptomdelijnvanhetgesprekteblijvenvolgen,zowelvoorde gespreksleideralsdedeelnemerszelf. *Tijdenshetfilosofischgesprekgebruikenwealleendeideeënengedachtenvandedeelnemersin degroep.alleendezepersonenzijnhieromhunmeninguitteleggen. *Laatualsdocentaanheteindevaneengesprekniet(tochnog)verleidenuwpersoonlijkemening overhetonderwerptegeven.laatdeleerlingengeloveninhetbelangvanhuneigenonderzoeken meningen.diezijninteressantenwaardevolgenoeg. *Alsiemandutijdenshetgesprekprobeertteprovoceren,blijfdannogsteedsoprecht geïnteresseerd.waarombrengtdezedeelnemerditin?kanhetvanbelangzijnvoorhetonderzoek? Vraagdiegenezijninbrenguitteleggen,zoalsudatvraagtbijelkeinbrenginhetgesprek.Alsde deelnemerzijninbrengnietwiluitleggen,hoeftudezeooknietserieusmeetenemeninhet onderzoekenkuntuhetnaastuneerleggen.degroepkanverdermethetgesprekzonderdater onnodigveeltijdenenergiewordtverspild. *Somszeggendeelnemersdingendieuniet maatschappelijk okévindt. Bijvoorbeeldeendiscriminerendeopmerkingofextremeuiting.Veranderdannietvangespreksleider naarderolvanopvoederblijfdeonpartijdigegespreksleiderenvraagnaaruitleg.derolvan opvoederligtnamelijkaltijdbeslotenindegroepzelf.hiervoormoetuvertrouwenhebbeninuw groepenhunkritischdenkvermogen. *Rondeengesprekaltijdaf.Datkandoorsamenmetdegroepdelijnvanhetgespreknatelopen. Kijkofermisschienconclusiesgetrokkenkunnenworden.LetopDezeconclusieskomenaltijduit hetgesprekenkunnendusverschillenvanuweigenideeënofmeningoverhetonderwerp.ukunt ookdemooisteuitsprakenvanhetgespreklatenbenoemenofvragenofdedeelnemerstijdenshet gesprekietshebbengehoorddatzenoglangzullenonthouden. Opdracht&3& Hierondergevenweueenaantalfilosofischestartvragenwaarmeeuhetgesprekdatinopdracht1 en2wellichtalopgangkwamverderdoorkuntzetten.onderstaandevragenzijnstartvragenendus bedoeldomhetgesprekmeeteopenen.blijfalsgespreksleiderbenadrukkendatdegroepnietop zoekisnaardewaarheid,maarbezigismeteenonderzoek.blijfdeleerlingenvragenomhun meningen,ideeënenargumentenuitteleggenentoetelichten. Voorbeeld+Als+iemand+een+bepaalde+mening+geeft+en+dit+onderbouwt+met+ omdat+mijn+ vader+dat+zegt,+dan+is+die+reden+niet+bruikbaar+omdat+de+vader+niet+aanwezig+is+om+uit+te+ leggen+waar+die+mening+vandaan+komt.+vraag+dan+door:+ Wat+denk+je+er+zelf+van? +

69 KIsradicaalenextreemhetzelfde? KWatzouerinjelevenveranderenalserhelemaalgeenregelsmeerbestonden? KWatzouerinjelevenveranderenalsjemorgenwakkerzouwordenineendictatuur? KKunjeeenvoorbeeldgevenvaneenmomentindelaatsteweekdatjouonrechtwerdaangedaan? Bijdezevraaggaathetniet()omhethorenvanzoveelmogelijkvoorbeelden,maarhetgezamenlijk onderzoeknaarwathetgevoel onrecht betekentenmetjedoet. KKunjedewaarheidwegen? KWatisvolgensjouhetbelangrijkst:vrijheidvanmeningsuitingOFveiligheidOFsaamhorigheid. INHETTHEATER HETNAGESPREK Directnadevoorstellingvindterinhettheatereenthematischnagesprekplaats.Hierinpratende leerlingenverderoverdekeuzesvandedriepersonagesenwordtergeprobeerdeenstaptemaken vanhetverhaalophettoneelnaardeverhalenvanhetpubliek.vanuitdevoorstellingishierbijeen gespreksleideraanwezig.hetisverstandigdeleerlingenalvasttevertellendatditgesprekgaatplaats vinden,zodatzijwetenwaterinhettheatergaatgebeurenenzemisschienzelfsalnakunnen denkenovereventuelevragendiezehebbenrondomdeeerdergenoemdethema s. ' ' ' ' Juni

70 Juni NAAFLOOPINDEKLAS WehopennatuurlijkdatuenuwleerlingeneengoedeervaringhebbengehadbijJihad,'de' voorstellingenhetnagesprek.wevindenhetbelangrijkdatdevoorstellingservaringwordtafgerond bijuopschoolomopdiemanierdecirkelrondtemaken.waarschijnlijkzijnerinhetnagesprek maareenaantalleerlingenaanbodgekomenomietstevragenoftevertellen.hetisgoedomterug indeklasiedereendemogelijkheidtegeventotreflectieenhetprojectgezamenlijkafteronden. Opdracht&4& Laatdeleerlingenvoorzichzelfwerken.Geefzedeopdrachteen ansichtkaart teschrijvenaanéén vandepersonagesuithetstukjihad.elkeleerlingkiestzelfhetpersonageuitwaarhij/zijaanwil schrijven.letop:eenpersonageenacteurzijntweeverschillendedingen. Hetgaatbijdezeopdrachtdusnietoveroferwelofnietgoedgespeeldiso.i.d.,maaroverdatwatje nogmeezouwillengevenaanben,reda,ismaelofmichel. Beste., Watisjenogzouwillenzeggenis.... Groet. *Laateenaantalleerlingenhun kaart voorlezen.bespreekdevoorstellinginhoudelijknanaar aanleidingvandezeteksten(opdezemanierspreektumetdeleerlingennaoverdeinhoudinplaats vanalleenofzehetbijvoorbeeldgrappigvondenofslechtgespeeld). & & Opdracht&5& *Denkmetdeleerlingenterugaandeopdrachtendiejullietervoorbereidingopdevoorstelling hebbengedaan.kijkevennaardevragenvanopdracht3endeconclusiesdiejulliewelofniet kondentrekken.zijnerleerlingendie,naaraanleidingvanwatzeinhettheaterhebbengezienen gehoordnogietsaantevullenoftoetevoegenhebben. Moetenweonzeonderzoeksresultatenvanopdracht3bijstellenofniet? *Pakdeblancovlagerweerbij,gebruikvoordezeopdrachtdeanderezijde. Bedenkmetelkaareenvlagdiede(radicale)idealenvandezeklasvertegenwoordigt. Tekendezeopdeblancovlagengeefhemeenmooiplaatsindeklas. TIP Alslaatstezoudenwijunogwillenattenderenopdewebsite: websiteisontwikkeldbijdevoorstellingde'radicalisering'van'sadettin'k.vandeturks/nederlandse theatermakersadettinkirmiziyüz.wijdenkendatdezewebsite, metbijbehorendeonlinetestenhistorischeachtergrondenoverradicalisering,eenmooieaanvulling zoukunnenzijnoponzelesbrief. Websiteensocialmedia Bezoekookdewebsite: EnvolgdevoorstellingviaFacebook:

71 Bijlage+2:+Observatieschema+ ObservatieschemaJihaddeVoorstelling Algemenegegevensschool: Schooltype(christelijk,openbaaretc) Diversiteit(blank,zwart,gemengd,aardvandiversiteit) Onderwijsniveaus Sfeeropschool(fysiekenverbaalgedragvanleerlingent.o.v.elkaar) Algemenegegevensklas: Niveau Leeftijd Samenstelling Sfeerindeklas Opdracht Aardvandediscussie: Open/nieuwsgierigehouding Onderzoekendehouding(meningen,argumenten,ideeënwordenuitgelegdenbevraagd) Gespreksleiding Ruimtevoormeningsverschillen Fysiekeenverbalehoudingvanleerlingtenopzichtevanelkaar(respectvol,afkeurend,elkaar uitlachen,aanwezigheidvanspanning,strevennaarwaarheid,fanatisme) Wiedomineerthetgesprek Isersprakevaneengroepsproces Juni

72 Juni Bijlage+3:+Interviewguide+(ronde+1)+ Opzettopiclijstfocusgroepen(Ronde1) t.b.v.evaluatiejihaddevoorstelling Opening Openingmetintroductievanonderzoeker,notulistendeelnemers(ditnietopnemen) Uitlegvandefocusgroep:waargaanweoverpraten,hoelang,enhoeverlooptzo ngesprek? Uitleggendatiedersinputgewenstis,datergeenfouteantwoordenzijn,datdeelnemersnietdoor elkaarheenmoetenpraten. Vertrouwelijkheid:hetideeisdatwemetelkaaroverditonderwerppratenzonderdatanderendaar ietsovertewetenkomen.ikzouhetfijnvindenalsjulliewathiergezegdwordtonderonshouden. Uitleganonimiteit:dedeelnemerskrijgeneennummerzodathunantwoordenniettraceerbaarzijn inhettranscript.datazijnalleentbvhetonderzoekenwordennietgedeeldmetderden.het ministerievanszwheeftalleenopverzoektoegangtotdegeannonimiseerdeverslagen,ookdenaam vandeschoolisdaarinnietopgenomen. IntroductievanaudioKapparaat:ditapparaatjeneemtopwatjulliezeggenzodatwijzoprecies mogelijkkunnenwetenwatjulliegezegdhebben.wewillennietdatjulliezeggen dathebiknietzo gezegd Vragenblok1:voorbesprekingenlesbrief Watvondenjullievandelesdiejezojuistgehadhebt? (watvondjevandeopdracht,interessant,leerzaam,hoevondjedathetgesprekverliep,was jeheteensmetdedingendiegezegdwerden,hebjezelfietsgezegd,waaromniet?) Kunnenjullieietsvertellenoverdeklaswaarjeinzit? (achtergrond,samenstelling,bij'een'etnisch'diverse'klas:'wat'vind'je'van'zoveel'diversiteit,' vind'je'het'belangrijk;'bij'een'etnisch'homogene'klas:'wat'vind'je'er'van'dat'er'zo'weinig' diversiteit'is'in'je'klas,'vind'je'diversiteit'belangrijk) Hoewordtbijjullieindeklasomgegaanmetverschilvanmening? (Hebjehetideedatjeklasgenotenbegripvoorelkaarhebben?Hoemerkjedat?Waarover bestaanerverschillenvanmeningindeklas?hoegaanjulliedaarmeeom?kunjeeen voorbeeldgevenvanwanneeriemandwel/geenbegriptoondevoorjou?alsditactiefwordt gestimuleerddoordeschool:watvindtjedaarvan?hebjehetideedatditookdoorwerktin deklas?ofdaarbuiten?) Vragenblok2:radicalisering Wetenjullieeigenlijkwaardevoorstellingdiejulliegaanzienovergaat? Watbetekent Jihad eigenlijk?

73 Juni (Watwordteronderverstaan,watgebeurtermetjongerendieopjihadgaan) Watwetenjullieoverditonderwerp? (waaromhebbenweheterover,watisheteigenlijk,waaromradicaliserenjongeren? Komtradicaliseringalleenvoorondermoslimjongeren?Staatditthemavervanjeaf,ofstaat hetjuistdichtbij,waarkomtdatdoor?) Evt:KunjejevoorstellendaterjongerenzijndiezichnietthuisvoeleninNederland? (waaromwel/niet,waaromisdatbelangrijk,staatdezeervaringvervanjullieafofniet,hoe komtdat?) Vragenblok4:betrokkenheid Weleveninwatzenoemeneenmulticulturelesamenleving.Hoezietdemulticulturelesamenleving ervoorjullieuit? (hoediversisjeomgeving?welkegroepenonderscheidjeindesamenleving?vindjedater genoegcontactistussendegroepen) Autochtoneklassen Hebbenjulliezelfcontactmetmensenmeteenandereachtergronddanjijzelf? (Ja:hoezietdatcontacteruit,zijnhetmedeleerlingen,docenten,collega s,vrienden, kennissen,klasgenoten,buren,watdoenjulliesamen,watzijndeovereenkomstentussen jullie?zonee:waaromisergeencontact?zoujecontactkunnenhebben?watzoueen redenzijnvoorwelcontact?watbelemmertcontact?) Isergenoegbegripistussengroepenindesamenleving? (waaromdenkjevanwel,waaromdenkjevanniet?kunjebegrijpenwaarommensengeen begriphebbenvoorallochtonen/moslims?) Inhoeverreervarenjullieverschilvanmeningmetanderegroepen? (Inhoeverrezienjullieproblemenmetanderegroepen?Waargaatditdanover?Kunjeeen voorbeeldgevenvanietsdatjezelfhebtmeegemaakt?hoegajemetverschilvanmening om?) Etnischdiverseklassen Isergenoegbegripistussengroepenindesamenleving? (waaromdenkjevanwel,waaromdenkjevanniet?kunjebegrijpenwaarommensengeen begriphebbenvoorallochtonen/moslims?) Inhoeverreervarenjullieverschilvanmeningmetanderegroepen? (Inhoeverrezienjullieproblemenmetanderegroepen?Waargaatditdanover?Kunjeeen voorbeeldgevenvanietsdatjezelfhebtmeegemaakt?hoegajemetverschilvanmening om?) Inhoeverrevoeljedatjouwgroepwordtbuitengesloten(oneerlijkbehandeld,nietgeaccepteerd)in Nederland? (Kunjeeenvoorbeeldgeven?Vanietsdatjezelfhebtmeegemaakt?Redenenvoor buitensluiten?kunjedatjevoorstellen?) Vragenblok5:socialecohesie

74 Vindjerelatiestussenverschillendegroepenindemaatschappijgoedofslecht? (waarom,voorbeelden) Watzouermoetengebeurenomdezerelatiesteverbeteren? Watdoenjullieeropschool/indeklasaan?Watdenkje,zoueentheatervoorstellingkunnenhelpen omhierietsaanteveranderen? Slot Zijnernogdingendiejulliewillenbespreken?Zijnweietsvergeten? Ikwiljulliebedankenvoorjulliemedewerking.Zoalsjulliemisschienweten,komiklaterdezeweek nogeensterugalsjulliedevoorstellingjihaddevoorstellinghebbengezien,danwilikgraagweten watjullieervanvonden.doejulliedanweermee?julliekunnendaneenbioscoopbonverdienenvan 15euro. Juni

75 Juni Bijlage+4:+Interviewguide+(ronde+2)+ Opzettopiclijstfocusgroepen(Ronde2) t.b.v.evaluatiejihaddevoorstelling Opening(verkorten) Openingmetintroductievanonderzoeker,notulistendeelnemers(ditnietopnemen) Uitlegvandefocusgroep:waargaanweoverpraten,hoelang,enhoeverlooptzo ngesprek? Uitleggendatiedersinputgewenstis,datergeenfouteantwoordenzijn,datdeelnemersnietdoor elkaarheenmoetenpraten. Vertrouwelijkheid:hetideeisdatwemetelkaaroverditonderwerppratenzonderdatanderendaar ietsovertewetenkomen.ikzouhetfijnvindenalsjulliewathiergezegdwordtonderonshouden. Uitleganonimiteit:dedeelnemerskrijgeneennummerzodathunantwoordenniettraceerbaarzijn inhettranscript.datazijnalleentbvhetonderzoekenwordennietgedeeldmetderden.het ministerievanszwheeftalleenopverzoektoegangtotdegeannonimiseerdeverslagen,ookdenaam vandeschoolisdaarinnietopgenomen. IntroductievanaudioKapparaat:ditapparaatjeneemtopwatjulliezeggenzodatwijzoprecies mogelijkkunnenwetenwatjulliegezegdhebben.wewillennietdatjulliezeggen dathebiknietzo gezegd Vragenblok1:beoordelingvoorstellingennagesprek Julliehebbenhetbezoekaandevoorstellingnetnabesproken. Watvondjevandeles? (hoeverliepdediscussie,zagjeveranderingtenopzichtevandevorigekeerdatjulliehet overditonderwerphadden) WehebbenhetnetindelesoverdevoorstellingJdVgehad. Watvondjevandevoorstelling? (vondjedevoorstellingleuk/geloofwaardig/leerzaam/herkenbaar/grappig(voorbeelden), warenermomentendatjeechtmeeleefdemetdeacteurs,welke) Hoezoudenjulliehetonderwerpvandevoorstellingbeschrijven? Enwatwasvolgensjulliedeboodschap? Wathebjezelfgeleerdvandezevoorstelling?Welkelessenhebjijeruitgehaald? Hebjehetideedatjedoordezevoorstellinganderenbeterhebtlerenkennen.Enzoja,wie?Opwat voormanier? Nadevoorstellingvolgdeookeennagesprek.

76 Juni Watvondjevanhetnagesprek? (vondjehetinteressant?watvondjevandereacties,konjejevindenindereacties,hebje dingengeleerd,hadjenogietswillentoevoegen,waaromhebjedatnietgedaan?) Kunjeietsvertellenoverdereactiesopdevoorstellingindeklas? (hoewarendereacties,kunjeeenvoorbeeldgeven,vondjedaternogdingenontbrakenin hetgesprek,wildejenogietstoevoegen,kunjevertellenwaaromjenietsgezegdhebt) Terugkomenopvraagnaarmaniervanomgangmetverschilvanmeningindeklas: Gaatheternuandersaantoedanhiervoor? (hebjehetideedatjeklasgenotenmeerbegriphebbenvoorjou?kunjeeenvoorbeeld geven?waaroverbestaanverschillenvanmeningindeklas?ishierveranderingin gekomen?denkjedatdetheatervoorstellinghierietsaanheeftveranderd,denkjedatdeze veranderingblijvendis,alshethetzelfdeisgebleven:hoekomthetdatjeklasditzogoed oppikt,watdoenjullieeraan) Vragenblok2:radicalisering (Devorigekeergavenjullieaandatjullieeigenlijknietgoedwistenwatradicaliseringwas) Wathebjegeleerdoverradicalisering? (watweetjenudatjeeerdernognietwist) Wathebjegeleerdoverderedenenomteradicaliseren? (watisdenkjedebelangrijkstereden) KunjejevoorstellendaterjongerenzijndiezichnietthuisvoeleninNederland? (kunjejeinleveninhunsituatie?heeftdevoorstellinghierietsaanveranderd,heeftde voorstellingvoorjoueenverschilgemaaktinjeeigenthuiskgevoel) Vragenblok3:contact Wehebbenhetgehadoververschillendegroepenindesamenleving.Enhoehetcontactdaartussen is. Autochtoneklassen: Benjemeertewetengekomenoververschillendegroepenindesamenleving? Welkegroepen? (Watbenjedaarovertewetengekomen?Verhoudingmethetbeelddatjehad? Kunjedezegroepennubeterbegrijpen? Inhoeverrehebjeeenanderbeeldvanbepaaldegroepengekregen? (Vanwelkegroepen?Hoekijkjenutegenmoslimsensyriestrijdersaan?Verhoudingmet eerst?) Denkjedatanderenhierdoorandersnaarmoslimsgaankijken? Kijkjenuandersnaarjemedeleerlingen/vrienden/buren/mensenopstraatdanvoordevoorstelling?

77 Juni Benjenieuwsgieriggeraaktnaarmensenvananderebevolkingsgroepen? Etnischdiverseklassen Benjemeertewetengekomenoververschillendegroepenindesamenleving? Welkegroepen? (Watbenjedaarovertewetengekomen?Verhoudingmethetbeelddatjehad? Kunjedezegroepennubeterbegrijpen? Denkjedathetbeeldvanjongemoslims/jongerenmeteenmigratieachtergronddoordeze voorstellingzalveranderen? (Waaromwel/niet,opwelkemanier?) Denkjedatdevoorstellingkanhelpeninhetbevorderenvanbegripvoorjongemoslims/ allochtoneninnederland? Vragenblok Terugkomenopvraagoverrelatiestussenverschillendegroepenindemaatschappij. Kijkjehiernuandersnaar? Watzouermoetengebeurenomdezerelatiesteverbeteren? (watzoukunnenhelpen,denkjedatdezetheatervoorstellingzoukunnenhelpen?denkje dattheatervoorstellingeneengoedemanierzijnomrelatiesteverbeteren,bespreekbaarte maken) Overwelkonderwerpzoujenogeentheatervoorstellingwillenzien? Slot Zijnernogdingendiejulliewillenbespreken?Zijnweietsvergeten? Ikwiljulliebedankenvoorjulliemedewerking.Omdatjulliemeehebbengedaanaanbeidegroepen krijgenjullieeenbioscoopbonvan15euro.

78 Bijlage+5:+Online+vragenlijst+leerlingen+ Juni

79 Bijlage+6:+Online+vragenlijst+docenten+ Juni