Accountantsverslag 2017 Gemeente Emmen

Transcriptie

1 Accountantsverslag juni 2018

2 T: +31 (0) E: BDO Audit & Assurance B.V. Postbus 253, 9700 AG Groningen Paterswoldseweg 810, 9728 BM Groningen Aan de raad van de gemeente Emmen T.a.v. de heer mr. H.D. Werkman, raadsgriffier Postbus RA Emmen Groningen, 4 juni 2018 Kenmerk: RHB/PS/SH/SD/ /021 Geachte leden van de raad, Wij hebben de jaarrekening 2017 van gemeente Emmen (hierna te noemen gemeente ) gecontroleerd. Zoals afgesproken in onze opdrachtbevestiging d.d. 8 september 2017, ontvangt u hierbij ons accountantsverslag In dit verslag hebben we de belangrijkste bevindingen en conclusies van de jaarrekeningcontrole opgenomen. Onze bevindingen en aanbevelingen hebben wij afgestemd met de verantwoordelijke wethouder. Een afschrift van dit verslag is toegezonden aan het college van burgemeester en wethouders. Het opstellen en controleren van de jaarrekening vraagt elk jaar weer een aanzienlijke inspanning. Bij deze willen wij alle betrokken medewerkers van de gemeente bedanken voor de constructieve en plezierige samenwerking tijdens de controle. Wij hopen u met dit verslag van dienst te zijn. Vanzelfsprekend zijn wij graag bereid om een nadere toelichting op de inhoud te geven. Ter informatie: De digitale versie van dit document is vanaf de inhoudspagina interactief. Aan de hand van de menustructuur kan door het document genavigeerd worden. Via een klik op het BDO-logo gaat u steeds één stap terug in de menustructuur totdat u uiteindelijk weer in het hoofdmenu (de inhoudsopgave) uitkomt. Met vriendelijke groet, BDO Audit & Assurance B.V. namens deze, w.g. drs. R.H. Bouman RA 2

3 Inhoudsopgave 1. Dashboard accountantscontrole 2. Uitkomsten jaarrekeningcontrole 3. Resultaat en financiële positie 4. Belangrijkste bevindingen Bijlagen

4 1. Dashboard accountantscontrole - CONCEPT Strekking controleverklaring Belangrijkste aandachtspunten voor 2018 Resultaat 2017 Wij hebben bij de jaarrekening 2017 een goedkeurende controleverklaring afgegeven met betrekking tot de getrouwheid en een verklaring met beperking ten aanzien van de rechtmatigheid. De beperking ten aanzien van de rechtmatigheid volgt met name uit de bevindingen ten aanzien van de naleving van de Europese aanbestedingsregels. Wij hebben geen bevindingen ten aanzien van de SiSa-bijlage en de WNT-verantwoording. De samenwerking is constructief en plezierig verlopen. 1. Aanscherpen montoring Wildlands. 2. Inrichting beheersmaatregelen ICT. 3. Opstelproces jaarrekening en zelf controlerend vermogen verder versterken. Het resultaat van gemeente Emmen over het jaar 2017 bedraagt 4,3 nadelig (begroot 2,0 miljoen nadelig). De afwijking van het resultaat is, gerelateerd aan de totale omvang van de begroting, relatief beperkt en duidt op een adequaat voorspellend vermogen. De afwijking ten opzichte van het begrote resultaat wordt met name verklaard door: Resultaat grondexploitaties: +/+ 1,5 mln ( 6,2 miljoen niet begrote winstneming -/- niet begrote aanvullende afwaardering Rundedal 4,7 mln). Hogere kosten in het sociaal domein 3,6 miljoen. Belangrijkste bevindingen Gronden Uw financiële positie vergeleken De prestatielevering is niet voor alle zorgkosten in het sociaal domein onderbouwd, hierdoor ontstaat een onzekerheid van 4,0 miljoen. Wij hebben ingestemd met de risico inschatting van het college omtrent de waardering van de door de gemeente gehouden posities op Wildlands. De positie van de gemeente op Wildlands is aanzienlijk; periodieke interne beoordeling van de waardering daarvan is noodzakelijk. Onrechtmatigheden geconstateerd voor wat betreft naleving EU-aanbestedingsrichtlijnen voor een bedrag van 4,0 miljoen. In 2017 is sprake van een wijziging in het BBV met betrekking tot de voorgeschreven verwerkingswijze ten aanzien van tussentijdse winsten in lopende grondexploitaties. Hierdoor moeten winsten eerder worden genomen, naar rato van de voortgang van het project. Gegeven de actuele calculaties heeft de toepassing van de POC methode geleid tot winstname in het boekjaar 2017 van 7,0 mln. Aandacht voor waardering bedrijventerreinen blijft noodzakelijk. Aanvullende afwaardering Rundedal 4,7 miljoen verwerkt. 4

5 2. Uitkomsten jaarrekeningcontrole 2.1 De jaarrekening is getrouw 2.2 Rechtmatigheid van de jaarrekening 2.3 Belangrijkste aandachtspunten 2018

6 2.1 De jaarrekening is getrouw De jaarrekening 2017 is getrouw Naast de geconstateerde en verwerkte controleverschillen, zijn tijdens onze controle de volgende resterende controleverschillen geconstateerd. Resterende, niet-verwerkte controleverschillen 2017 getrouwheid Nummer Omschrijving Betreft post/toelichting Fouten Onzekerheden 1 Fouten getrouwheid PGB (gerapporteerd door SVB) Hoofdstuk ,000 2 WMO Beschermd wonen, prestatielevering niet aangetoond Hoofdstuk 4.5 1,051,000 3 Jeugdzorg, prestatielevering niet aangetoond Hoofdstuk 4.5 2,016,000 Totaal 421,000 3,067,000 Materialiteit (1% voor fouten / 3% voor onzekerheden) 4,450,000 13,350,000 Performance materialiteit (75% van de materialiteit) 3,337,500 3,337,500 Door de raad vastgestelde rapporteringstolerantie 445, ,000 6

7 2.2 Rechtmatigheid van de jaarrekening De rechtmatigheidfouten overstijgen de goedkeuringstolerantie Naast de geconstateerde en verwerkte controleverschillen, zijn tijdens onze controle de volgende resterende controleverschillen geconstateerd. Resterende, niet-verwerkte controleverschillen 2017 rechtmatigheid Nummer Omschrijving Betreft post/toelichting Fouten Onzekerheden 1 ongesaldeerde getrouwheidsfouten zijn rechtmatigheidsfouten transport ,000 3,067,000 2 Fouten rechtmatigheid PGB (gerapporteerd door SVB) Hoofdstuk ,000 3 Onrechtmatigheden EU-aanbesteden Hoofdstuk 4.4 4,006,000 Totaal 4,838,000 3,067,000 Materialiteit (1% voor fouten / 3% voor onzekerheden) 4,450,000 13,350,000 Performance materialiteit (75% van de materialiteit) 3,337,500 3,337,500 Door de raad vastgestelde rapporteringstolerantie 445, ,000 Ten aanzien van het aspect rechtmatigheid overstijgen de geconstateerde fouten de geldende goedkeuring toleranties. Dit leidt voor wat betreft het aspect rechtmatigheid tot een oordeel met beperking. 7

8 2.3 Belangrijkste aandachtspunten voor 2018 Inleiding Naar aanleiding van onze controle van de jaarrekening 2017 hebben wij een aantal bevindingen en aanbevelingen over het afgelopen boekjaar weergegeven. Daarnaast willen wij, vanuit onze natuurlijke adviesfunctie, de volgende belangrijke aandachtspunten voor het komende jaar benoemen. 1. Aanscherpen monitoring Wildlands Op basis van de ontvangen stukken en tegenvallende resultaten in 2017 en begin 2018 lijkt, naar onze inschatting, sprake van een toegenomen risico voor de gemeente Emmen. Dit betekent dat komend jaar de inhoudelijke beoordeling van de kwartaalrapportages, nieuw op te leveren business case, (meerjaren-) begroting, jaarrekening 2017, liquiditeitsprognoses, etc. kwalitatief diepgaander moet plaatsvinden en intern / extern onafhankelijk getoetst worden. Mochten de ontwikkelingen ook in de zomer en de rest van het jaar 2018 tegenvallen, dan adviseren wij de gevolgen vroegtijdig te analyseren (najaar 2018) en maatregelen te treffen / alternatieve scenario s te ontwikkelen. 2. Inrichting Beheersmaatregelen ICT Zoals in onze managementletter 2016 alsook 2017 is gerapporteerd zijn de algemene IT Beheermaatregelen mede van belang voor een efficiënte aanpak van onze controle. Als gevolg van de bevindingen uit de managementletter zijn er enkele aanvullende gegevens gerichte werkzaamheden uitgevoerd. Voor 2018 willen wij het belang van de algemene IT beheersmaatregelen benadrukken. 3. Opstelproces jaarrekening en zelf controlerend vermogen verder versterken We hebben geconstateerd dat de gemeente Emmen de verantwoordelijkheid voor het samenstellen van het balansdossier decentraal heeft belegd. Vanuit team FBA is er centrale coördinatie op het jaarrekeningproces, echter een inhoudelijke beoordeling (op juistheid en volledigheid) vindt niet altijd plaats. Het gevolg is dat wij meer tijd hebben moeten besteden om de juiste (volgbare) controle informatie te verkrijgen. Graag treden we met u in overleg om de het opstelproces voor de jaarrekening 2018 én uw zelf controlerende rol hierin, verder te versterken. 8

9 3. Resultaat en financiële positie 3.1 Resultaat Uw financiële positie vergeleken

10 3.1 Resultaat 2017 Resultaat 2017 ten opzichte van de gewijzigde begroting bedraagt 2,3 miljoen nadelig Het resultaat van gemeente Emmen over het jaar 2017 ten opzichte van de gewijzigde begroting bedraagt 2,3 miljoen nadelig. In het onderstaand overzicht is het resultaat in het kort weergegeven: Overzicht van baten en lasten 2017 (alle bedragen in '000) Resultaat 2017 Gewijzigde begroting Δ Δ in % Baten % Lasten % Saldo baten en lasten programma s Saldo algemene dekkingsmiddelen % Overhead % Saldo Vennootschapsbelasting Stortingen in reserves Onttrekkingen aan reserves Het resultaat wijkt ongeveer 0,6% af van de begroting wat duidt op een adequaat voorspellend vermogen Resultaat ,6% Het resultaat is in de jaarrekening nader geanalyseerd. Het resultaat 2017 wijkt ongeveer 0,6% ( / ) af van de totale begrote lasten (na wijziging). Op basis van onze ervaringsnorm bij gemeenten is een afwijking van 2-3 % inherent aan een complex begrotingsproces, een hogere afwijking duidt op een nog niet optimaal voorspellend vermogen. valt binnen de gestelde marges. De afwijking van de begroting hangt gedeeltelijk samen met een nieuwe voorgeschreven verwerkingswijze van tussentijdse winsten op grondexploitaties welke leidt tot een extra bate in 2017 van 1,5 miljoen ten opzichte van de gewijzigde begroting en het nadelig resultaat op jeugdhulp van 3,6 miljoen. 10

11 3.2 Uw financiële positie vergeleken Emmen Ratio weerstandsvermogen 30,0% 25,0% Solvabiliteitsratio Gemid. NL* 28,1% 2,50 20,0% 2,00 1,50 1,00 140,0% 120,0% 100,0% 80,0% 60,0% 40,0% 20,0% 0,0% 2,36 1,94 1,89 1,31 PB17 JR16 PB18 JR17 Netto schuldquote 124,3% 103,5% 115,9% 115,7% 65,8% PB17 JR16 PB18 JR17 15,0% 10,0% 5,0% 0,0% 18,0% 16,0% 14,0% 12,0% 10,0% 8,0% 6,0% 4,0% 2,0% 0,0% 6,4% 11,4% 7,1% 8,9% PB17 JR16 PB18 JR17 Ratio grondexploitatie 8,1% 6,7% 6,7% PB17 JR16 PB18 JR17 16,6% 8,4% * De bron voor de gemiddelden NL betreft het gemiddelde over 2016 voor gemeenten in de categorie inwoners volgens het dashboard op 11

12 3.2 Uw financiële positie vergeleken Solvabiliteit = eigen vermogen / balanstotaal Ratio weerstandsvermogen Nettoschuldquote = schulden / totaal vermogen Ratio grondexploitatie = omvang voorraad / balanstotaal Onze rol in relatie tot het weerstandsvermogen en financiële kengetallen De analyse van het weerstandsvermogen en de financiële kengetallen is een onderdeel van het jaarverslag en de paragraaf weerstandsvermogen en risicobeheersing. Vanuit onze controlerende rol dienen wij vast te stellen of het jaarverslag (en dus deze paragraaf) niet strijdig is met de jaarrekening en geen materiële onjuistheden bevat. De kengetallen moeten altijd in relatie tot elkaar worden bezien. Uit de combinatie van de kengetallen kan een beeld worden gemaakt van de financiële positie van de gemeente. De financiële kengetallen geven, met de inherente beperkingen hierbij, inzicht in (de ontwikkeling) uw financiële positie, mede in relatie tot de landelijke benchmark. Weerstandsvermogen gemeente Emmen is goed In de paragraaf weerstandsvermogen heeft het college een overzicht opgenomen van de weerstandscapaciteit. De weerstandscapaciteit bedraagt volgens deze paragraaf 32,6 miljoen. In de paragraaf weerstandsvermogen zijn de relevante risico s benoemd. De gemeente Emmen heeft op basis van interne berekeningen het totale bedrag aan risico s waaraan de organisatie is blootgesteld bepaald op 17,3 miljoen. Het weerstandsvermogen van de gemeente Emmen is daarmee, met een ratio van 1,89, goed te noemen. Solvabiliteit en netto-schuldquote De solvabiliteit bedraagt ultimo ,9% (2016: 11,4%). Voor de solvabiliteit geldt dat hoe hoger dit percentage is, hoe beter de gemeente in staat is om haar verplichtingen op lange termijn de voldoen. De solvabiliteit van de gemeente Emmen ligt ruim onder het landelijk gemiddelde over 2016 voor gemeenten in de categorie tussen de tot inwoners van 28,1% wat een uitvloeisel is van bewuste keuzes die in het verleden zijn gemaakt ten aanzien van omvangrijke investeringen in onder andere het centrum van Emmen. De netto schuldquote bedraagt 115,7% (2016: 103,5%). De netto-schuldquote geeft een indicatie van de druk van de rentelasten en de aflossingen op de exploitatie en de hoogte van de investeringen uit het nabije verleden. De VNG adviseert om 130% als maximum te hanteren en daarboven de schulden af te bouwen. Daarbij moet bedacht worden dat de schulden voor een aanzienlijk deel zijn aangetrokken ten behoeve van de financiering (circa 60 miljoen) van Wildlands (zie verder paragraaf 4.3). De grondexploitaties bedragen per eind % van het balanstotaal (2016: 5%) Dit kengetal geeft aan hoe de voorraden van de gemeente zich verhouden ten opzichte van de jaarlijkse inkomsten. Daarmee kan beoordeeld worden of de omvang van de grondexploitatie risicovol is in relatie tot de omvang en inkomsten van de gemeente. De ratio grondexploitatie van de gemeente Emmen bedraagt ultimo %. Deze ratio is ten opzicht van 2016 gestegen als gevolg van tussentijdse winstnemingen, maar ligt is nog altijd laag te noemen. 12

13 4. Belangrijkste bevindingen 4.1 Wildlands 4.2 Gronden in exploitatie 4.3 Gronden niet in exploitatie 4.4 Rechtmatigheid aanbestedingen 4.5 Sociaal Domein 4.6 Overige bevindingen

14 4.1 Wildlands (1) Positie van de gemeente op Wildlands is aanzienlijk Financieringsverhouding met Wildlands Zoals uit de onderstaande opstelling blijkt is het financiële belang van de gemeente Emmen met betrekking tot Wildlands aanzienlijk. De totale (directe en indirecte) financiering bedraagt circa 60 miljoen, ofwel bijna 10% van het balanstotaal van de gemeente Emmen. Per ultimo 2017 kent de gemeente Emmen de navolgende financiële verhoudingen met Wildlands: Bedragen * Ultimo 2017 Ultimo 2016 Gestelde zekerheden Totale financiering circa 60 miljoen Certificaten DPE Next Achtergestelde lening Recht van 2e hypotheek op de 3 parkwerelden Achtergestelde overbruggingslening Recht van 2e hypotheek op de 3 parkwerelden Eerste recht van hypotheek en eerste recht van koop op entreegebied Wildlands Lening Wereld van de Ontmoeting en parkeerterrein P Wildlands/ Centrum Zuid Lening Gezamenlijk recht van 1e hypotheek van maximaal 21 miljoen exclusief opslag voor kosten (Rabobank , Volker Wessels en gemeente ) op de 3 parkwerelden Garantstelling banklening t.b.v. Wereld van de Ontmoeting Niet uit de balans blijkende verplichting Totaal Daarnaast heeft de gemeente op de balans onder de immateriële vaste activa (bijdrage activa in eigendom van derden) ultimo boekjaar 2017 een bedrag van circa 16 miljoen geactiveerd. Dit betreft voornamelijk de eerdere schadeloosstelling voor de verkrijging van de grond van de oude locatie van destijds Dierenpark Emmen. Hoewel ten aanzien van de verscheidende leningen u/g zekerheden zijn gesteld, blijven er voor de gemeente Emmen substantiële risico s bestaan. De meest wezenlijk hierbij is de vraag of de exploitatie van Wildlands zich over de looptijd van de leningen (25-40 jaren) kan blijven ontwikkelen in lijn met de uitgangspunten en verwachtingen zoals in het bedrijfsplan weergegeven. 14

15 4.1 Wildlands (2) Monitoring in opzet ingericht, maar kan inhoudelijker nog diepgaander Gecontroleerde jaarrekening 2017 Wildlands nog niet ontvangen Managementletter 2017 en accountantsverslag 2016 In onze managementletters 2016/2017 en accountantsverslag 2016 hebben wij aandacht gevraagd voor de wijze waarop de gemeente de waardering van haar belangen in Wildlands intern monitort en beoordeelt. Eind 2016 heeft het College een een kaderstellende notitie opgesteld met betrekking tot de inrichting van de monitoring op Wildlands als belangrijke verbonden partij. In de kern zijn afspraken met Wildlands gemaakt waar het gaat om: Een adequate informatievoorziening vanuit Wildlands op basis van kwartaal- en jaarrapportages. In de notitie zijn de onderwerpen benoemd waarop de monitoring zal gaan plaatsvinden, zoals begroting, jaarrekening, balans en winst & verliesrekening, investerings- en liquiditeitsprognoses bezoekersaantallen, etc. De belangrijkste factor daarbij is natuurlijk uiteindelijk de realisatie van het bedrijfsplan. Periodieke gesprekken met de directie en Raad van commissarissen om de bedoelde rapportages nader te bespreken / te doorgronden. Daarnaast hebben wij geadviseerd om een gecontroleerde jaarrekening 2017 van Wildlands te ontvangen, voorafgaande aan de controle van de jaarrekening van de gemeente Emmen. Wij constateren dat dit niet is gerealiseerd. Hierdoor moet de gemeente Emmen (en wij) op andere wijze zekerheid krijgen ten aanzien van de (risico s in de) waardering van de financiële vaste activa. Hoewel de tussentijdse monitoring van Wildlands procedureel wel is ingeregeld, moet naar onze mening de inhoudelijke kwaliteit en analyse nog een stuk diepgaander worden uitgevoerd, zeker gezien de tegenvallende financiële ontwikkelingen bij Wildlands in 2017 en begin Trigger tot impairment Position paper college gevraagd Trigger tot impairment op posities op Wildlands ( 59 miljoen) In het kader van de jaarverslaggeving dient getoetst te worden of sprake is van bijzondere waardevermindering van door de gemeente gehouden financiële vaste activa. Belangrijk daarbij is of er een aanleiding is die tot een mogelijke waardevermindering kan leiden (een zgn. trigger tot impairment ). Gegeven de posities op Wildlands, tegenvallende bezoekersaantallen en resultaten in 2017 en begin 2018, was een dergelijke trigger ten tijde van de controle naar onze mening aan de orde. Voor het opmaken en controleren van de jaarrekening is een gedegen analyse van de financiële ontwikkelingen van Wildlands daarom een belangrijke randvoorwaarde. Om die reden hebben wij ten tijde van onze controle aangedrongen op de uitwerking van een zogenaamde position paper, waarin het college een gedetailleerde analyse maakt van de waardering en risico s van Wildlands en een onderbouwd standpunt inneemt ten aanzien van de waardering van de financiering van Wildlands in de jaarrekening. 15

16 4.1 Wildlands (3) Position paper en achterliggende info beoordeeld Inhoudelijke beoordeling position paper en financiering Wildlands Teneinde de zogenaamde trigger tot impairment te kunnen wegen, hebben wij ten behoeve van onze controle zowel de position paper van het college als alle achterliggende documenten beoordeeld. Dit betreft onder meer de gecontroleerde jaarrekening 2016 van Wildlands, diverse marktonderzoeken, een recente toekomstprognose van Wildlands (mei 2018), de begroting 2018, de meerjarenbegroting , de concept jaarcijfers 2017 en de eerste kwartaalcijfers Risico lijkt toegenomen. Impairment nog niet aan de orde. College heeft risico toegelicht in jaarrekening en jaarverslag Aanvullende paragraaf opgenomen in onze controleverklaring Op basis van de ontvangen stukken en tegenvallende resultaten in 2017 en begin 2018 lijkt sprake van een toegenomen risico voor de gemeente Emmen. Het college heeft in haar position paper inzake Wildlands de inschatting gemaakt dat er voldoende en concrete redenen zijn om op dit moment niet tot een daadwerkelijk afwaardering / impairment van de financiering over te gaan. Wij hebben ingestemd met deze inschatting. Wel hebben wij aangedrongen op een duidelijke toelichting van dit (toegenomen) risico in de jaarrekening en in de paragraaf weerstandsvermogen van de gemeente Emmen. Het college heeft daarop het risico in de jaarrekening en jaarverslag benoemd en voorlopig afgewogen dat het risico met een kans van 10% en een maximale impact van 44 miljoen toereikend moet zijn. Ons oordeel in relatie tot de jaarrekening Wij kunnen instemmen met de waardering en de toelichting van de financiële vaste activa in de jaarrekening en paragraaf weerstandsvermogen van het jaarverslag, maar willen de gebruiker van de jaarrekening wel expliciet wijzen op de risico-inschatting van het college. Om die reden hebben wij in onze verklaringen een afzonderlijke paragraaf opgenomen waarin wij wijzen op dit risico. Een dergelijke paragraaf doet geen afbreuk aan ons oordeel, maar wijst de gebruiker van de jaarrekening op de onzekerheden / risico s ten aanzien van Wildlands en het mogelijke effect van deze toekomstige ontwikkelingen op de jaarrekening van de gemeente Emmen. Wij hebben deze paragraaf als volgt geformuleerd: Benadrukking van risico welke is meegenomen bij het bepalen van het gemeentelijke weerstandvermogen Wij vestigen de aandacht op de toelichting van het college van Burgemeester en Wethouders in de jaarrekening op pagina 31 waarin voor de bepaling van het gemeentelijk weerstandsvermogen het risico m.b.t. het grote financiële belang van de gemeente Emmen in Wildlands is meegenomen. Rekening houdend met de tegenvallende voorlopige cijfers 2017 en het eerste kwartaal 2018, handhaaft het college voorlopig de risico-inschatting van 10% ten aanzien van Wildlands en licht zij de aanvullend genomen maatregelen toe. Ons oordeel is niet aangepast met betrekking tot deze aangelegenheid. 16

17 4.1 Wildlands (4) Aanbevelingen ten aanzien van de monitoring van Wildlands Monitoring aanscherpen Analyse diepgaander uitvoeren en formaliseren Vroegtijdig gevolgen 2018 beoordelen Gezien de recente ontwikkelingen zijn wij, met het college van Burgemeester en Wethouders, van mening dat het van belang is de monitoring aan te scherpen. Dit betekent naar onze mening dat de inhoudelijke beoordeling van de kwartaalrapportages, nieuw op te leveren business case, (meerjaren-) begroting, jaarrekening 2017, liquiditeitsprognoses, etc. kwalitatief diepgaander moet plaatsvinden en intern / extern onafhankelijk getoetst worden. Daarbij worden wij graag vroegtijdig betrokken. Tevens adviseren wij dat alle analyses en standpunten van het college inzake Wildlands worden vastgelegd en besluiten formeel worden gecommuniceerd met Wildlands. Mochten de ontwikkelingen ook in de zomer en de rest van het jaar 2018 tegenvallen, dan adviseren wij de gevolgen vroegtijdig te analyseren (najaar 2018) en maatregelen te treffen / alternatieve scenario s te ontwikkelen. Voor de controle van de jaarrekening 2018 van de gemeente Emmen, is een gecontroleerde jaarrekening 2018 van Wildlands wat ons betreft een absolute randvoorwaarde. 17

18 4.2 Gronden in exploitatie Grondexploitaties zijn in 2017 geactualiseerd Actualisatie en bijstelling grondexploitaties De veruit grootste balanspost met betrekking tot onderhanden projecten betreft de voorraden (grondexploitatie). Door de invloed van de parameters (zoals kostenstijgingen, fasering, druk op verkoopprijzen en rente-effecten) die bepalend zijn voor de in de toekomst te realiseren opbrengsten hebben wij bij onze controle de grondexploitaties diepgaand gecontroleerd. De risico's voor de grondexploitaties zijn in essentie terug te brengen tot drie P s: Planning: is de tijdsplanning van de projecten afgestemd op de (on)mogelijkheden in de markt? Immers, de marktbehoefte bepaalt welke projecten op welk moment te realiseren zijn. Programmering: in de afgelopen jaren hebben economische ontwikkelingen geleid tot belangrijke wijzigingen in vooral de woningbehoefte. Is er een kritische analyse van de mix van woningen (huur, koop, vrije kavel appartementen, etc.) in de projecten in relatie tot de huidige marktvraag in de gemeente? Prijs: inherent gevolg van de economische crisis is dat de verkoopprijzen van woningen en dus van grond onder druk staan. Is afgewogen welke prijzen kunnen worden gehandhaafd, rekening houdend met het risico dat gronden later of in het geheel niet worden afgenomen? Deze drie P s zijn tijdens de jaarrekeningcontrole besproken met uw medewerkers. Tijdens deze gesprekken zijn de uitgangspunten gechallenged. De grondexploitaties zijn met deze uitgangspunten per 31 december 2017 geactualiseerd. Tevens is beoordeeld of het onderhanden werk in de jaarrekening op een juiste wijze zijn gewaardeerd en of er mogelijk een (aanvullende) verliesvoorziening moet worden getroffen. Toepassing POC methode leidt tot winstname van 7,0 miljoen in 2017 Daarnaast is in 2017 sprake van een wijziging in het BBV met betrekking tot de voorgeschreven verwerkingswijze ten aanzien van winsten in lopende grondexploitaties. Tot vorig jaar was het gebruikelijk dat overwegend pas tegen het eind van de looptijd van een grondexploitatie sprake van winstneming. In de notitie grondexploitatie (maart 2016) is de Percentage Of Completion (POC) methode benoemd. Door toepassing van deze methode worden eerder winsten genomen, naar rato van de voortgang van het project. Dit zoals dat bijvoorbeeld ook in het bedrijfsleven (onder de Richtlijnen Jaarverslaggeving) gebruikelijk is. Recente beantwoording in de vragen en antwoorden rubriek van de commissie BBV (eind 2017) leert dat de commissie inmiddels een duidelijke stelling heeft ingenomen over verplichte toepassing van de POC methode. De lopende grondexploitaties zijn in de jaarrekening 2017 van de gemeente Emmen derhalve conform de POC methode bepaald. Dit leidt in de jaarrekening 2017 tot een winstneming van 7,0 miljoen, 5,0 miljoen meer dan de winst die op grond van de in voorgaande jaren gehanteerde schattingswijze zou zijn verantwoord. 18

19 4.2 Gronden in exploitatie Waardering bouwgronden betreft hoofdzakelijk bedrijventerreinen Gronden in exploitatie De boekwaarde per ultimo 2017 van 34,5 miljoen wordt voor 30 miljoen gevormd door industrie- en bedrijventerreinen en kan als gespecificeerd worden: Bedragen * Ultimo 2017 Ultimo 2016 Voorraad gronden in exploitatie Voorziening voorraad gronden in exploitatie Netto-boekwaarde BIE De netto-boekwaarde industrie- en bedrijventerreinen betreft met name de volgende complexen: Emmtec 4,1 miljoen Bedrijvenpark A37 13,3 miljoen De Tweeling 0,7 miljoen Businesspark Meerdijk 10,1 miljoen Aandacht voor waardering bedrijventerreinen blijft noodzakelijk Gelet op de omvang van de boekwaarde vragen wij blijvende aandacht vragen voor de verkoop prognoses en waardering van de bedrijventerreinen. Dit temeer daar deze grondexploitaties zoals in de jaarrekening is toegelicht - een looptijd langer dan de richttermijn op grond van het BBV van maximaal 10 jaar kennen. Voor de bedrijventerreinen moet na 10 jaar nog ongeveer 23 ha worden uitgegeven, met name op het Bedrijvenpark A37 en Businesspark Meerdijk. Het grootste deel hiervan (13 ha) heeft betrekking op het Bedrijvenpark A37, met een relatief lage boekwaarde per m2. Voor deze complexen langer dan 10 jaar heeft de gemeente Emmen een raadsbesluit genomen en de onderstaande risico-beperkende beheersmaatregelen getroffen: Het niet indexeren van opbrengsten die verder liggen dan 10 jaar. Aanpassing van de rekenrente naar 2,12%. Het opstellen van een risicoberekening ten aanzien van de geprognotiseerde opbrengsten na 10 jaar. Aan de hand van de vastgestelde disconteringsvoet is het risico ten aanzien van deze opbrengsten na 10 jaar gekwantificeerd op 3,1 miljoen en opgenomen in de berekening van het weerstandsvermogen. 19

20 4.3 Gronden niet in exploitatie Alle voormalige BNIE gronden zijn getoetst op marktwaarde Aanvullende afwaardering Rundedal 4,7 miljoen Niet in exploitatie genomen gronden Alle bouwgronden niet in exploitatie (BNIE) waren, als gevolg van een eerdere BBV wijziging, vanaf 1 januari 2016 reeds gepresenteerd onder de materiele vaste activa (MVA). De waarderingsgrondslag voor gronden als MVA is de verkrijgingsprijs of de duurzame (lagere) marktwaarde. Gronden die in dit kader zijn over gegaan naar de MVA zouden een hogere boekwaarde kunnen hebben dan de marktwaarde. Conform de mogelijkheden die de hiervoor geldende overgangsregeling hiervoor bood (herbeoordeling waardering binnen 4 jaar) heeft in 2017 deze marktwaardetoets plaatsgevonden. Dit heeft geleid tot een afwaardering van de gronden Rundedal (zie hierna). Afwaardering Rundedal De gemeente heeft in dit kader de waardering van de gronden Rundedal in 2017 opnieuw bezien. Dit heeft geleid tot een herwaardering op agrarische / tuinbouwbestemming en daarmee een (aanvullende) afwaardering van 4,7 miljoen naar een boekwaarde van 8,8 miljoen (2016: 17,8 miljoen waarvan voorzien 4,3 miljoen). Dit mede vanuit het oogpunt dat voor eventuele toekomstige ontwikkeling van het Rundedal de gemeente Emmen, op grond van het nieuwe Provinciale Omgevingsvisie, afstemming met de gemeenten in de regio zal moeten voeren om een mogelijk overaanbod te voorkomen alvorens de provincie Drenthe een bestemmingsplanwijzigingsprocedure wil opstarten. Gelet op het huidige aanbod van bedrijfskavels in de omgeving van gemeente Emmen is de kans op ontwikkeling van het Rundedal op de korte termijn zeer beperkt. Wij kunnen derhalve instemmen met de afwaardering, naar de huidige bestemming van de gronden, die in de jaarrekening 2017 is verwerkt. 20

21 4.4 Rechtmatigheid Aanbestedingen Voor 4,0 miljoen aan onrechtmatigheden geconstateerd Rechtmatigheid Aanbesteden Uit de uitgevoerde spendanalyse voor het boekjaar 2017 zijn diverse onrechtmatigheden gebleken. Deze onrechtmatigheden betreffen onder andere ICT leveringen en diensten, investeringen infra en inhuur van personeel. De geconstateerde onrechtmatigheden tellen op tot een totaalbedrag van 4,0 miljoen. Dit bedrag is derhalve als controleverschil inzake de rechtmatigheid opgenomen in paragraaf 2.2. van dit verslag. Tevens merken wij op dat uit de door de gemeente uitgevoerde spendanalyses ook afwijkingen zijn geconstateerd van de interne aanbestedingsrichtlijnen. Hieromtrent heeft het college een zogenaamd gedoogbesluit genomen. Uit deze constateringen blijkt dat er in de voorkant van het proces nog niet voldoende waarborgen zijn getroffen die afdwingen dat de interne en/of externe aanbestedingsrichtlijnen worden gevolgd. Wij adviseren u derhalve om nader aandacht te besteden aan de inrichting van het inkoopproces. Voor een nadere toelichting verwijzen wij tevens naar de managementletter

22 4.5 Sociaal domein: WMO & Jeugd Uitgaven Sociaal Domein 2017 De uitgaven van de gemeente Emmen in het sociaal domein bedragen over ,9 mln. In hoofdlijnen is de volgende onderverdeling naar stromen te maken: Onderdelen Sociaal Domein Omvang 2017 in miljoen Omvang 2016 in miljoen WMO 54,4 54,2 Jeugdzorg 31,8 26,6 PGB s 11,0 10,6 Totaal 97,2 91,4 Hierna lichten wij onze bevindingen per stroom nader toe. Resterende onzekerheid WMO: 1,1 miljoen Resterende onzekerheid Jeugdhulp 2,0 miljoen WMO (ZIN): 54,4 miljoen Ten aanzien van de WMO heeft de gemeente zelf de zorg ingekocht en instellingen gecontracteerd. De gemeente heeft met de grotere zorgaanbieders (> afspraken gemaakt omtrent oplevering van verantwoordingen voorzien van controleverklaringen. Uit onze controle blijkt dat van een aantal zorginstellingen nog geen of onvoldoende controle-informatie is ontvangen waarmee kan worden onderbouwd dat voor de gefactureerde zorg ook daadwerkelijk prestaties zijn verricht. Er resteert op dit vlak daardoor een onzekerheid in onze controle van 1,1 miljoen. Dit bedrag hebben we overgenomen in het overzicht controleverschillen zoals opgenomen in hoofdstuk 2 van deze rapportage. Jeugd: 31,8 miljoen In de jaarrekening worden de baten en lasten van de Jeugdzorg verantwoord, waarvan het bovenregionale deel van de financiële administratie is ondergebracht bij Coördinerende Gemeente Hoogeveen. De gemeente Emmen is zelf verantwoordelijk voor de toekenning van de zorg. Uit onze werkzaamheden blijkt dat deze door de gemeente Emmen zelf uit te voeren controles over 2017 adequaat zijn vastgelegd. Uit onze controle blijkt dat van een aantal zorginstellingen nog geen of onvoldoende controle-informatie is ontvangen waarmee kan worden onderbouwd dat voor de gefactureerde zorg ook daadwerkelijk prestaties zijn verricht. Er resteert op dit vlak daardoor een onzekerheid in onze controle van 2,0 miljoen. Dit bedrag hebben we overgenomen in het overzicht controleverschillen zoals opgenomen in hoofdstuk 2 van deze rapportage. 22

23 4.5 Sociaal domein: PGB s (1) Sociale Verzekeringsbank en uitvoering PGB administratie De gemeente is afhankelijk van de SVB Met ingang van 2015 is uw gemeente verantwoordelijk voor uitvoering van de Persoonsgebonden Budgetten (PGB s) voor de WMO en de Jeugdwet. Uitvoering hiervan vindt (verplicht) plaats door de Sociale Verzekeringsbank (SVB). De SVB controleert zorgovereenkomsten, toetst facturen en declaraties en betaalt uit aan zorgverleners of andere instellingen. Uw gemeente verstrekt de beschikkingen PGB en is verantwoordelijk voor een adequate cliëntregistratie en het vaststellen van de prestatielevering. Uitkomsten accountantscontrole SVB Uit de accountantscontrole 2017 bij de SVB blijkt dat landelijk sprake is van een afkeurend oordeel met een rechtmatigheidsfout voor de WMO van 7,7% (2016: 34,1%). Voor het onderdeel Jeugd is eveneens sprake van een afkeurend oordeel met een rechtmatigheidsfout van 10,5% (2016: 33,9%). De meest voorkomende getrouwheid en rechtmatigheidsfouten die de accountant van de SVB daarbij rapporteert zijn: Burgerservicenummer (BSN) ontbreekt of is incorrect overgenomen. Type wet is niet of onjuist vermeld. Er is sprake van ontbrekende of strijdige informatie in de zorgovereenkomst. De originele factuur wijkt af van digitale declaratie of de factuur is niet nagestuurd. De uitbetaling wijkt af van de factuur of de digitale declaratie. Het uurtarief dat is gedeclareerd is hoger/lager dan dat op de zorgovereenkomst. Wij hebben een review gedaan en kunnen steunen op de werkzaamheden van de accountant van de SVB. Daarbij concluderen wij dat de formele fouten zoals geconstateerd bij de SVB geen impact hebben op het rechtmatigheidsoordeel over de jaarrekening 2017 van uw gemeente. Op de volgende pagina geven wij onze inschatting van de financiële fout weer. Controle op geleverde zorg in de vorm van PGB s Uit onze werkzaamheden blijkt dat de gemeente Emmen in 2017, evenals voorgaand jaar, zelfstandig controles heeft uitgevoerd om vast te stellen dat de zorg in de vorm van de PGB s ook daadwerkelijk is verstrekt (ofwel de zogenaamde prestatielevering). Het gevolg hiervan is dat wij op dit gebied geen onzekerheid hebben in onze controle voor wat betreft de levering van zorg. 23

24 4.5 Sociaal domein: PGB s (2) Fout PGB s mede gebaseerd op projectiebrieven Geraamde fout in de Persoons Gebonden Budgetten De SVB controleert zorgovereenkomsten, toetst facturen en declaraties en betaalt uit aan zorgverleners of andere instellingen. Zoals aangegeven heeft de SVB een afkeurende controleverklaring ontvangen. Om te kunnen inschatten wat dit betekent voor uw gemeente, heeft de SVB begin 2018 aan elke gemeente een zogenaamde projectiebrief rechtmatigheid 2017 gestuurd. Wij hebben een dossierreview uitgevoerd bij de accountant van het SVB. Op basis daarvan hebben wij onderscheid gemaakt tussen formele en financiële / materiële fouten, omdat alleen de laatste meewegen in het accountantsoordeel van uw gemeente. Op basis van de landelijke financiële foutpercentages, ramen wij de financiële fouten voor de gemeente Emmen als volgt: Meest waarschijnlijke financiële fout : (getrouwheid) en (rechtmatigheid) PGB per categorie Bestedingen 2017 (* 1.000) Financiële fout (getrouwheid) (* 1.000) Financiële fout (rechtmatigheid) (* 1.000) Financiële onzekerheid (getrouwheid en rechtmatigheid) (* 1.000) PGB WMO (3,87%) 295 (3,47%) n.v.t. PGB Jeugd (3,61%) 116 (4,58%) n.v.t. Totaal n.v.t. 24

25 4.6 Overige bevindingen Vpb Invoering Vpb-plicht overheidsbedrijven Overheidsondernemingen zijn met ingang van 1 januari 2016 belastingplichtig voor de vennootschapsbelasting. Vanaf het boekjaar 2016 zullen overheidsondernemingen dan ook aangifte vennootschapsbelasting moeten gaan doen. Er is geen integrale belastingplicht. Belastingplicht voor de vennootschapsbelasting bestaat slechts voor zover de overheidsinstelling met een activiteit deelneemt aan het economische verkeer. Dat wil zeggen als de activiteit wordt verricht buiten de eigen kring. Daarnaast is een aantal ondernemingsactiviteiten specifiek vrijgesteld van de heffing van vennootschapsbelasting. Dit vloeit rechtstreeks voort uit de bedoeling van de wetgeving, te weten het tegengaan van mogelijke concurrentieverstoringen met private ondernemingen. Zoals in het jaarverslag is toegelicht geven interne analyses door de gemeente aan dat vooralsnog geen Vpb-last valt te verwachten. Daarbij kunnen er nog aanwijzingen komen van het samenwerkingsverband SVLO die van invloed kunnen zijn op deze aangifte. Het samenwerkingsverband SVLO is een samenwerking tussen het Ministerie van Financiën/Belastingdienst, Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG), Interprovinciaal Overleg (IPO) en Unie van Waterschappen (UvW) die belangrijke items voor de Vennootschapsbelastingplicht voor overheidslichamen bespreekt en aanwijzingen geeft hoe de overheidslichamen met bepaalde onderwerpen om dienen te gaan. Voor de grondexploitatie is de verwachting op dit moment dat de deze met ingang van 2019 voor het eerst Vpb-plichtig zal worden. In de jaarrekening is om deze reden geen Vpb-last verantwoord. WNT is nageleefd Wet Normering Bezoldiging Topfunctionarissen publieke en semipublieke sector (WNT) De WNT is op 1 januari 2013 in werking getreden en met ingang van 1 januari 2015 nader aangescherpt. Dit betekent dat de gemeente in haar jaarrekening de bezoldigingen van haar topfunctionarissen dient te vermelden. Wij hebben vastgesteld dat in de jaarrekening 2017 opgenomen toelichting omtrent de WNT voldoet aan de daaraan te stellen vereisten. 25

26 Bijlagen Bijlage A: Onze controle Bijlage B: Bevindingen SISA-bijlage

27 Bijlage A Onze controle Scoping: doel en object van de controle Materialiteit Het doel van de controle is het geven van een onafhankelijk oordeel of de financiële overzichten van de gemeente Emmen, in alle van materieel belang zijnde opzichten, zijn opgesteld zijn in overeenstemming met het BBV. Voor een uitgebreide beschrijving van onze aanpak verwijzen wij naar onze opdrachtbevestiging d.d. 8 september Afwijkingen kunnen ontstaan als gevolg van fouten of fraude en zijn materieel indien redelijkerwijs kan worden verwacht dat deze, afzonderlijk of gezamenlijk, van invloed kunnen zijn op de economische beslissingen die gebruikers op basis van deze jaarrekening nemen. De materialiteit beïnvloedt de aard, timing en omvang van onze controlewerkzaamheden en de evaluatie van het effect van onderkende afwijkingen op ons oordeel. Bij onze controlewerkzaamheden hebben wij als uitgangspunt de door de raad vastgestelde toleranties gehanteerd. De raad heeft ons daarbij opgedragen om bij onze oordeelsvorming en rapportering uit te gaan van de hierna vermelde goedkeurings- en rapporteringstolerantie. Op basis van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden (BADO) en onze professionele oordeelsvorming hebben wij de materialiteit voor de jaarrekening als geheel bepaald op Wij houden ook rekening met afwijkingen en/of mogelijke afwijkingen die naar onze mening voor de gebruikers van de jaarrekening om kwalitatieve redenen materieel zijn. Goedkeuringstolerantie Goedkeurend Beperking Oordeelonthouding Afkeurend Fouten in de jaarrekening (% lasten) Onzekerheden in de controle (% lasten) 1% > 1% < 3% - 3% 3% > 3% < 10% 10% - Wij zijn met u overeengekomen dat wij tijdens onze controle geconstateerde afwijkingen rapporteren, alsmede afwijkingen die naar onze mening om kwalitatieve redenen relevant zijn. Onze controle richt zich tevens op de getrouwheid en rechtmatigheid van de informatie in de WNTverantwoording en de SiSa-bijlage van de jaarrekening. Voor de WNT en SiSa gelden specifiek voorgeschreven rapporteringstoleranties die veelal lager zijn dan uw rapporteringstolerantie. Wij passen deze voorgeschreven WNT- en SiSa-toleranties eveneens op correcte wijze toe. 27

28 Bijlage A Onze controle Onafhankelijkheid Nederlands recht en overige beroepsregels, zoals de Verordening inzake de onafhankelijkheid van accountants bij assurance-opdrachten (ViO), vereisen dat wij onafhankelijk zijn ten opzichte van onze controle cliënten. Wij zijn van mening dat door ons is voldaan aan deze eisen. Wij bevestigen dat we geen giften hebben gegeven aan dan wel aangenomen van de organisatie of haar personeel. Wij hebben de overige dienstverlening naast de controle van de jaarrekening beoordeeld aan de hand van onze beroepsregels en hebben geconcludeerd dat het type dienstverlening en de vergoeding onze onafhankelijkheid niet beïnvloeden. Fraude en noncompliance Onze controle is niet specifiek gericht op het ontdekken van fraude. Bij de planning voor de jaarrekeningcontrole, houden wij rekening met het risico dat de jaarrekening als gevolg van fraude en onregelmatigheden onjuistheden van materieel belang zou kunnen bevatten. Daarnaast hebben wij beoordeeld in hoeverre sprake kan zijn van een risico omtrent corruptie. Eén van de door ons uitgevoerde maatregelen is het bespreken van de mogelijke frauderisico s en mogelijke fraudesituaties op verschillende niveaus binnen de organisatie. Hiertoe hebben wij de mogelijke frauderisico s en -situaties besproken met de directie en concern controller. Deze besprekingen en onze controlewerkzaamheden hebben geen indicaties voor materiële fraude opgeleverd. Geautomatiseerde gegevensverwerking De accountant dient op basis van artikel 2:393, lid 4 BW, melding te maken van zijn bevindingen met betrekking tot de betrouwbaarheid en continuïteit van de geautomatiseerde gegevensverwerking. Tijdens de interim-controle hebben wij ook relevante processen met betrekking tot de geautomatiseerde gegevensverwerking getoetst. Voor onze bevindingen verwijzen wij naar onze managementletter Wij hebben de automatiseringsorganisatie van de organisatie uitsluitend in het kader van de jaarrekeningcontrole beoordeeld. De interim-controle heeft tekortkomingen in de continuïteit en betrouwbaarheid van de geautomatiseerde gegevensverwerking aan het licht gebracht namelijk: Procedure autorisatiebeheer: controle op juistheid ingerichte autorisaties onvoldoende. Administrator en superuser accounts toegekend aan eindgebruikers, generieke beheersaccounts aanwezig. Wijzigingenbeheer: updates niet toetsbaar. 28

29 Bijlage B Bevindingen SISA-bijlage Geen bevindingen inzake de controle van de SiSa-bijlage Inleiding Bij de jaarrekening wordt als bijlage de SiSa-verantwoording toegevoegd. De gemeente Emmen heeft de rechtmatige totstandkoming van de SiSabijlage getoetst. Op grond van het Besluit accountantscontrole decentrale overheden, artikel 5, lid 4, rapporteren wij in dit rapport over de fouten en onzekerheden van de specifieke uitkeringen die in 2017 in het kader van SiSa worden verantwoord. Wij doen dit middels een tabel, die ook moet worden opgenomen als geen fouten of onzekerheden zijn geconstateerd. Per regeling wordt aangegeven of, en zo ja welke financiële fouten of onzekerheden zijn geconstateerd. Deze tabel hierna weergegeven. Nr. Specifieke uitkering of overig Fout of onzekerheid Financiële omvang in euro's Toelichting fout / onzekerheid D1 D1A Regionale meld- en coördinatiecentra voortijdig schoolverlaten Regionale maatregelen voortijdig schoolverlaten geen - n.v.t. geen - n.v.t. D9 Onderwijsachterstandenbeleid geen - n.v.t. D10 (Volwassenen) Onderwijs geen - n.v.t. E27B G2 G3 Brede doeluitkering verkeer en vervoer SiSa tussen medeoverheden Gebundelde uitkering Participatiewet (gemeentedeel 2016) Besluit bijstandverlening zelfstandigen (gemeentedeel 2016) geen - n.v.t. geen - n.v.t. geen - n.v.t. DRE2C Verkeer en vervoer SiSa tussen medeoverheden geen - n.v.t. DRE8C Ruimtelijke ontwikkeling SiSa tussen medeoverheden geen - n.v.t. 29

30 bdo.nl Nieuwe perspectieven In de nieuwe economie doen kansen zich sneller voor dan ooit. Nieuwe spelregels geven een boost aan zakelijk werken. En een nieuwe generatie staat klaar om het anders te doen. Beter, slimmer, innovatiever. Wie succesvol wil ondernemen, moet zelf ook vernieuwen. Open staan voor verandering. En met open vizier kijken naar de mogelijkheden die voor ons liggen. Nieuwe perspectieven, dát is wat BDO u wil bieden. En kan bieden, dankzij onze unieke combinatie van lokale marktkennis en een internationaal netwerk. Persoonlijke dienstverlening en een professionele aanpak. BDO helpt u graag om vanuit een andere invalshoek naar uw business te kijken. Zodat u de juiste beslissingen neemt om uw organisatie sterker, wendbaarder en succesvoller te maken. Of u nu een mkb-bedrijf, familiebedrijf, publieke organisatie of internationale organisatie bent. BDO kijkt graag met u vooruit. Samen komen we tot nieuwe inzichten en nieuwe kansen in uw markt. Samen creëren we nieuwe perspectieven. BDO Accountants & Adviseurs verleent vanuit 25 vestigingen in heel Nederland en met ruim professionals diensten op het gebied van accountancy, belastingadvies en consultancy. BDO adviseert organisatieen in tal van branches en is sterk in de advisering aan het Nederlandse middenbedrijf, (semi-) overheidsinstellingen en familiebedrijven. Of het nu gaat om een controle van uw jaarrekening, de begeleiding van een ingewikkelde overname of een fiscaal advies op maat. In alle gevallen heeft u te maken met professionals. Zowel lokaal, regionaal, landelijk als internationaal. BDO maakt deel uit van het internationale BDO-netwerk (actief in 162 landen, meer dan medewerkers wereldwijd) dat bestaat uit zelfstandige en onafhankelijke organisaties, die over de hele wereld onder de merknaam BDO actief zijn op het gebied van de zakelijke dienstverlening. Dat maakt ons in alle opzichten bijzonder betrokken. Kijk voor meer informatie op All rights reserved