PDFLaTeX voor beginners - deel 2

Transcriptie

1 PDFLaTeX voor beginners - deel 2 Wilfried Van Hirtum Versie december 2015 C est en forgeant qu on devient forgeron

2 Copyright 2015 Wilfried Van Hirtum Dit werk wordt vrij gegeven aan de gemeenschap en mag dus gekopieerd, verspreid en aangepast worden mits vermelding van de bron onder voorbehoud dat het resultaat blijft beantwoorden aan deze voorwaarden, dus vrij blijft voor de gemeenschap. Bronvermelding De foto op de titelpagina is met dank ontleend aan Lorelei Sims: De tekening in het voorwoord (The Reading Blacksmith) is met dank ontleend aan Carnegie Library of Pittsburgh: Voor het opstellen van dit werk heb ik mij laten inspireren door vele bronnen op het internet, onder andere [Flynn, 2005] en de vele nuttige tips van De Nederlandstalige TEX Gebruikersgroep.

3 Voorwoord C est en forgeant qu on devient forgeron Spreekwoord Er is een manier om LaTeX onder de knie te krijgen: doen. Begin met alle voorbeelden uit te proberen. Je hebt ondertussen een eigen project opgestart, bijvoorbeeld het schrijven van een eindwerk. Dit boekje ligt daarbij nooit ver weg als naslagwerk. Mocht je nog vragen hebben, ctan is het juiste adres. Je bent echt niet alleen op de wereld met LaTeX! Succes met je eerste eigen document geschreven in pdf LaTeX! Wilfried Van Hirtum

4 Inhoudsopgave 1 Tekst typen Dummy tekst Nieuwe alinea Nieuwe regel Nieuwe pagina LaTeX-commando s Dertien speciale tekens Onbreekbare spatie Kleine spatie Grote spaties Verticale spatie Extra spatie na een nieuwe regel Elastische spatie Aanhalingstekens Liggende streepjes Accenten Tekstuitlijning Lijsten Het geheim van de smid Boxen Letterstijl Foutmeldingen Pakketten Usepackage Newcommand Voorbeelden Lay-out Documentclass Pagina-opmaakstijlen Afmetingen van marges en tekst Paginanummers Nieuwe pagina op oneven pagina Titel Inhoudsopgave Hoofdstukken, secties, subsecties Kruisverwijzingen Voetnoten en margenoot Afbeeldingen gebruiken in pdflatex Afbeeldingen in drie formaten Includegraphics Vlottende figuren De plaats van een vlottende figuur Caption en label van een vlottende figuur

5 4.6 Opties van includegraphics Tekst rond een afbeelding Een zelfgemaakt commando voor vlottende figuren Subfiguren Tekenprogramma s Afbeeldingen converteren naar jpg, png of pdf Tabellen Tabular Vlottende tabellen Gecentreerde koppen en rijen met tekst Wil je meer weten over tabellen? Bibliografie voor dummies Trefwoordenregister maken Referenties Trefwoordenregister

6

7 1 Tekst typen 1.1 Dummy tekst Om te oefenen met LaTeX kan het interessant zijn om lange stukken (liefst betekenisloze) tekst ter beschikking te hebben. Er bestaan op het internet generators voor dummy tekst, bijvoorbeeld: Lorem ipsum nam ut nostrud fierent, deleniti maluisset assueverit ius id. Ut erat invidunt definiebas vim, te graeci feugiat usu. Sint vulputate mei cu, omnis nusquam voluptatibus ea mei. Sit mentitum philosophia at, ei qui nemore maluisset. Ne volutpat eloquentiam comprehensam his, vel cu movet suscipit. Nobis quaestio eu vel, omnesque consequuntur te sit, quo malis eruditi percipit ne. Dicat noluisse facilisis sea ut, his ut sale voluptua, vis vide causae at. Ea quo tale sint debet, vix ad veri elitr gloriatur. Quo te hinc velit adolescens, quo id velit equidem deseruisse. Kies zelf hoeveel alinea s (paragraphs) of hoeveel woorden je wilt, selecteer de tekst met Ctrl - A en plak de dummy tekst met Ctrl - V in de brontekst. \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{lipsum} \begin{document} \lipsum [1-2] \end{document} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut Je kunt ook het pakket lipsum gebruiken. Het commando \lipsum[13-17] zet vijf paragrafen (13 tot en met 17) van de lorem-ipsumtekst. Het commando \lipsum zonder parameter zet de paragrafen 1 7, dit is iets meer dan een a4-pagina. 1.2 Nieuwe alinea \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \begin{document} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate. \end{document} Om een nieuwe alinea te zetten, typ je gewoonweg een of meerdere lege regels. Eén lege regel, twee of meer lege regels geven hetzelfde resultaat. Hetzelfde geldt voor spaties: of je nu één of twintig spaties typt tussen woorden, LaTeX behandelt deze serie van spaties alsof het slechts één spatie was. LaTeX zoekt voor elke alinea de best mogelijke verdeling van woorden en regels en zet tussen woorden de benodigde witruimte (smalle of brede 7

8 spaties) om een goede alineaverdeling te bereiken. Waar nodig, worden woorden automatisch afgebroken. LaTeX zet ook automatisch een brede spatie op het einde van een zin, dus na een punt (.), een vraagteken (?) of een uitroepteken (!). Merk op dat LaTeX de eerste regel van een nieuwe alinea automatisch laat inspringen en dat er tussen twee alinea s geen witregel is. Als een document bestaat uit veel tekst met langere alinea s, oogt dit wel mooi. Professionele boeken gebruiken ook deze insprong. Als een tekst echter bestaat uit veel korte alinea s, kun je kiezen voor een andere stijl: geen insprong en een smalle witregel tussen twee alinea s. Je kunt dit veranderen door de parameters \parindent en \parskip een nieuwe waarde te geven. Voorbeeld: \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \setlength {\parindent} {0pt} \setlength {\parskip} {1.5ex plus 0.5ex minus 0.2ex} \begin{document} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit. Ut enim ad minim veniam, quis nostrud exercitation ullamco laboris nisi ut. Duis aute irure dolor in reprehenderit in voluptate. Ut enim ad minim veniam, \end{document} Tusse twee alinea s is er nu een witregel van 1,5 ex, of soms een beetje meer (plus 0.5ex) of een beetje minder (minus 0.2ex). Een ex is een typografische maateenheid gelijk aan de hoogte van een letter x. Merk de elastische lengtemaat op: LaTeX bepaalt dan of deze witruimte soms meer of minder mag zijn binnen de opgegeven grenzen om de best mogelijke verticale uitvulling te krijgen. 1.3 Nieuwe regel Lorem ipsum \\dolor sit amet, \\consectetaur \\adipisicing elit. \\[6ex] Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur dipisicing elit. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur Met \newline of \\ kun je zelf een regel afbreken. De volgende tekst begint dus op een nieuwe regel en eventueel op een nieuwe pagina. LaTeX breekt automatische regels en pagina s af, maar af en toe wil je zelf bepalen of er een nieuwe regel of pagina moet beginnen. Met \\[6ex] kun je extra witruimte van 6 ex na de nieuwe regel invoegen. 1.4 Nieuwe pagina \newpage 8

9 \clearpage \cleardoublepage Het commando \newpage begint een nieuwe pagina. Het commando \clearpage begint ook een nieuwe pagina, maar drukt eerst nog alle figuren en tabellen af die nog niet afgedrukt zijn. Het commando \cleardoublepage beëindigt de huidige pagina en drukt eerst alle figuren en tabellen af die in de wachtrij staan, net als \clearpage, maar in een tweezijdige paginastijl wordt de volgende pagina begonnen op een rechterpagina (oneven nummer). Eventueel wordt eerst nog een lege pagina ingevoegd. Zie sectie 3 Lay-out op pagina 29 voor meer uitleg over lay-out. 1.5 LaTeX-commando s Alle LaTeX-commando s control sequences in de taal van LaTeX beginnen met een backslash (\), gevolgd door een naam die meestal uit kleine letters bestaat (geen cijfers!). Voorbeelden: \documentclass[a4paper]{article} \begin{document} \end{document} \tableofcontents \% \bedrijf De schrijfwijze van LaTeX-commando s is hoofdlettergevoelig. Dus \Clearpage geeft een foutmelding, het moet zijn: \clearpage. Sommige LaTeX-commando s bestaan uit een backslash gevolgd door juist één leesteken, bijvoorbeeld \%. Sommige LaTeX-commando s bestaan uit een backslash gevolgd door een woord van uitsluitend letters, bijvoorbeeld \clearpage en \bedrijf. Het commando \bedrijf is een zelfgemaakt commando. \newcommand{\bedrijf}{lorem} Bij \bedrijf werken 35 mensen. Bij Loremwerken 35 mensen. Bij Lorem werken 35 mensen. Bij \bedrijf{} werken 35 mensen. 9

10 Let op bij commando s die eindigen op een letter (zoals \bedrijf). LaTeX eet automatisch alle spaties op die volgen op een commando dat eindigt op een letter. Als je toch een spatie wilt na zo n commando, moet je het commando afsluiten met lege accolades {}. Sommige commando s worden gevolgd door een lijst van optionele parameters (die je dus mag weglaten), die tussen vierkante haken [ ] moeten staan, en een of meerdere verplichte parameters, die tussen accolades {} moeten staan. De parameter tussen vierkante haken [ ] komt altijd vóór de parameter met accolades {}. LaTeX-commando met opties \commando[opties]{verplicht} Voorbeelden: \documentclass[a4paper, 10pt, twoside]{article} \usepackage[dutch]{babel} 1 \documentclass[a4paper]{article} 2 3 %preamble 4 5 \begin{document} 6 7 %body 8 9 \end{document} Sommige commando s mogen alleen in de preamble staan, en andere alleen in de body van de brontekst. Elk LaTeX-document bestaat uit twee delen: de preamble en een body. De preamble komt tussen \documentclass[]{} en \begin{document}. De body komt tussen \begin{document} en \end{document. In de preamble komt een opsomming van de gebruikte extra pakketten, instellingen en definities die voor het hele document gelden. Op deze manier kun je de stijl van het hele document bepalen, of je kunt pakketten inlezen die nieuwe mogelijkheden aan het LaTeX-systeem toevoegen. In de body komt de eigenlijke tekst van het document. 1.6 Dertien speciale tekens Er zijn dertien tekens van het toetsenbord die een speciale betekenis hebben voor LaTeX en die je dus niet zomaar in gewone tekst kunt gebruiken. Als je een van deze speciale tekens per se letterlijk nodig hebt in de tekst, gebruik dan de volgende commando s: # $ % & < > \ˆ _ { } 10

11 \# \$ \% \& $<$ $>$ \textbackslash \^{} \_{} \{ $ $ \} \~{} # $ % & < > \ ˆ _ { } Als je de speciale tekens %, & of \ nodig hebt in de tekst, bijvoorbeeld om procenten te typen (21 %) of om een map aan te geven (c:\program files), moet je ze zelf als een speciaal commando in de brontekst ingeven. Een voorbeeld: 30~\% korting Jansen \& zonen 30 % korting Jansen & zonen c:\program files \verb c:\program files Let op de onbreekbare spatie (~) tussen het getal 30 en het procentteken. Het commando \verb zet alle tekst tussen de twee begrenzingstekens en letterlijk (verbatim), dus zonder ze als commando te interpreteren. Dit stukje tekst wordt in typewriter-lettertype gezet. Je mag de begrenzingstekens zelf kiezen, maar je moet wel hetzelfde teken kiezen om te beginnen als om te eindigen. Lorem ipsum dolor sit amet, % consectetaur adipisicing elit, % sed do eiusmod tempor incididunt % ut labore et dolore magna aliqua. % Ut enim ad minim veniam, % quis nostrud exercitation % ullamco laboris nisi cillum dolore eu fugiat. Lorem ipsum dolor sit amet, cillum dolore eu fugiat. Als LaTeX een %-teken (zonder \) tegenkomt, dan negeert LaTeX de rest van de regel. Alle brontekst vanaf een %-teken wordt dus beschouwd als commentaar en komt niet in de afdrukbare tekst. Een veelgebruikte toepassing van het procentteken % als commentaarteken is het buiten werking stellen van stukken brontekst om het zoeken naar fouten te vergemakkelijken. In WinShell kun je meerdere regels brontekst in zijn geheel commentaren en ontcommentaren met behulp van de sneltoets Ctrl - K. Andere editors hebben hier meestal twee sneltoetsen voor: Ctrl - M (commentaren) en Shift - Ctrl - M (ontcommentaren). $E=m \cdot c^{2}$ E = m c 2 Brontekst tussen dollartekens $..$ wordt beschouwd als een formule en wordt in wiskundige typografie gezet. LaTeX regelt automatisch de schikking en de juiste spatiëring. Bovendien worden namen van variablen automatisch cursief gezet, precies zoals het hoort in de wiskunde. Zie LaTeX voor beginners - deel 3 [Van Hirtum, 2008b] voor meer uitleg over wiskundige formules. 100~m$^{2}$ 100 m 2 Het tweetje in de eenheid m 2 is eigenlijk een machtsverheffing, en moet ook in wiskundemodus staan. Het teken ~ is een onbreekbare spatie tussen het getal 100 en de eenheid m. 11

12 \begin{tabular}{ccc} Loren & ipsum & dolor \\17 & 66 & 1024 \\AAA & BBB \end{tabular} Loren ipsum dolor AAA BBB De ampersand & wordt in tabellen gebruikt om kolommen te scheiden. Zie sectie 5 Tabellen op pagina 45 voor meer uitleg over tabellen. 1.7 Onbreekbare spatie bij Dr. De Lange. bij Dr.~De~Lange. Jij hebt een afspraak bij Dr. De Lange. Jij hebt een afspraak bij Dr. De Lange. 21 % 15 kg 100 m 2 21~\% 15~kg 100~m$^{2}$ De tilde wordt in LaTeX gebruikt als een onbreekbare spatie. Je gebruikt een onbreekbare spatie in groepen van woorden of symbolen waarvan je niet wilt dat ze afgebroken worden. Lorem ipsum Lorem ipsum ~ dolor dolor Een andere toepassing van de onbreekbare spatie is om een lege alinea te maken. 1.8 Kleine spatie euro 12\,555~euro euro euro Soms is een hele spatie te groot, bijvoorbeeld als scheidingsteken voor duizendtalen. Gebruik dan een kleine spatie (\, of \thinspace). Een thinspace is zo breed als 1/6 van een em-spatie (de breedte van de hoofdletter M ). 1.9 Grote spaties Lorem \quad ipsum \qquad dolor. Duis aute \hspace{2cm} irure dolor Ut enim \hphantom{lorem} veniam. Lorem ipsum dolor. Duis aute irure dolor Ut enim veniam. 12

13 Een \quad is een spatie met de breedte van een letter M en wordt ook wel een em-spatie genoemd. Een \qquad is een spatie met de breedte van MM. Je kunt spaties maken van elke maat. Bijvoorbeeld \hspace{2cm} is een spatie van 2 cm breed en \hphantom{lorem} is een spatie met de breedte van het woordje lorem, zo n spatie zie je niet en is dus eigenlijk een spook (phantom) Verticale spatie \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{lipsum} \begin{document} \section*{katten} \vspace{4ex} \lipsum[1-2] \end{document} Katten Lorem ipsum nam ut nostrud fierent, deleniti maluisset assueverit ius id. Ut erat invidunt definiebas vim, te graeci feugiat usu. Het commando \vspace voegt verticale spatie toe. De lengte van de spatie kan worden uitgedrukt in elke lengtemaat die LaTeX begrijpt: inch, cm, mm, pt, ex, veelvouden van \textheight. Je kunt negatieve zowel als positieve spatie toevoegen. Het commando moet na een lege regel staan. \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{lipsum} \begin{document} \vspace*{1cm} Katten weten alles. \end{document} Katten weten alles. LaTeX verwijdert verticale spatie die op in het begin of op het einde van een pagina zou verschijnen. Als je niet wilt dat LaTeX deze spatie verwijdert, gebruik dan \vspace* Extra spatie na een nieuwe regel Lorem \\[4ex] ipsum Lorem ipsum Je kunt extra witruimte toevoegen na een regel door middel van het \\[xxx]-commando met xxx een lengtemaat Elastische spatie xxx \hspace{\stretch{10}} yyy xxx \hspace{\stretch{2}} yyy \hspace{\stretch{3}} zzz xxx yyy xxx yyy zzz 13

14 aaa aaa \vspace{\stretch{2}} bbb \vspace{\stretch{1}} ccc bbb ccc Het commando \stretch{n} zorgt voor een elastische spatie of elastische witruimte. Het rekt de spatie uit tot alle overblijvende spaties (horizontaal) of witruimte (verticaal) opgevuld zijn. Als twee of meer \hspace{\stretch{n}} gebruikt worden in dezelfde regel, groeien beide elastische spaties evenredig met de rekfactor. Het commando \vspace{\stretch{n}} werkt gelijkaardig voor de overblijvende verticale witruimte op een pagina Aanhalingstekens "Ga weg! " Hij zei: ``Ga weg!'' " Ga weg" Hij zei: Ga weg! Zij zag er stralend uit. Zij zag er `stralend' uit. Heb je het verschil al opgemerkt tussen de vorm van de aanhalingstekens om te openen en om te sluiten? Er is een verschil! Dus moet je ook verschillende aanhalingstekens typen! 1.14 Liggende streepjes X-stralen uur Lorem --- ipsum --- dolor. $100-20=80$ X-stralen uur Lorem ipsum dolor = 80 Lorem ipsum dolor paternoster. Lorem ipsum dolor paternoster. LaTeX kent vijf verschillende liggende streepjes: samenstellingsteken, getallenbereik, gedachtestreepje, minteken en afbrekingsstreepje (welke je zelf nooit typt). Op het toetsenbord staat echter maar één enkel streepje, het onderlijningsstreepje niet meegerekend. Je kunt zelf drie soorten streepjes typen: het korte streepje (-), het en-streepje ( ) of het em-streepje ( ). Je typt ze door één, twee of drie streepjes na elkaar te typen. Het korte streepje (typ -), wordt gebruikt als samenstellingsteken, zoals in X-STRALEN. In wiskundemodus wordt het automatisch een minteken. Een minteken is iets langer dan het samenstellingsteken, en LaTeX zet automatisch een extra spatie voor en achter het minteken. Tekst in wiskundemodus staat tussen dollarteken ($$). Zie LaTeX voor beginners - deel 3 [Van Hirtum, 2008b] voor meer uitleg over wiskundige formules. Het en-streepje is zo breed als een hoofdletter N, vandaar de naam, en dient om getallenbereiken aan te geven, zoals in Om een en-streepje te zetten, moet je twee streepjes na elkaar typen (--). 14

15 Het em-streepje heeft de breedte van een hoofdletter M en wordt gebruikt als gedachtestreepje. Je typt drie korte streepjes na elkaar (---). LaTeX zet automatisch een afbrekingsteken als een woord moet worden afgebroken. Deze streepjes hoef je dus zelf nooit te typen Accenten \usepackage[utf8]{inputenc} \begin{document} où élève garçon un \oe uf à l'hôtel?`qué tal?!`hasta mañana! voorkómen en vóórkomen elfen en feeën Übung macht den Meister où élève garçon un œuf à l hôtel Qué tal? Hasta mañana! voorkómen en vóórkomen elfen en feeën Übung macht den Meister Regelmäßig üben Le Soir Regelmä\ ss{}ig üben \emph{le Soir} \end{document} Vermijd zoveel mogelijk accenttekens om woorden te benadrukken. Als je toch een accent nodig hebt, typ dan altijd het accent aigu ( ). Om hele woorden te benadrukken, gebruik je \emph. Het pakket inputenc met de optie utf8 zorgt ervoor dat je direct vanaf het toetsenbord alle tekens in een brontekst kunt typen. Zie ook LaTeX voor beginners - deel 1 [Van Hirtum, 2008a]. 15

16 1.16 Tekstuitlijning \begin{flushleft} Jan Jansen \\Koekoekstraat 17 \\Melle \\[6ex] \end{flushleft} Jan Jansen Koekoekstraat 17 Melle \vspace{\stretch{1}} \begin{center} Kunstsmid \\[6ex] \end{center} Kunstsmid \vspace{\stretch{1}} \begin{flushright} \\ \end{flushright} Lorem ipsum: \begin{quote} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit. \end{quote} Lorem ipsum: Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur. \begin{quote} De meester gaat voor \\Ga niet in zijn voetstappen \\Zoek zelf wat hij zocht \end{quote} De meester gaat voor Ga niet in zijn voetstappen Zoek zelf wat hij zocht Standaard zet LaTeX tekst uitgelijnd tussen zowel de linkse als de rechtse kantlijn. Met de omgevingen \flushleft, \flushright en \center onstaan onregelmatige kantlijnen. Een quote-omgeving zet tekst uitgelijnd tussen twee marges die links en rechts ingesprogen zijn. Met de quote-omgeving kun je ook poëzie zetten Lijsten Lorem ipsum: \begin{itemize} \item lorem \item ipsum \end{itemize} \begin{enumerate} \item lorem \item ipsum \end{enumerate} Lorem ipsum: lorem ipsum 1. lorem 2. ipsum 16

17 \begin{enumerate} \item lorem \item ipsum \begin{enumerate} \item dolor \item sit \begin{itemize} \item amet \item consectetaur \end{itemize} \end{enumerate} \end{enumerate} 1. lorem 2. ipsum (a) dolor (b) sit amet consectetaur Je maakt opsommingslijsten met de itemize-omgeving en genummerde lijsten met de enumerateomgeving. Elk onderdeel van een lijst begint met een \item-commando. Lijsten kunnen genest worden, tot maximaal vier niveaus diep. De bibliografie is een bijzondere lijst. Zie sectie 6 op pagina Het geheim van de smid LaTeX-commando s zijn symmetrisch opgebouwd: evenveel linker- als rechteraccolades, een $ om een te beginnen, en een $ om te eindigen, een \begin-commando en een \end-commando, enz. Het gebeurt heel vaak dat je de wederhelft (rechteraccolade, de tweede $, het \end-commando) vergeet te typen, met (soms moeilijk te verklaren) foutmeldingen tot gevolg. Tip Typ steeds onmiddellijk het sluitcommando en typ pas daarna de code tussen open- en sluitcommando. Voorbeelden: Typ eerst \begin{document}\end{document}, en typ daarna pas de body tussen \begin... en \end. Typ eerst \begin{enumerate}\end{enumerate}, en vul daarna pas de verschillende items in. Typ eerst \footnote{} en typ daarna pas de tekst van de voetnoot in tussen {}. Typ eerst \frac{}{}, en typ daarna pas de teller en de noemer tussen de {}. $$ $\sqrt{}$ $\sqrt{x^{}}$ $\sqrt{x^{3}}$ $$ $\frac{}{}$ $\frac{\frac{}{}}{\frac{}{}}$, vul daarna pas de tellers en de noemers in. Op deze manier vergeet je nooit meer sluitcommando s, ook niet bij geneste constructies! 1.19 Boxen Horizontale lijnen Lorem \rule{1cm}{.4bp} Ipsum \rule[1ex]{.5\textwidth}{1.2bp} Dolor \rule[-1ex]{25mm}{.4bp} Lorem Ipsum Dolor 17

18 Een lijn is eigenlijk een zwart ingekleurde rechthoek. Je moet de lengte en de dikte van de lijn opgeven. Je geeft eventueel (optie) de verticale verschuiving van de lijn op, waarmee de lijn boven (+) of onder (-) de basislijn moet gezet worden. De lengte-eenheid bp is een big point (1 bp = 1 72 inch) LR-Box \makebox{in de doos.} \makebox[3cm]{in de doos.} \makebox[3cm][r]{in de doos.} In de doos. In de doos. In de doos. \makebox[\textwidth] {\includegraphics[width=1.1\textwidth] {slinger}} \framebox{in de doos.} \framebox[3cm][c]{in de doos.} \framebox[3cm][s]{in de doos.} \framebox[1.5\width]{in de doos.} In de doos. In de doos. In de doos. In de doos. \raisebox{1.5ex}{hoog} en \raisebox{-1.5ex}{laag}. Half \raisebox{.5\height}{hoog}. Hoog en Laag. Half hoog. Een box dient om tekst samen te houden die niet mag afgebroken worden. Een lr-box (left-right) is een object dat door LaTeX net zo behandeld wordt als een letter. Een box kan niet gesplitst worden op een regel- of pagina-einde. Ze strekken dus eventueel voorbij het einde van de regel. Boxen kunnen naar boven, beneden, links of rechts verschoven worden en kunnen eventueel voorzien worden van een kader. Het commando \makebox zet tekst in een box. Je kunt eventueel (optie) de breedte opgeven en de positie van de tekst. Standaard is de positie gecentreerd (c), maar je kunt ook kiezen voor links uitgelijnd [l], rechts uitgelijnd [r] of stretched [s] (dus links én rechts uitgelijnd). Het commando \framebox doet hetzelfde als \makebox, en zet bovendien een kader rond de box. Het commando \raisebox heft een stuk tekst boven (+) of onder (-) de basislijn. De speciale lengteparameters \width, \height, \depth en \totalheight bepalen de natuurlijke afmetingen van de tekst in de box, en je kunt deze lengtes gebruiken in de verschillende boxcommando s. Voorbeeld: \framebox[1.5\width]{in de doos.} zet een box met kader die 50 % breder is dan de inhoud: In de doos. \setlength\fboxrule{2pt} \setlength\fboxsep{20mm} In de doos. \framebox{in de doos.} 18

19 Je kunt de lijndikte en de tussenruimte wijzigen door de lengte in te stellen van de parameters \fboxrule en \fboxsep De diktemaat \fboxrule heeft standaard dikte 0.4pt, en \fboxsep standaard 3pt Parbox en minipage \parbox{3cm}{ Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. } \framebox{ \parbox{3cm}{ Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. } } Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. \begin{minipage}{3cm} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. \end{minipage} \framebox{ \begin{minipage}{3cm} Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. \end{minipage} } Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. Lorem ipsum dolor sit amet, consectetaur adipisicing elit, sed do eiusmod tempor. Een \parbox (paragraph-box) kan verschillende regels bevatten, welke in alinea-modus gezet worden zoals gewone tekst. Je moet zeker de breedte bepalen, bijvoorbeeld {0.50\textwidth} of {3cm}. Je kunt een tekst van meerdere regels in een box plaatsen met het commando \parbox of met een \minipage-omgeving. \parbox dient voor korte teksten, terwijl de minipage-omgeving een complete mini-versie is van een pagina, en eigen voetnoten kan bevatten. De tekst in een \parbox of in een minipage-omgeving wordt in alinea s gezet en de regels worden zoveel mogelijk opgevuld, afgebroken en onder elkaar gezet. Je kunt eventueel nog drie parameters (optie) bepalen: \parbox [vert pos][hoogte][inw pos]{breedte} {Tekst} \begin{minipage} [vert pos][hoogte][inw pos]{breedte} 19

20 Tekst \end{minipage} Je moet de breedte van zo n box opgeven. Je geeft optioneel de verticale positie van de box op met de parameter [t], [c] (standaard) of [b]. [t] de top van de box, [c] gelijk met de basislijn van de omliggende tekst verticaal gecentreerd ten opzichte van de omliggende tekst of [b] de bodem gelijk met de basislijn van de omliggende tekst. De \parbox en de minipage-omgeving hebben hebben beide nog twee optionele parameters [hoogte] en [inwendige positie]. De inwendige positie kan zijn: [t], [b] of [c] (standaard inw pos = vert pos). [t] de tekst bevindt zich bovenaan in de box, [c] de tekst bevindt zich ondereaan in de box of [b] de tekst is verticaal gecentreerd in de box. \framebox{\parbox[b][12ex][c]{5em}{47\\de Haeghe}} is een verblijf van het type \framebox{\parbox{4em}{\centering Bed \\ \& \\Breakfast}}. 47 De Haeghe is een verblijf van het type Bed &. Breakfast Wil je een kader rond de \parbox of minipage, zet het geheel dan in een \framebox. \begin{center} \setlength\fboxrule{1.2pt} \framebox {\setlength\fboxrule{.7pt}% \framebox{\parbox[b][12ex][c]{6em}{\centering Bed \\ \& \\Breakfast}}} \end{center} Bed & Breakfast 20

21 Je kunt ook een box in een box in een box zetten Letterstijl LaTeX kiest automatisch de gepaste lettergrootte (grote letters voor titels, kleine letters voor voetnoten, enz.). Soms wil je echter zelf een stukje lopende tekst in een bepaalde letterstijl zetten. De lettergroottes zijn relatieve groottes. De absolute lettergrootte hangt af van de optie 10pt, 11pt of 12pt van de documentklasse Small Caps De opmaaktaaal \textsc{html} De opmaaktaal html Woorden in hoofdletters worden in kleinkapitaal gezet Cursief Heb jij \emph9{jip en Janneke}al gelezen Heb jij Jip en Janneke al gelezen? LaTeX gebruikt cursief om tekst te benadrukken Vet Een \textbf{dikke} olifant Een dikke olifant Groot en klein {\Huge Olifanten} {\footnotesize Een olifantje} Olifanten Een olifantje Andere commando s voor de lettergrootte van een groep, omsloten door accolades ({}), te veranderen: \tiny\scriptsize\footnotesize\small \normalsize \large \Large \LARGE \huge \Huge tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst tekst Sans serif en typewriter {\sffamily Olifanten vergeten nooit.} {\ttfamily Geachte heer} Olifanten vergeten nooit. Geachte heer 21

22 Onderstrepen Onderstrepen wordt in het algemeen als typografisch ongewenst beschouwd. Het is namelijk een techniek die stamt uit het typemachinetijdperk, toen onderstrepen cursief moest vervangen. Gebruik cursief onderstrepen cursief Goed Fout 1.21 Foutmeldingen Een brontekst in LaTeX is eigenlijk een reeks van instructies aan de computer om een bepaalde tekst drukklaar te maken. Als LaTeX daarbij een commando tegenkomt dat het niet begrijpt, zal LaTeX een foutmelding in het uitvoervenster van de editor (of aan de opdrachtprompt) schrijven met een beknopte, maar precieze omschrijving van het probleem. Voor minder ernstige problemen, geeft LaTeX waarschuwingen (warnings). Panikeer niet bij het zien van deze fouten. Iedereen, beginners zowel als gevorderden, maken fouten: vooral foutgeschreven commando s. Lees opnieuw de sectie Leren opgaan met fouten in LaTex voor beginners - deel 1 [Van Hirtum, 2008a, pagina 42]. Als je de goede raad uit subsectie 1.18 Het geheim van de smid op pagina 17 opvolgt, kun je reeds heel wat foutmeldingen voorkomen Overfull box \usepackage[text=4cm]{geometry} Paternosterbolletjesmakerijendirecteur Paternosterbolletjesmakerijendirecteur Uitvoervenster zomaar.tex zomaar.tex(6): Overfull \hbox ( pt too wide) in paragraph at lines 6--7 LaTeX doet erg veel moeite om mooie regels te maken, rekening houdend met de hele alinea. Als geen van de methoden een mogelijkheid biedt om een gladde rechterkantlijn te produceren, geeft LaTeX een melding van een overfull box. Dit treedt vooral op als er geen geschikte plek wordt gevonden om een woord af te breken Moeilijk verklaarbare fouten De meeste foutmeldingen van LaTeX zijn zelfverklarend. Maar wees gewaarschuwd dat de plaats waar LaTeX een fout ondtdekt (vele) regels verder kan zijn dan de plaats waar de fout ook daadwerkelijk optreedt. Vergelijk dit met het onder water lopen van de hall in een huis: de oorzaak kan best in een andere kamer in huis opgetreden zijn, bijvoorbeeld een kraan in de badkamer die is blijven open staan. Dergelijke fouten kunnen dus pas opgelost worden door mensen, die kunnen lezen en begrijpen wat de brontekst eigenlijk betekent of wat de bedoeling is van bepaalde commando s. 22

23 Beginners zouden zeker de lijst van de speciale tekens (zie subsectie 1.6 op pagina 10) moeten controleren. Het per ongeluk typen van een van deze speciale tekens kan fouten veroorzaken. In het begin, bij het leren van LaTeX, heb je daar veel mee te maken. Later verdwijnt dit vanzelf als je gewend bent aan deze speciale tekens Too many } s! Too many }'s. l.8 \date 9 september 2007} Logvenster De oorzaak van de fout is hier het ontbreken van de openingsaccolade tussen het commando \date en de tekst 9 september. Nochtans zegt LaTeX niet dat er een accolade te weinig is, maar dat de de sluitaccolade na 2007 een accolade teveel is. De verklaring is het feit dat er na het commando \date iets anders mág staan dan een beginaccolade. LaTeX kan niet raden dat jij een openingsaccolade vergeten bent, totdat het een eenzaam sluitaccolade vindt! Undefined control sequence \usepakackage[text=4cm]{geometry} Uitvoer zomaar.tex zomaar.tex(4): Fout:! Undefined control sequence. zomaar.tex(4): Fout:! LaTeX Error: Missing \begin{document}.! Undefined control sequence. <recently read> \usepakackage Log l.4 \usepakackage [text=4cm]{geometry} LaTeX kent geen commando (control sequence) met als naam \usepakackage. De oorzaak van deze fout is duidelijk: een fout gespelde commandonaam (te snel getypt: stuikelen over de eigen vingers) Runaway argument \usepackage[text=4cm]{geometry Uitvoer zomaar.tex zomaar.tex(1): Fout:! File ended while scanning use of \@fileswith@ptions. zomaar.tex(1): Fout:! Emergency stop. zomaar.tex(1): Fout:! ==> Fatal error occurred, no output PDF file produced! 23

24 zomaar - 3 fout(en) Log Runaway argument? {geometry \begin {document} Hallo \end {document}! File ended while scanning use of \@fileswith@ptions. <inserted text> \par Hier is de eindaccolade vergeten, zodat het argument geometry de kans heeft om te gaan lopen. Deze soort van fout is het tegenovergestelde van Too many } s. Hier zie je een typisch fenomeen met een fout: ze veroorzaakt onmiddellijk een ketting van andere foutmeldingen (3 fouten): door het ontbreken van een sluitaccolade kan de rest van de brontekst ook niet behoorlijk begrepen worden door LaTeX, omdat LaTeX nog steeds aan het zoeken is naar de ontbrekende sluitaccolade. Na het plaatsen van de ontbrekende accolade verdwijnen ook de andere foutmeldingen. %zomaar.tex \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} % \usepackage{ctable} \begin{document} \begin{tabular}{cc} \FL Lorem & Ipsum \NN 12 & 20 \LL \end{tabular} \end{document} Uitvoervenster zomaar.tex zomaar.tex(7): Fout:! Undefined control sequence. zomaar.tex(8): Fout:! Undefined control sequence. zomaar.tex(8): Fout:! Extra alignment tab has been changed to \cr. zomaar.tex(9): Fout:! Undefined control sequence zomaar - 4 fout(en), Logvenster! Undefined control sequence. l.7 \FL Lorem & Ipsum! Undefined control sequence. l.8 \NN 12 & 20! Extra alignment tab has been changed to \cr. <recently read> \endtemplate l.8 \NN 12 & 20! Undefined control sequence. l.9 \LL 24

25 LaTeX kent de commando s (control sequences) \FL, \NN en \LL niet, omdat het typische macro s zijn van het pakket pakket ctable, dat nog niet geladen is in de preamble. Voeg de regel \usepackage{ctable} toe in de preamble, en de fout is hersteld Package not found \usepackage{ctablel} Uitvoer zomaar.tex zomaar.tex(0): Fout:! LaTeX Error: File `ctablel.sty' not found. zomaar.tex(5): Fout:! Emergency stop zomaar - 2 fout(en)! LaTeX Error: File `ctablel.sty' not found. Log Deze typfout ( ctablel in plaats van ctable) veroorzaakt de foutmelding File `ctablel.sty' not found omdat er geen pakket is met de naam ctablel. 2 Pakketten 2.1 Usepackage \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[text=4.5cm]{geometry} \usepackage[dutch]{babel} \begin{document} Schrijvers schrijven geschreven schrijfsels \end{document} Schrijvers schrijven geschreven schrijfsels. Schrijvers schrijven geschreven schrijfsels. Schrijvers schrijven geschreven schrijfsels. Schrijvers schrijven geschreven schrijfsels. Standaard L A TEX is soms niet voldoende. Er zijn vele extra functionaliteiten beschikbaar in de vorm van macro-pakketten. Als je Nederlandstalige teksten schrijft, gebruik dan het babel-pakket met de optie dutch. Dit pakket zorgt er namelijk voor dat woorden correct afgebroken worden volgens de Nederlandstalige afbreekregels en dat namen van hoodstukken ( Hoofdstuk... i.p.v. Chapter... ), figuren, tabellen, enz. in het Nederlands benoemd worden. Let op de correcte afbreking van de woorden geschreven, schrijf-sels, ge-schreven en Schrij-vers. Met het geometry-pakket kun je onder andere de tekstbreedte instellen. Zie sectie 3 Lay-out op pagina 29 voor meer uitleg over lay-out. 25

26 1 \documentclass[a4paper]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \usepackage{xcolor} 4 \begin{document} Lorem ipsum nam ut nostrud fierent, deleniti maluisset. 5 6 \fcolorbox{black}{green}{ 7 \begin{minipage}{3cm} 8 Lorem ipsum nam ut nostrud 9 fierent, deleniti maluisset. 10 \end{minipage} 11 } \end{document} Het xcolor-pakket is bijvoorbeeld handig bij het maken van gekleurde kaders. Sommige pakketten worden standaard met L A TEX meegeleverd. Bij MiKTeX worden honderden pakketten meegeleverd. Voor elk pakket geldt echter: als je de functionaliteit van een pakket wilt gebruiken, moet je het pakket activeren in de preamble (dus vóór begin{document})van de brontekst: Usepackage \usepackage[opties]{pakket} Lees steeds de meegeleverde documentatie bij het pakket. ctable geometry graphics grfguide.pdf graphicx.dvi Je vindt massa s documentatie in de MikTeX-boom. c:\program files MiKTeX 2.6 doc latex hyperref pdfpages subfig subfig.dvi 2.2 Newcommand 1 \documentclass[a4paper]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \newcommand{\toets} 4 [1] 5 {\framebox{\sffamily #1}} 6 \begin{document} 7 Druk op \toets{enter}. 8 Druk op \toets{f5}. 9 \end{document} Druk op Enter. Druk op F5. Als je op verschillende plaatsen in het document een speciale opmaak wilt gebruiken om bijzondere delen te benadrukken of anders weer te geven, dan gebruik je best een \newcommand om deze speciale opmaak te definiëren. Deze aanpak heeft een praktisch voordeel. Als je later beslist om deze speciale opmaak te veranderen, hoef je enkel deze opmaak te herdefiniëren. Op alle plaatsen in het document waar deze 26

27 definitie gebruikt is, wordt dan automatische de nieuwe opmaak van kracht. Dit heet werken met stijlen. De kracht van L A TEX komt pas ten volle tot uiting, als je gebruik maakt van de mogelijkheid om zelf commando s te definiëren. Hier zijn nog enkele voorbeelden. \newcommand {\procent} {\,\%} 21\procent{} van % van 200. Nieuwe commando s worden meestal in de preamble gedefinieerd, maar kunnen ook in de body aangemaakt worden. Het maken van nieuwe commando s gebeurt als volgt: Newcommand \newcommand {nieuwe naam} [aantal parameters] [standaardwaarde eerste parameter] {definitie} De eerste parameter (naam commando) van \newcommand is verplicht en moet een nieuwe naam zijn, dit wil zeggen, mag nog niet gedefinieerd zijn. Als je een bestaand commando wil herdefiniëren, moet je \renewcommand gebruiken. De syntax van dit commando is precies dezelfde als die van \newcommand, alleen overschrijft het de vorige definitie van het bestaande commando. De tweede parameter van \newcommand is optioneel en bevat een getal tussen 1 9. Dit getal geeft aan hoeveel parameters er verwacht worden als je het nieuwe commando gebruikt. Wanneer deze parameter niet opgegeven wordt, gaat L A TEX er van uit dat het nieuwe commando geen parameters verwacht. De derde parameter van \newcommand is ook optioneel en bevat een standaardwaarde voor de eerste parameter van het nieuwe commando.¹ In de vierde (verplichte) parameter staat, wat het nieuwe commando doet. De symbolen #1, #2, enzovoort, kun je in de definitie van het nieuwe commando gebruiken. #1 wordt automatisch vervangen door de eerste parameter van het nieuwe commando, #2 wordt vervangen door de tweede parameter van het nieuwe commande, enzovoort. ¹De derde parameter van \newcommand heeft dus pas zin als de tweede (optionele) parameter van \newcommand ingevuld is: er moet namelijk minstens één parameter zijn voor het nieuwe commando. 27

28 2.3 Voorbeelden 1 \documentclass[10pt]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \newcommand 4 {\meerkeuzehorizontaal} 5 [4] 6 { 7 \begin{center} 8 \begin{tabular}{cccc} 9 A&B&C&D 10 \\ #1 & #2 & #3 & #4 11 \end{tabular} 12 \end{center} 13 } 14 \newcommand 15 {\meerkeuzeverticaal} 16 [3] 17 { 18 \begin{enumerate} 19 \item[a] #1 20 \item[b] #2 21 \item[c] #3 22 \end{enumerate} 23 } 24 \begin{document} 25 Lorem ipsum? Lorem ipsum? A B C D dolor sit pax casa Welk dier is geen zoogdier? A aap B beer C koe \meerkeuzehorizontaal 28 {dolor}{sit}{pax}{casa} Welk dier is geen zoogdier? \meerkeuzeverticaal 33 {aap}{beer}{koe} 34 \end{document} 28

29 3 Lay-out 3.1 Documentclass De eerste informatie die L A TEX moet kennen om een brontekst te verwerken, is de stijl van het document. Dit gebeurt met: \documentclass[opties]{klasse} Voor de klasse kun je kiezen uit: article voor artikels in tijdschriften, korte verslagen,... Standaard begint er geen nieuwe pagina na de titel van het document en wordt het document enkelzijdig opgemaakt. Je kunt deze voorkeurinstelling wijzigen met de opties. Artikels bevatten geen hoofstukken, alleen genummerde secties. report voor langere verslagen die uit verschillende hoofdstukken bestaan, cursussen, eindwerken,... Standaard begint er een nieuwe pagina na de titel (er is dus een aparte titelpagina) en wordt het document enkelzijdig opgemaakt. Nieuwe hoofdstukken beginnen op de eerst beschikbare nieuwe pagina. book voor echte boeken, die ook uit verschillende hoofdstukken bestaan, met apart titelblad, enz. Standaard begint er een nieuwe pagina na de titel (er is dus een aparte titelpagina) en wordt het document tweezijdig (recto verso) opgemaakt. Nieuwe hoofdstukken beginnen op de eerst beschikbare nieuwe rechterpagina. slides voor transparanten. Deze klasse gebruikt grote sans serif letters. Je kunt verschillende opties van \documentclass opgeven, gescheiden door komma s. Je kunt kiezen uit: 10pt (standaard), 11pt, 12pt definieert de lettergrootte voor het gehele document. Als je geen optie aangeeft, dan wordt standaard 10pt ingesteld.² a4paper, a5paper,... definieert het papierformaat.³ titlepage, notitlepage bepaalt of een nieuwe pagina moet starten na de titel van het document of niet. De klasse article start standaard geen nieuwe pagina, maar report en book wel. onecolumn (standaard), twocolumn Het document wordt in twee kolommen afgedrukt (krantenstijl). twoside, oneside De klasssen article en report zijn standaard enkelzijdig en de klasse book is standaard tweezijdig: brede linkermarge en paginanummers links voor de even pagina s, en brede rechtermarge en paginanummers rechts voor de oneven pagina s. Of het document effectief tweezijdig wordt afgedrukt, bepaal je natuurlijk zelf met de printer. openright, openany ²Een punt is 1 72 van een inch ( 2,54 cm), dus ongeveer 1 3 mm. ³De standaardwaarde is het in Amerika gebruikte letter-formaat (6 mm breder en 18 mm korter dan het Europese A4- papier). 29

30 bepaalt of nieuwe hoofdstukken enkel op een rechterpagina dan wel op de eerst beschikbare pagina moeten beginnen. De klasse report laat nieuwe hoofdstukken standaard op de eerst beschikbare pagina beginnen, de klasse book op de eerst beschikbare rechterpagina. De klasse article heeft geen hoofdstukken. Voorbeeld: \documentclass[a4paper, 11 pt, twoside]{article} 3.2 Pagina-opmaakstijlen \documentclass[a4paper]{article} \pagestyle{stijl} \begin{document} body \end{document} Met \pagestyle kun je bepalen hoe de koptekst en de voettekst er moeten uitzien. Voor de stijl kun je kiezen uit: plain (standaard voor article) Paginanummers komen midden onderaan de pagina. headings (standaard voor book) De titel van het lopende hoofdstuk (of sectie) komt bovenaan elke pagina aan de binnenkant. Het paginanummer komt ook bovenaan, maar aan de buitenkant: rechts bij oneside en afwisselend rechts/links bij twoside. Documentklasse Linkerpagina Rechterpagina empty book, report p hoofdstuk sectie p article p sectie subsectie p drukt geen voettekst of koptekst af (en dus ook geen paginanummers). myheadings Werkt hetzelfde als headings, behalve dat de kopteksttitels voor elke pagina bepaald worden door de commando s markright of markboth. Voorbeeld: \documentclass[twoside]{book} \pagestyle{myheadings} \markboth{\latex{} voor beginners}{van Hirtum} \begin{document} \end{document} 2 L A TEX voor beginners The ideal situation occurs when the things that we regard as beautiful are alse regarded by other people as useful.... Van Hirtum 3 TEX is zowel mooi als erg bruikbaar. Sinds ik de traditionele tekstverwerker op een zijspoor zette, betekent het schrijven van wiskundige teksten plezier en ontspanning

31 Je kunt de opmaakstijl van een bepaalde pagina wijzigen met het commando: \thispagestyle{stijl} Bijv. \thispagestyle{empty}⁴ onderdrukt voor de huidige pagina de voet- en koptekst, in het bijzonder het paginanummer. Merk op dat deze pagina wel degelijk een paginanummer heeft, maar deze wordt niet afgedrukt. 3.3 Afmetingen van marges en tekst Met het geometrypakket kun je heel gemakkelijk de afmetingen van marges en tekst wijzigen. LaTeX voorziet standaard in ruime marges en een niet te brede tekstbreedte. En daar zijn goede redenen voor. Zie LaTeX voor beginners - deel 1 [Van Hirtum, 2008a]. Wil je om een of andere reden toch de marges wijzigen, kun je dit best doen met het geometry-pakket. Hier zijn enkele voorbeelden: \usepackage[margin=4cm]{geometry} Alle marges (links, onder, rechts en boven) zijn nu even breed (4 cm). \usepackage[text={14cm, 21cm}, top=2cm, left=4cm]{geometry} De tekst is 14 cm breed en 21 cm hoog. De bovenmarge is 2 cm en de linkermarge is 4 cm. Met het geometry-pakket kun je zelf bepaalde afmetingen kiezen terwijl de andere ontbrekende afmetingen automatisch berekend worden. Zie de documentatie van het geometry-pakket voor meer informatie. 3.4 Paginanummers Het commando \pagenumbering{parameter} bepaalt de stijl van de paginanummers. De mogelijke stijlen zijn: arabic ( dit is de standaardstijl), roman (i ii iii iv... ), Roman (I II III IV... ), alph (a b c d... ), Alph (A B C D... ). Dit commando reset de paginateller. Bijv. om alle pagina s in het voorwoord met Romeinse cijfers te nummeren en de rest van de tekst met Indo-Arabische cijfers: \pagenumbering{roman} Voorwoord \chapter{beginnen met \LaTeX{}} \pagenumbering{arabic} Hoofdtekst ⁴Let op: als je de titelpagina zonder paginanummer wilt, moet je dit commando geven ná het commando \maketitle. 31

32 De hoofdtekst begint opnieuw te nummeren vanaf pagina 1. Je kunt ook de nummering laten beginnen met een zelf gekozen paginanummer: \setcounter{page}{zelfgekozen paginanummer} 3.5 Nieuwe pagina op oneven pagina Het commando \cleardoublepage beëindigt de huidige pagina en print eerst alle figuren en tabellen af die in de wachtrij staan.⁵ In een tweezijdige paginastijl wordt de volgende pagina begonnen op een rechterpagina (oneven nummer). Eventueel wordt eerst nog een lege pagina ingevoegd. 3.6 Titel 1 \documentclass[a4paper]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \usepackage{graphicx} 4 \title 5 {\sffamily\huge Olifanten voor beginners} 6 \author 7 {\sffamily\large Merel Vanherten} 8 \date 9 {\sffamily\large 2008} 10 \usepackage[margin=1cm]{geometry} 11 \begin{document} 12 \maketitle 13 \thispagestyle{empty} 14 \begin{center} 15 \includegraphics 16 [width=0.60\textwidth]{olifantndutu} 17 \end{center} 18 \clearpage \end{document} Olifanten voor beginners Merel Vanherten 2008 De titel van het document wordt ingevoegd met het commando \maketitle. De precieze titelgegevens worden gespecificeerd met drie commando s: \title, \author en \date. De titel, auteursnaam en datum worden gecentreerd, elk op een aparte regel. Als een titel te lang is, wordt hij automatisch afgebroken. Je kunt echter zelf de plaats bepalen waar een nieuwe regel begonnen wordt door een \\ in te voegen. Als er meerdere auteurs zijn, waarvan de namen gescheiden zijn door \and, dan verschijnen de namen zij aan zij. Voorbeeld: \title{weervoorspelling op lange termijn \\onmogelijk} \author{jan Jansen \\Tienen \and Eva Dewinter \\Geel} \date{1 april 2005} \maketitle \begin{abstract}het weer is onderhevig aan \end{abstract} ⁵ net als \clearpage 32

33 Weervoorspelling op lange termijn onmogelijk Jan Jansen Tienen Eva Dewinter Averbode 1 april 2005 Samenvatting Het weer is onderhevig aan chaotische spelregels. Kleine oorzaken kunnen op termijn grote gevolgen hebben, deze kleinigheden zijn onberkenbaar, dus weersvoorspelling op lange termijn is onmogelijk. Als je het date-commando weglaat, neemt L A TEX automatisch de datum van vandaag. Met het lege \date{} wordt de datum weggelaten. Als je geen auteur wilt vermelden, laat je het authorcommando weg. Zoals reeds eerder gezegd, wordt de titel op een aparte pagina afgedrukt bij book en report, en dit gedrag kan beïnvloed worden door notitlepage en titlepage. Je kunt een aparte titelpagina (zonder paginanummer) ook zetten met een omgeving: \begin{titlepage}\end{title De nummering begint dan vanaf 1 op de volgende pagina. Tussen \begin{abstract} en \end{abstract} kan een samenvatting gegeven worden. Deze wordt in een kleiner lettertype gezet en met een kleinere tekstbreedte. Dit commando is niet beschikbaar in de documentklasse book. 3.7 Inhoudsopgave Je kunt de inhoudsopgave in het document zetten met het commando \tableofcontents. Let op: om de inhoudsopgave te genereren, moet je het document driemaal latexen: Tijdens de eerste compilatie ( latexen ) worden de verschillende regels die in de inhoudsopgave moeten komen, weggeschreven in het bestand documentnaam.toc. Maar deze inhoudsopgave is meestal niet correct, omdat de paginanummering nog niet klopt: de inhoudsopgave neemt immers zelf ook plaats in. Tijdens de tweede compilatie worden deze regels (met foute paginanummering) in het document gezet op de plaats waar het commando \tableofcontents staat. Nu wordt een nieuwe inhoudsopgave weggeschreven naar het toc-bestand. Tijdens de derde compilatie wordt de juiste inhoudsopgave in het document gezet. Je kunt de diepte (0=alleen hoofdstukken, 1=ook secties, 2=ook subsecties, 3=ook subsubsecties) bepalen met het commando: \setcounter{tocdepth}{diepte} Standaard worden drie niveaus opgenomen in de inhoudsopgave, dus voor book en report: tot en met subsecties, en voor article: tot en met subsubsecties. Als je iets per se toch wil opnemen in de inhoudsopgave, bijvoorbeeld een Voorwoord of het trefwoordenregister, doe je dit zo: 33

34 \section*{voorwoord} \addcontentsline{toc}{section}{voorwoord} \printindex \addcontentsline{toc}{section}{trefwoordenregister} 3.8 Hoofdstukken, secties, subsecties 1 \documentclass 2 [a4paper,twoside] 3 {article} 4 \usepackage[dutch]{babel} 5 \title{\latex{} voor beginners} 6 \author{jan Jansen} 7 \date{\today} % of: \date{1 april 2005} 8 \setlength{\textwidth}{6cm} 9 \begin{document} 10 \maketitle 11 \thispagestyle{empty} %Dit moet ná \maketitle 12 \tableofcontents 13 \section{inleiding} 14 \subsection{beginnen met \LaTeX} 15 \LaTeX{} is gratis\ldots 16 \section{installatie} 17 \subsection{miktex} 18 \subsubsection{downloaden} 19 MiKTeX is d\'e installatie\ldots 20 \subsection{installeren} 21 Kies voor `large'\ldots 22 \subsubsection*{nederlands} 23 Afbreekregels\ldots 24 \ldots 25 \appendix 26 \section{documentatie} 27 In de `texmf'-boom\ldots 28 \end{document} L A TEX voor beginners Jan Jansen 13 september 2005 Inhoudsopgave 1 Inleiding Wat is L A TEX? Installatie MiKTeX Downloaden Installeren A Documentatie 1 1 Inleiding 1.1 Wat is L A TEX? L A TEX is gratis... 2 Installatie 2.1 MiKTeX Downloaden MiKTeX is dé installatie Installeren Kies voor large... Nederlands Afbreekregels A Documentatie In de texmf -boom... Een document van de klasse article heeft een titel en is ingedeeld in secties, ondersecties en onderondersecties. Achteraan komen eventueel nog appendices. (Sub)Secties met een * gemerkt krijgen geen sectienummer en worden dus niet opgenomen in de inhoudsopgave. Als je appendices wilt opnemen, moet je éénmaal het commando \appendix typen. Alle secties die ná dit appendix-commando komen, worden als appendix gezet. De klassen report en book laten nog twee andere commando s toe: \part{titel} %(ook in article beschikbaar) \chapter{titel} L A TEX regelt zelf de witruimte tussen secties, de nummering en de lettergrootte van de titels. Twee commando s verschillen een beetje van de rest: Het commando \part heeft geen invloed op de nummering van de hoofdstukken. Als hoofdstukken 1, 2 en 3 samen het eerste deel vormen, krijgt het eerste hoofdstuk uit het tweede deel het nummer 4. 34

35 Het commando \appendix zorgt ervoor dat de nummering van de volgende hoofdstukken (of secties in de klasse article) met letters gebeurt in plaats van met cijfers. Alles op een rijtje: \part{titel} \chapter{titel} %(alleen in book en report) \section{titel} \subsection{titel} \subsubsection{titel} %(alleen genummerd in article) \appendix %nu begint nummering met letters 3.9 Kruisverwijzingen Dit is een van de krachtigste functies van L A TEX. Je kunt elk punt in een document voorzien van een naam (label), en naar dit label verwijzen vanuit elke andere plaats in het document. L A TEX zal steeds het correcte kruisverwijzingsnummer bepalen, maakt niet uit hoe dikwijls je de brontekst compileert. Een gelijkaardige methode wordt gebruikt om werken uit de bibliography te citeren of om een trefwoordenregister te maken. Zie secties Bibliografie voor dummies 6 en Trefwoordenregister maken 7. 1 De nieuwe brug over 2 de Peau\label{sectie:brug} is 3 de hoogste brug ter wereld. 4 5 In sectie \ref{sectie:brug} op 6 pagina \pageref{sectie:brug} zagen 7 we dat De nieuwe brug in Milau is de hoogste brug ter wereld. In sectie 3.9 op pagina 35 zagen we dat Je gebruikt een label-commando om een label aan te maken. Dit label is een door jou bepaald woord. Gewoonlijk typ je eerst de aard van het object waarnaar je verwijst (hoofdstuk, sectie, figuur, tabel), gevolgd door een dubbelpunt, en dan de naam van het object waarnaar je verwijst. Om te verwijzen naar het aangemaakte label, gebruik je de commando s \ref en \pageref met als parameter de naam van het label. Als het label in de doorlopende tekst staat, wordt de verwijzing automatisch het huidige nummer van het hoofstuk, sectie of subsectie. Als het label in een tabel of figuur staat, wordt de verwijzing het nummer van de tabel of van de figuur. Als het label in een genummerde lijst staat, wordt de verwijzing het nummer van het item waar het label bijstaat. Elk label moet uniek zijn in naamgeving. Om het jezelf gemakkelijk te maken, kun je het label laten beginnen met de naam van het soort onderdeel waarnaar je wilt verwijzen. Bijvoorbeeld \label{figuur:jumbo} is duidelijk een label voor een figuur en \label{sectie:olifanten} is blijkbaar een label voor een sectie. Als je een \ref gebruikt, en L A TEX heeft (nog) geen label gevonden heeft om naar te verwijzen, drukt L A TEX twee vraagtekens af (??) op de plaats van de verwijzing. Bovendien geeft L A TEX een waarschuwing, bijvoorbeeld: Uitvoervenster LaTeX Warning: Reference `olifant' on page 1 undefined on input line 7. LaTeX Warning: There were undefined references. 35

36 Om alle kruisverwijzingen goed te krijgen, moet de brontekst minstens tweemaal gecompileerd worden ( F10 in WinShell). De eerste keer verzamelt L A TEX alle kruisverwijzingen in een apart hulpbestand, de tweede keer worden de juiste nummers en paginanummers ingevuld. Daardoor kan het gebeuren dat L A TEX stukjes tekst moet opschuiven, en is dus een extra compileergang nodig om de juiste paginanummers te zetten in de verwijzingen. Met het pakket hyperref kunnen alle verwijzingen klikbaar gemaakt worden. Zie sectie?? Hyperref en Url op pagina??. Met het pakket showkeys kun je de namen van labels, refs en pagerefs afdrukken in de marge van de tekst. Handig om na te kijken op fouten. Zie de documentatie van showkeys. Een gelijkaardig pakket (showidx) doet hetzelfde met trefwoorden. Zie sectie 7 Trefwoordenregister op pagina Voetnoten en margenoot 1 Met \LaTeX{}% 2 \footnote{spreek uit: `latech'.} 3 kun je teksten zetten 4 met een professionele typografie.% 5 \footnote{vele uitgevers van 6 boeken gebruiken \LaTeX.} Met L A TEX 1 kun je teksten zetten met een professionele typografie. 2 1 Spreek uit: latech. 2 Vele uitgevers van boeken gebruiken LATEX. Lorem ipsum dolor \marginpar {Lorem ipsum dolor} Het commando \footnote zet een voetnoot onderaan de lopende pagina. Je vermeldt voetnoten altijd onmiddellijk (zonder spatie) na het woord of de zin waarnaar ze verwijzen. Zet een voetnoot die betrekking heeft op een hele zin, achter de punt. Het %-teken verhindert dat er een spatie komt voor het nummer van de voetnootverwijzing. Weet je nog: %-tekens eten alle resterende tekens op een regel op. Een opmerking in de (buiten)marge komt er met het commando \marginpar. 36

37 4 Afbeeldingen gebruiken in pdflatex 4.1 Afbeeldingen in drie formaten Als je afbeeldingen wilt gebruiken in L A TEX-documenten, moeten deze altijd apart bewaard worden, los van de brontekst. Je kunt drie soorten van grafische bestandsformaten gebruiken in pdflatex: jpg (foto s) png (scherp afgelijnde tekeningen) pdf (pagina met tekst, foto s en/of tekeningen) De meeste programma s kunnen afbeeldingen opslaan in een van deze bestandsformaten. Afbeeldingen in een ander bestandsformaat moeten eerst omgezet worden naar een van deze drie bovenstaande bestandsformaten. ImageMagick is zo n programma waarmee je vanaf de opdrachtprompt deze omzettingen gemakkelijk kunt uitvoeren. Je kunt het programma gratis downloaden: wwww.imagemagick.org Sommige betere tekenprogramma s leveren afbeeldingen in eps-formaat voor vectortekeningen. Vectortekeningen worden beschreven door lijnen en blijven er scherp uitzien als er ingezoomd wordt. Om een eps-afbeelding om te zetten naar een pdf-bestand, is het hulpprogramma epstopdf het best geschikt epdtopdf is automatisch geïnstalleerd in MiKTeX. Zie sectie 4.11 voor het gebruik van ImageMagick en epstopdf. 4.2 Includegraphics Stel, je hebt een foto van een olifant gemaakt of gevonden, bijvoorbeeld jumbo.jpg. Je hebt verder nog een scherp afgelijnde tekening van een olifant, bijvoorbeeld olifant.png en een titelpagina van een boek, bijvoorbeeld titel.pdf. Stel, je hebt ook een brontekst, bijvoorbeeld olifanten.tex: Je hebt al deze bestanden bewaard in dezelfde map, bijvoorbeeld c:\lat. Zie figuur 1. olifanten.tex c:\ lat jumbo.jpg olifant.png Olifanten voor beginners Merel Vanherten 2008 titel.pdf Een olifant vergeet nooit Figuur 1 Brontekst en figuren apart opslaan in dezelfde map 37

38 Je kunt deze afbeeldingen nu insluiten in de tekst met behulp van het includegraphics-commando van het graphicx-pakket.⁶ Insluiten betekent in de brontekst een verwijzing opnemen naar deze afbeelding. De afbeeldingen moet je altijd los van de brontekst bewaren. Ze maken dus geen deel uit van de tekst zelf. Dit komt de stabiliteit van L A TEX nog eens ten goede. L A TEX-bronteksten bevatten alleen maar de platte tekst, waardoor de brontekst altijd een beperkte omvang heeft. Een voorbeeld: 1 %olifanten.tex 2 \documentclass[a4paper]{article} 3 \usepackage[dutch]{babel} 4 \usepackage{graphicx} 5 \begin{document} 6 Een olifant: Een olifant: 7 8 \includegraphics[width=4cm]{jumbo} 9 \end{document} Merk op: je moet de bestandsextensie (.jpg,.png of.pdf) niet per se typen in het commando \includegraphics[]{}, pdf LaTeX zoekt zelf wel uit of er een bestand aanwezig is met een van deze drie geldige bestandsformaten. 1 Zoek een foto van een olifant, noem deze jumbo.jpg. Maak de brontekst olifanten.tex waarin je de foto insluit. 4.3 Vlottende figuren Met het commando \includegraphics[]{} kun je alle kanten op. Je kunt de afbeelding in de lopende tekst plaatsen: 1 Een olifant 2 \includegraphics[height=5ex]{olifant} 3 heeft een groot brein. 4 \end{document} Een olifant heeft een groot brein. Het is professioneler om de afbeelding te plaatsen in een figure-omgeving, voorzien van een bijschrift en eventueel gecentreerd in de paginabreedte en vooral voorzien van een automatisch toegekend nummer om er naar te kunnen verwijzen in de tekst. Voorbeeld: ⁶ Let op: schrijf \usepackage{graphicx} met cx en \includegraphics[]{} met cs. 38

39 %katenolifant.tex \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{graphicx} \begin{document} \begin{figure}[h] \centering \includegraphics[width=4cm]{felix} \caption{een kat} \label{felix} \end{figure} Figuur 2 Een kat \begin{figure}[h] \centering \includegraphics [width=3cm, angle=90]{jumbo} \caption{een olifant op zijn kant} \label{jumbo} \end{figure} Zie figuur~\ref{felix} en figuur~\ref{jumbo} voor afbeeldingen van een kat en een olifant. \end{document} Figuur 3 Een olifant op zijn kant Zie figuur 2 en figuur 3 voor afbeeldingen van een kat en een olifant. De afbeelding, samen met het bijschrift, is nu een vlottende figuur geworden. Een vlottende figuur kan niet worden afgebroken als de pagina vol is, maar wordt op een speciale manier behandeld. Het meest voorkomende probleem met vlottende figuren is dat er niet genoeg plaats is op een pagina om de figuur te zetten. L A TEX lost dit probleem op door de figuur naar een andere pagina te verhuizen en de rest van de huidige pagina op te vullen met de gewone tekst. 4.4 De plaats van een vlottende figuur De optionele plaatsingsparameter van het commando includegraphics kan een combinatie van de tekens htbp! bevatten. Hiermee geef je aan hoe L A TEX de figuur moet plaatsen: [h]: hier ter plaatse (kleine figuren luisteren gemakkelijk naar deze positie-aanduiding); [t]: aan de top van een pagina; [b]: op de bodem van een pagina; [p]: op een aparte pagina met alleen figuren; [!]: zonder rekening te houden met andere paramters, zoals het maximaal aantal figuren per pagina. L A TEX plaatst de figuur (of tabel) bij voorkeur bovenaan (t) of onderaan (b) op de volgende pagina, of, als dat ook niet mogelijk is, op een speciaal voorziene pagina (p), zelfs als het resultaat niet volgens de regels is (!). Met de optie [h] kun je de figuur hier ter plaatse zetten, in zover het mogelijk is. Als een figuur (of een tabel) niet op de huidige pagina kan geplaatst worden, wordt ze in een wachtrij gezet. Bij het begin van een nieuwe pagina controleert L A TEX telkens of er zich nog een tabel of figuur in de wachtrij bevindt, waarbij de volgorde van de tabellen of figuren wordt gerespecteerd. Soms kan een bepaalde tabel of figuur opstopping veroorzaken in een wachtrij. Dan kun je best het commando \clearpage gebruiken, zodat een nieuwe pagina begonnen wordt, nadat alle 39

40 wachtende tabellen en figuren afgedrukt zijn. Hetzelfde systeem wordt gebruikt bij tabellen. Zie sectie 5 Tabellen op pagina Caption en label van een vlottende figuur Een figure-omgeving heeft een bijschrift (caption) en een label. Het bijschrift van figuren wordt best onderaan gezet (in tegenstelling tot de bijschriften van tabellen, die bovenaan komen). Het caption-commando komt dus na het includegraphics-commando. Zie voorbeeld in sectie 4.3 op pagina 38. Het label dient om naar de figuur te verwijzen in de lopende tekst. Voorbeeld: Zie figuur~\ref{jumbo} op pagina~\pageref{jumbo}. Zie figuur 4 op pagina 40. Figuur 4 Jumbo Schrijf dus nooit in de lopende tekst zie figuur 7 op pagina 43 of iets dergelijks. Want als je achteraf figuren toevoegt of verwijdert, heb je heel veel werk om alle nummeringen aan te passen. Daarbij is de kans groot dat je fouten maakt. L A TEX voorziet alle figuren automatisch van het juiste nummer dankzij het systeem: \label{} - \ref{} - \pageref{} Op de plaats van de puntjes zet je uiteraard drie keer hetzelfde woord, bijvoorbeeld de bestandsnaam van de figuur. Op die manier weet L A TEX naar welke figuur je precies verwijst. Hierbij is het nodig dat de brontekst tweemaal gecompileerd wordt. Na de eerste keer zet L A TEX alle verwijzingen in een apart hulpbestand, na de tweede keer zet L A TEX de juiste nummers in de tekst. Op dezelfde manier werken verwijzingen naar tabellen, naar werken in de bibliografie of naar secties. We noemen dit soort verwijzingen kruisverwijzingen. Zie ook sectie 5 Tabellen en sectie 6 Bibliografie en sectie 3.9 Kruisverwijzingen voor nog meer toepassingen van kruisverwijzingen. 4.6 Opties van includegraphics Ware grootte, vergroten en verkleinen \includegraphics [] {olifant} Dit is de afbeelding op ware grootte. In dit voorbeeld is olifant.png een figuur van 2,3 cm op 2,3 cm. \includegraphics [scale=1.20] {olifant} \includegraphics [scale=0.50] {olifant} 40

41 De afbeelding is nu vergroot met 20 % (scale=1.20) en verkleind tot 50 % van de ware grootte (scale=.50) Breedte of hoogte bepalen \includegraphics [width=2cm] {olifant} \includegraphics [height=1cm] {olifant} \includegraphics [width=.25\textwidth] {olifant} Als je alleen de breedte of de hoogte van de afbeelding instelt, wordt de andere afmeting automatisch aangepast, zodat de verhoudingen nog steeds kloppen. Je kunt ook relatieve maateenheden gebruiken. Voorbeeld: de breedte van de derde afbeelding is gelijk aan 25 % van de breedte van een regel tekst Een kader rond de afbeelding \fbox{ \includegraphics [width=0.25\textwidth]{olifant} } Roteren \includegraphics [angle=45, width=1cm]{olifant} \includegraphics [angle=-20, width=1cm]{olifant} Trim en Viewport \includegraphics [trim = 0.3cm 0cm 0.2cm 0cm, clip, width=1cm]{olifant} \includegraphics [viewport = , clip, width=1cm] {olifant} 41

42 De optie [trim = 0.3cm 0 0.2cm 0, clip] knipt links 0,3 cm, onder 0 cm, rechts 0,2 cm en boven 0 cm weg van de afbeelding. Je moet de optie clip gebruiken, zodat de opgegeven stukjes daadwerkelijk worden afgeknipt. De optie [viewport = , clip] bepaalt welk deel van de afbeelding getoond wordt. De eerste twee coördinaten (100, 100) zijn van de linkerbenedenhoek van het venster en de laatste twee coördinaten (557, 540) zijn van de rechterbovenhoek. Dit voorbeeld toont dus een stukje van pixels van de afbeelding. De afbeelding zelf is 540 pixels breed en 557 pixels hoog. Je kunt in plaats van de optie clip te gebruiken, ook de stervorm van \includegraphics gebruiken: \includegraphics*[viewport= , width=2cm]{elephant} 4.7 Tekst rond een afbeelding \usepackage{wrapfigure} \begin{wrapfigure}{l}{3.2cm} \includegraphics[width=3cm]{jumbo} \caption{jumbo}\label{olifant} \end{wrapfigure} \lipsum[1-2] Zie figuur~\ref{olifant}. Figuur 5 Jumbo elitr gloriatur. Zie figuur 5. Dicat noluisse facilisis sea ut, his ut sale voluptua, vis vide causae at. Ea quo tale sint debet, vix ad veri Je kunt de tekst rond een afbeelding (of een tabel, of een stukje tekst) zetten met behulp van het pakket wrapfigure. De verplichte parameters {l}{3.2cm} voorzien links een plaats van 3.2 cm breed om de afbeelding met het bijschrift te plaatsen. Je kunt ook hoofdletters L en H gebruiken om er een vlottende figuur van te maken. Dit is bijvoorbeeld nodig als je wrapfigure gebruikt in de buurt van een pagina-einde. Zie de documentatie van het pakket wrapfigure voor meer mogelijkheden. 4.8 Een zelfgemaakt commando voor vlottende figuren Als je veel figuren gebruikt in een tekst, is het handig om een nieuw commando te ontwerpen, bijvoorbeeld: \floatfiguur{width=4cm}{felix}{een kat} Het commando \floatfiguur telt drie parameters. De eerste parameter is de optionele parameter van het includegraphics-commando, bijvoorbeeld width=4cm, de tweede parameter is de bestandsnaam van de afbeelding (de extensie.jpg,.png of.pdf mag je weglaten) en de derde parameter is het bijschrift. Voorbeeld: 42

43 %dieren.tex \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{graphicx, ctable, url} \usepackage{hyperref} \usepackage[latin1]{inputenc} \usepackage[margin=8cm]{geometry} \newcommand{\floatfiguur}[3]{ \begin{figure}[h] \centering \includegraphics[#1]{#2} \caption{#3} \label{#2} \end{figure} } \begin{document} \floatfiguur {width=4cm}{felix}{een kat} \figuur {height=3cm,angle=90} {jumbo}{een olifant op zijn kant} Zie figuur~\ref{felix} en figuur~\ref{jumbo} \end{document} Figuur 6 Een kat Figuur 7 Een olifant op zijn kant Zie figuur 6 en figuur 7 voor afbeeldingen van een kat en een olifant. Merk op dat de tweede parameter (#2) een tweede keer gebruikt wordt om automatisch een label toe te kennen aan de figuur, namelijk de bestandsnaam van de figuur. In bijvoorbeeld \figuur{width=4cm}{felix}{een is de bestandsnaam felix.jpg (of felix.png of felix.pdf) en wordt felix automatisch de naam van het label om naar te verwijzen. 4.9 Subfiguren Elke subfiguur heeft zijn eigen bijschrift en subletter (of subnummer, zelf in te stellen). Zie de documentatie van het pakket subfig voor meer mogelijkheden. \usepackage{subfig} \newcommand{\figuur}[2]{ \vspace{0pt}\includegraphics[width=#1]{#2} } \begin{figure}[h] \centering \subfloat [Koe]{\figuur{2cm}{olifant}} \subfloat [Kalf]{\figuur{1cm}{olifant}} \caption{moeder en kind} \label{moederenkind} \end{figure} (a) Koe (b) Kalf Figuur 8 Moeder en kind 4.10 Tekenprogramma s Er zijn tal van programma s voorhanden om zelf tekeningen te maken. Om eenvoudige schetsen te maken is er bijvoorbeeld gimp. Je kunt de gemaakte rastertekening bewaren als een png-afbeelding. 43

44 Wil je hoogwaardige vectortekeningen maken, kijk dan ook eens naar Asymptote. Dit is een echte programmeertaal waarmee je ingewikkelde en haarscherpe tekeningen kunt maken. Deze programmeertaal werkt bovendien zeer nauw samen met L A TEX. Zie ook Programmeren met Asymptote [?]. Je kunt zelf ter plaatse in een L A TEX-document tekeningen maken. Hiervoor zijn er heel wat macropakketten geschreven, bijvoorbeeld TikZ. Zie The TikZ and pgf packages [Tantau, 2005] Afbeeldingen converteren naar jpg, png of pdf Afbeeldingen die met pdf LaTeX verwerkt worden, moeten van het formaat jpg, png of pdf zijn. Andere afbeeldingen moeten eerst omgezet worden naar een van deze drie bestandsformaten. ImageMagick is zo n programma waarmee je vanaf de opdrachtprompt deze omzettingen gemakkelijk kunt uitvoeren. Je kunt het programma gratis downloaden: wwww.imagemagick.org Als het programma geïnstalleerd is, kun je aan de opdrachtprompt snel afbeeldingen omzetten naar een ander formaat. Om bijvoorbeeld het bestand olifant.gif om te zetten naar olifant.png: Opdrachtprompt convert olifant.gif olifant.png Sommige betere tekenprogramma s leveren afbeeldingen in eps-formaat voor vectortekeningen. Vectortekeningen worden beschreven door lijnen en blijven er scherp uitzien als er ingezoomd wordt. Om een eps-afbeelding om te zetten naar een pdf-bestand, is het hulpprogramma epstopdf het best geschikt epdtopdf is automatisch geïnstalleerd in MiKTeX. Bijvoorbeeld, om de tekening grafiek.eps te converteren naar grafiek.pdf, geef je het volgende commando aan de opdrachtprompt in de map waar de afbeelding opgeslagen is (de naam van het doelbestand grafiek.pdf moet je niet typen): Opdrachtprompt epstopdf grafiek.eps 44

45 5 Tabellen 5.1 Tabular \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{ctable} \begin{document} \begin{tabular}{cccc} \FL Veelvlak & $z$ & $h$ & $r$ \ML Kubus & 6 & 8 & 12 \NN Viervlak & 4 & 4 & 6 \NN Voetbal & 32 & 60 & 90 \NN Twaalfvlak & 12 & 20 & 30 \LL \end{tabular} Veelvlak z h r Kubus Viervlak Voetbal Twaalfvlak \end{document} Deze tabel bestaat uit vijf (horizontale) rijen. De elementen in elke rij zijn gerangschikt in vier gecentreerde kolommen (cccc). Na elke & begint een nieuwe kolom. De commando s \FL (First Line), \ML (Middle Line), \NN (Normal Newline), \LL (Last Line) komen uit het ctable-pakket. De commando s \FL en \LL zorgen voor een dikke eerste en dikke laatste lijn met extra ruimte boven en onder de lijn zodat er typografisch verantwoorde tabellen kunnen gemaakt worden. Er wordt automatische een nieuwe rij begonnen. Het commando \ML zet een iets fijnere lijn voor tussenin, ook met een extra beetje witruimte boven en onder. Het commando \NN begint een nieuwe rij zonder een lijn te trekken. Merk op dat de variabelen z, h en r in wiskunde-modus staan. Ze worden dan automatisch cursief gezet, volgens de typografische regels voor wiskundige variabelen. Deze tabel is gezet volgens de typografische regels voor professionele tabellen: Typografische regels voor tabellen Gebruik uitsluitend horizontale lijnen. Gebruik uitsluitend enkelvoudige lijnen. Zet de eenheden in de tabelkoppen. Zet altijd een cijfer voor de decimale punt (of komma). Herhaal een zelfde waarde. Lorem Ipsum Dolor (cm) (kg) (l) Lorem Ipsum Dolor 10 cm 20 kg 3.0 l 15 cm ".5 l 44 cm ".1 l Goed Fout Als je alleen de commando s gebruikt die we hier vermelden, zal jouw lezer je zeer dankbaar zijn. 45

46 5.2 Vlottende tabellen Net als figuren, kunnen tabellen ook vlottend gemaakt worden, compleet met een caption en een label. Zie ook sectie 4 Afbeeldingen. Tabel 1 Formule van Euler Veelvlak z h r z + h r Kubus Viervlak Twaalfvlak \documentclass[a4paper]{article} 2 \usepackage[dutch]{babel} 3 \usepackage{ctable} 4 \begin{document} 5 6 \begin{table}[h] 7 \centering 8 \caption{formule van Euler} 9 \label{tabel:euler} 10 \begin{tabular}{ccccc} 11 \FL Veelvlak & $z$ & $h$ & $r$ & $z+h-r$ 12 \ML Kubus & 6 & 8 & 12 & 2 13 \NN Viervlak & 4 & 4 & 6 & 2 14 \NN Twaalfvlak & 12 & 20 & 30 & 2 15 \LL 16 \end{tabular} 17 \end{table} \end{document} Zie tabel~\ref{tabel:euler} op pagina~\pageref{tabel:euler}. Zie tabel 1 op pagina 46. De tabular-omgeving zit nu in een table-omgeving. Daardoor ontstaat een vlottende tabel. Het bijschrift van een tabel (caption) wordt bovenaan gezet.⁷ Vlottende tabellen worden automatische voorzien van een volgnummer ( Tabel 1, Tabel 2, enzovoort). Het label dient voor de kruisverwijzing. Net zoals bij figuren: gebruik nooit zie tabel 1 of iets dergelijks, maar steeds zie tabel~\ref{tabel:}. Op de plaats van de puntjes komt dan het label dat bij de tabel gedefineerd is. Gebruik hiervoor een woord dat in het kort iets zegt over de tabel, zoals bijvoorbeeld euler, dat verwijst naar formule van Euler. ⁷ Bij figuren is dit omgekeerd: het bijschrift van een figuur staat onderaan. 46

47 5.3 Gecentreerde koppen en rijen met tekst \usepackage{ctable} \begin{tabular}{p{1cm}p{0.6cm}c} \FL \multicolumn{1}{c}{lor} & \multicolumn{1}{c}{ipsum} & Dolor \ML Ire & Sed fringilla, orci ac lobortis adipiscing, & 14 \NN Erat & Vel congue justo nisl sit amet. & 12 \LL \end{tabular} Lor Ipsum Dolor Ire Sed fringilla, orci ac lobortis adipiscing, Era Vel congue justo nisl sit amet Deze tabel bestaat uit drie kolommen met voorafbepaalde breedtes. Elke cel uit de de eerste kolom is een parbox (links uitgelijnd) met een breedte van 0.6 cm. Elke cel uit de de tweede kolom is een parbox (links uitgelijnd) met een breedte van 1.5 cm. Elke cel uit de derde kolom is gecentreerd. De eerste twee kolomkoppen zijn gedefinieerd als een multicolumn die over één kolom strekt (1) en gecentreerd is (c). Op die manier zijn alle drie kolomkoppen gecentreerd. Zonder de multicolumnconstructies zouden de eerste twee kolomkoppen ook parboxen zijn en dus links uitgelijnd. Kolomkoppen horen echter gecentreerd te zijn. 5.4 Wil je meer weten over tabellen? Lees dan het artikel Tables in LaTeX: Packages and Methods [Mori, 2007] met heel veel praktijkvoorbeelden. 47

48 6 Bibliografie voor dummies \documentclass{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{url} \begin{document} Het boek [2] is een goede handleiding. In [1, pagina 15] staat een goed voorbeeld. Het boek \cite{kattengevorderden} is een goede handleiding. In \cite[pagina 15]{allesoverdekat} staat een goed voorbeeld. \renewcommand {\refname} {Literatuurlijst} \addcontentsline {toc} {section} {Literatuurlijst} Literatuurlijst [1] Felix De Hond. Alles over katten [2] Felice De Kat. Katten voor gevorderden \begin{thebibliography}{99} \bibitem{allesoverdekat} Felix De Hond. \emph{alles over katten} \bibitem{kattengevorderden} Felice De Kat. \emph{katten voor gevorderden} \end{thebibliography} \end{document} Je citeert een publicatie uit de bibliografie met het commando \cite. Je kunt details toevoegen via een optionele parameter. Standaard zet L A TEX de titels Referenties (article) of Bibliografie (book en report) in de bibliografie. Je kunt deze naam wijzigen in bijv. Literatuurlijst met \renewcommand{\refname}{literatuurlijst} (voor article) of \renewcommand{\bibname}{literatuurlijst} (voor book en report). De titel van een bibliografie wordt zonder nummer gezet en komt bijgevolg ook niet in de inhoudsopgave. Wil je de bibliografie toch in de inhoudsopgave zetten, gebruik dan het commando \addcontentsline met de argumenten toc (table of contents), section (niveau van opmaak) en de titel van de bibliografie, bijvoorbeeld Literatuurlijst. De parameter {99} geeft aan dat er maximaal 99 items in de bibliografie moeten worden opgenomen, zodat er voldoende plaats gemaakt wordt om telkens een nummer te zetten ([1], [2], [10], [99]) van maximaal twee cijfers. Heb je maximaal negen items in de bibliografie, dan volstaat de parameter {9} voor nummers met slechts één cijfer. Elk item uit de bibliografie wordt geïdentificeerd met het commando \bibitem{xxx}, waarbij xxx een zelfgekozen aanduiding van het werk is. Ik neem daarbij gewoonlijk een afgekorte titel van het werk, bijvoorbeeld allesoverdekat. Alles wat volgt op \bibitem is de referentie zelf. Schrijf de verschillende onderdelen zoals auteur, titel, jaartal, enzovoort, gerust op verschillende regels voor betere leesbaarheid. LaTeX negeert deze regelovergangen en maakt er een aparte alinea van, voorzien van een volgnummer. Gebruik het \emph om de titel cursief te zetten. 48

49 Met het pakket hyperref kunnen alle verwijzingen naar items uit de bibliografie klikbaar gemaakt worden. Zie sectie?? Hyperref en Url op pagina??. Net als bij andere verwijzingen, is het nodig dat de brontekst tweemaal gecompileerd wordt. Na de eerste keer zet L A TEX alle verwijzingen in een apart hulpbestand, na de tweede keer zet L A TEX de juiste nummers in de tekst. Als L A TEX een verwijzing nog niet verwerkt heeft, staan er twee vraagtekens (??) in de plaats van het nummer. Merk op dat achter elk bibitem een lege regel staat. Dit is nodig als je de optie pagebackref gebruikt van het hyperref-pakket. Zie sectie?? op pagina??. Tot slot een opmerking: deze eenvoudige methode volstaat voor kleine bibliografieën. Zie de documentatie van BibTeX voor meer uitleg over professionele bibliografieën. Het grote voordeel van BibTeX is dat je de detailgegevens van de bibliografie maar één keer hoeft te typen in een aparte databank (in gewone platte tekst), en dat je vanuit deze databank alle verwijzingen kunt doen. Zeer warm aanbevolen. 7 Trefwoordenregister maken De werkwijze om een trefwoordenregister te maken, verloopt in verschillende stappen in een bepaalde volgorde. Typ eerst de brontekst, voorzien van enkele speciale commando s. Voorbeeld: \documentclass[a4paper]{article} \usepackage[dutch]{babel} \usepackage{makeidx} \makeindex \begin{document} Trefwoordenregister aap, 5 olifant, 2 olifanten \index{olifant} apen\index{aap} \renewcommand {\indexname} {Trefwoordenregister} \printindex \end{document} Stel dat het commando \index{aap} op pagina 5 staat en en het commando \index{olifant} op pagina 2. De woorden aap en olifant worden automatisch opgenomen met de juiste paginaverwijzing in een apart trefwoordenregister. Standaard gebruikt L A TEX de titel Index. Het Nederlands geeft de voorkeur aan het woord Trefwoordenregister. Het trefwoordenregister komt op de plaats van het commando \printindex. Om het aanmaken van een trefwoordenregister te vergemakkelijken, kun je best een gebruikersprogramma definiëren in de editor. In WinShell gaat dit als volgt: Winshell Opties Gebruikersprogramma s Vul de tekstvakken Naam, exe-bestand en cmd-line in zoals in het voorbeeld van figuur 9 op pagina 50 Let op: zet het keuzevakje MS-DOS aan en zet de keuzevakjes LaTeX eerst, PdfLaTeX eerst en DVI eerst af. 49

50 Figuur 9 Een zelfgemaakte knop in WinShell Ga verder in WinShell: Winshell Opties Beeld Aanpassen Kies de categorie Gebruikersprogramma s en sleep de knop Trefwoorden, die je eerder aangemaakt hebt, naar de werkbalk, bijvoorbeeld tussen de knoppen BIB en DVI. Vanaf nu kun je de knop Trefwoorden aanklikken. De werkwijze om een trefwoordenregister te maken in de editor WinShell gaat vanaf nu als volgt: Trefwoordenregister maken in WinShell 1. In de preamble: \usepackage{makeidx} \makeindex 2. In de lopende tekst: \index{aap}. \index{olifant}. \index{}. \renewcommand{\indexname}{trefwoordenregister} \printindex (op de plaats waar het register moet komen) 3. In de editor: F10 (pdflatex) trefwoorden (zelfgemaakte toets) F10 Bij het maken van een trefwoordenregister zijn dus drie processen nodig. Tijdens de eerste keer latexen ( F10 ), verzamelt L A TEX alle trefwoorden met het paginanummer waar ze voorkomen in een apart hulpbestand (met bestandsextensie.idx). Met de uitvoering van het programma makeindex via de zelfgemaakte knop Trefwoorden, wordt dit hulpbestand opgemaakt in een bepaalde stijl. Tijdens de tweede keer latexen ( F10 ), wordt het opgemaakte trefwoordenregister in de tekst opgenomen. Met het pakket hyperref kunnen de paginanummers in het trefwoordenregister klikbaar gemaakt worden. Zie sectie?? Hyperref en Url op pagina??. 50