Lesbrief: Landschap. De IJstijd. Oude duinen. Jonge duinen
|
|
- Emmanuel Molenaar
- 8 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 De IJstijd Tijdens de laatste ijstijd, zo n tot jaar geleden lag heel Noord-Europa onder een dikke ijslaag. Tot in Denemarken en Noord-Duitsland lag deze ijslaag. Het niveau van de Bollenstreek was toen ongeveer 15 meter lager dan op het ogenblik. De kustlijn lag, vergeleken met nu, wel zo n 400 kilometer naar het noordwesten. Er heerste hier een soort toendraklimaat. Aan het einde van de ijstijd veranderde het klimaat en begon de ijskap te smelten. De Noordzee vulde zich met water en langzamerhand vormde zich de kustlijn van Nederland. Oude duinen Na de ijstijd kreeg je een periode waarin de zeespiegel steeg, Er werd zand aangevoerd naar onze kuststreek en zo ontstonden zandbanken of wel strandwallen. Dat afzetten van zand bleef wel voortduren tot de Romeinse tijd, dus zo tot het begin van onze jaartelling. Zo ontstond de gesloten kust van Nederland met alleen openingen in de kustlijn op de plaatsen waar de rivieren uitmondden in de zee. In die tijd mondde de Rijn nog bij Katwijk in de zee uit. De kustlijn lag in de Romeinse tijd iets westelijker dan nu. Men denkt zelfs dat er bij Katwijk nog resten van een Romeins kasteel voor de kust moeten liggen! Door zandverstuivingen ontstonden er in die tijd duinen. Deze duinen raakten begroeid, zelfs met bos, en hielden steeds meer zand vast. Zo ontstonden op de strandwallen de oude duinen. Ze werden tot ongeveer 10m hoog. Tussen de strandwallen lagen de strandvlaktes. Na de Romeinse tijd vormden zich geen nieuwe strandwallen meer, maar werden er door stormen juist delen van de kust weggeslagen. Jonge duinen In de tiende eeuw veranderde de kustlijn van Nederland opnieuw. Er werden strandwallen weggeslagen. Doordat er veel stormen voorkwamen werd het losgeslagen zand landinwaarts verplaatst en kwam boven op de bestaande zandruggen terecht. Zo ontstond langs de kust op een smalle strook van enkele kilometers breedte weer duinvorming, de jonge duinen. Deze jonge duinen liggen voor een gedeelte over de oude duinen heen. De nieuwe duinen werden wel tot 40 m hoog. Door de verstuiving verzandde ook de monding van de Rijn bij Katwijk. Waarom ontstonden nu de jonge duinen? Eigenlijk zijn er meer oorzaken. Je moet dan denken aan klimaatverandering, veel stormen, stijging van de zeespiegel, ontbossing en overbeweiding. Dus ook de invloed van de mens is van belang geweest bij de vorming van de jonge duinen. Als je denkt dat de kustlijn na de vorming van de jonge duinen hetzelfde is gebleven heb je het helemaal mis. Soms kwam er land bij (aanwas), dan weer brokkelde er wat van de kust af (erosie). Maar over het geheel genomen is de kust tussen Haarlem en Den Haag sinds 1600 wat afgebrokkeld. Bij Noordwijk is dat zelfs ongeveer 300m. Zeebodem in jaar 800 pag. 1 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
2 1. Op het kaartje hiernaast zie je een deel van de Bollenstreek. Kleur de zee maar blauw. De plaatsen Hillegom, Lisse, Sassenheim, Noordwijkerhout en Noordwijk zijn als blanke gedeeltes weergegeven. Kleur de plaatsen maar rood dan wordt de tekening veel duidelijker. De jonge en oude duinen mag je ook wel kleuren, bijvoorbeeld in twee kleuren geel. Noordzee 2. Je ziet op het kaartje de duinen en strandwallen afgebeeld. Daartussen vormden zich veengebieden. Je moest dus over het veen naar een volgend duingebied. Weet je een plaatsnaam die hieraan herinnert? Je ziet op het kaartje de Heereweg ingetekend. Zie je dat deze op een oude strandwal ligt. Als je de Heereweg van Haarlem naar Leiden volgt dan rijd je eigenlijk op de oude strandwal. Welke plaatsen kom je tegen? Witte lijntje geeft kustlijn van 400 jaar geleden aan 4. Zie je bij Lisse een niet afgegraven deel van de oude strandwallen? Daar wordt onze nationale bloembollententoonstelling gehouden. Weet je hoe het daar heet? In het gekleurde kaartje zie je weer de strandwallen ingetekend. Zie je waar zo n 400 jaar geleden nog openingen naar de zee waren? pag. 2 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
3 Ontginning van de woeste gronden Het is niet bekend wanneer er mensen in de Duin- en Bollenstreek kwamen wonen. In de tijd van de Romeinen zijn in deze streek wel mensen geweest. Bij Katwijk en Valkenburg waren Romeinse kastelen. Maar veel weten we er niet over. Ook van de eeuwen erna is niet veel bekend. Het landschap moet ruig geweest zijn. De oude duinen waren bebost en naar het oosten toe had je de ontoegankelijke veengebieden. Aan sommige plaatsnamen kun je zien wanneer ze ongeveer ontstaan zijn. Zo zijn plaatsnamen waar Heem in voorkomt ontstaan in het begin van de Middeleeuwen. Dit Heem schrijf je nu wel anders, maar plaatsen als Sassenheim (heim komt van heem) en Hillegom kregen hun naam in die tijd. Sinds die tijd werd het gebied steeds verder ontgonnen. De mensen woonden op de strandwallen, op de rand van het veengebied. Zo zullen ze voor hun primitieve landbouw minder last van droge periodes gehad hebben. Het veengebied werd later ook ontgonnen. Eerst werden sloten gegraven in het veen om de afwatering te verzorgen.de oude begroeiing brandde men af. Daarna kon men de grond geschikt maken om graan op te verbouwen. Helaas klinkt veengrond in als het opdroogt en zo zakten de akkers weer weg en werden de percelen weer nat. Je moet dan weer nieuwe, diepere sloten graven voor de afwatering. Op den duur was akkerbouw op deze gronden niet meer mogelijk en kreeg je alleen weilanden. 6. Waarom weten we niet veel over de oudste bewoners van deze streek? Hoe kunnen we soms toch wat te weten komen? 7. Namen leren je soms veel over vroegere omstandigheden. We hadden het al over plaatsnamen met Heem. Ken je er nog meer? Namen met hout duiden op bossen. Daar weet je er vast ook wel wat van. Zo heb je ook namen met weer erin. Weer betekent een landerij tussen twee sloten. Dat komt uit de tijd van het ontginnen van het veengebied. Weet je ook daar een voorbeeld van? 8. Je hoort wel eens dat in ontwikkelingsgebieden bossen platgebrand worden omdat de plaatselijke bevolking er landbouwveldjes van wil maken. Wij vinden dat nu dom omdat ze niet aan de toekomst denken. Maar zie je dat wij vroeger eigenlijk hetzelfde deden. Hoe kwam het dat de akkertjes op ontgonnen veengrond op den duur alleen geschikt waren voor weilanden? De landgoederen In de Gouden Eeuw waren door de handel veel mensen ontzettend rijk geworden. Deze handelaren woonden in de stad, maar vonden het buitenleven s zomers veel mooier. Ze lieten mooie huizen bouwen op de oude strandwallen. Bos was er vaak al, maar er werden ook prachtige tuinen bij deze huizen aangelegd. Via het Haarlemmermeer en later ook via de trekvaart konden ze hun (zomer) huis bereiken. Vaak was er op zo n landgoed ook nog een landbouwbedrijf. pag. 3 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
4 Veel van die mooie landgoederen zijn, toen het economisch wat minder ging, verkocht. Veel landgoederen zijn opgegaan aan grond voor de bollenteelt. Andere zijn gebruikt om een heel nieuwe woonwijk neer te zetten. 9. Er zijn nog wel wat oude landgoederen over in de streek. Weet je er een? En ken je misschien ook een wijk die op het gebied van zo n oud landgoed is neergezet? De Leidse Vaart of Haarlemmer Trekvaart Vervoer ging vroeger veelal over het water. De Bollenstreek was via het water prima te bereiken, want je had ten oosten van de Bollenstreek diverse meren. Het vervoer over land liep over de oude strandwallen. En dat waren dan geen geasfalteerde wegen zoals we nu hebben, maar echte zandwegen. Niet altijd even goed begaanbaar dus. In de 17e eeuw kreeg men steeds meer behoefte aan snelle verbindingswegen waar men regelmatig vervoer kon aanbieden. In die tijd werden diverse zogenaamde trekvaarten gegraven. De bedoeling was dan om met schepen, getrokken door paarden, op regelmatige tijden van de ene plaats naar de andere te varen. Haarlem en Leiden waren in die tijd welvarende plaatsen en ze hadden er dus wel wat geld voor over om tussen de beide steden zo n trekvaart aan te leggen. In het voorjaar van 1657 werd met het graven van de trekvaart begonnen en op 1 november van hetzelfde jaar werd de vaart opengesteld. Moet je je eens voorstellen om met de hand zo n kanaal te moeten graven in zo n korte tijd! Natuurlijk maakten ze wel slim gebruik van reeds bestaande vaarten en sloten. Maar wat moet dat een organisatie zijn geweest! Het kanaal is ongeveer 29 kilometer lang, zo n 15 meter breed en 2 ½ m diep. Hoeveel mensen zouden ze wel nodig gehad hebben om dat voor elkaar te krijgen! Men heeft wel berekend dat er meer dan duizend arbeiders bezig zijn geweest! Maar toen het kanaal klaar was bleek het een groot succes te zijn. Dagelijks vertrokken er vanuit Haarlem en Leiden negen à tien schepen. En halverwege, bij Halfweg, ongeveer waar nu de brug over de Leidse Vaart is bij de Delfweg in Lisse, daar werden de paarden ververst. Aan de Leidse Vaart kun je nog een paal vinden die het punt halverwege Haarlem en Leiden markeert. Tekening van Halfweg. Je ziet de trekschuit, de reizigers maar je kunt ook het jagertje zien. Dat is het jongetje wat het trekpaard over het jaagpad leidt, je ziet hem met het paard. pag. 4 van 9. Afgedrukt 19 december De organisatie rond het graven van een trekvaart in 1657 zou je wel kunnen vergelijken met de organisatie voor de aanleg van bijvoorbeeld een hoge snelheids lijn van de spoorwegen nu. Maak eens een denkbeeldig plan voor het graven van een trekvaart in de 17e eeuw. Denk daarbij eens aan zaken als: van wie is de grond hoe kom je aan het geld het maken van het plan de werkers en wat ze nodig hebben om hun taak uit te voeren
5 Het Haarlemmermeer Door de strandwallen kon het water uit het gebied achter de strandwallen niet goed afwateren naar de zee. Er heerste een vochtige atmosfeer en in de natte bodem verteerden de afgestorven planten maar gedeeltelijk. Daardoor ontstonden dikke pakken veen. Dit veengebied achter de strandwallen liep wel van Vlaanderen in België door Nederland tot in Noordwest-Duitsland. Er liepen door dat veengebied enkele riviertjes waarvan de namen jullie nog wel bekend voor zullen komen. Dat zijn bijvoorbeeld de Aar, de Gouwe, de Schie, de Rotte, het Spaarne. Ook waren er diverse meertjes in dit gebied te vinden. Deze meertjes waren de voorlopers van de latere grote meren als Leidschemeer, Spieringmeer, Haarlemmermeer (alle drie in de Haarlemmermeerpolder opgenomen), het Wijkermeer enz.enz. Meren die nu allemaal ingepolderd zijn. Kaart gemaakt voor Philips II uit ± Je vindt op de kaart hiernaast en ook op kaarten verderop namen van plaatsen die nu nog bestaan. Je schrijft ze wel wat anders. Zet eens naast elkaar de oude en de nieuwe schrijfwijze van een paar plaatsen. t Is vaak moeilijk te zien. Bovendien schreef men vroeger de s meer als een f. Zie je dat de manier waarop sommigen in de Bollenstreek de plaats Sassenheim nu nog noemen toen de normale naam was? 12. Zie je dat achter het strandwallengedeelte veel meren waren? Ook weer met oude namen. Wat is er met die meren gebeurd? Zie je hoe de Poelpolder er toen uit zag? pag. 5 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
6 Het veengebied werd eerst ontgonnen om er akkerland van te maken. Dat deed men door in het veen sloten te graven en zo het water af te voeren. Maar veengrond die niet meer vochtig is, klinkt in. Het zakt in en komt dan weer dicht bij het waterpeil. Er zit niets anders op dan de sloten steeds weer dieper te maken om de zaak wat droog te houden. Het werd steeds moeilijker om het gebied zo droog te houden dat het geschikt was om er bijvoorbeeld graan op te verbouwen. Langzamerhand werd het steeds natter en was het alleen geschikt voor veeteelt of als hooiland. Later werd veel veen afgegraven omdat men het gedroogde veen (turf) gebruikte als brandstof. Zo werden de meren steeds groter. Dat was gevaarlijk vanwege overstromingsgevaar. Bij stormwind uit het noordoosten liep Leiden groot risico. En bij harde Zuidwesten wind was er gevaar voor Amsterdam. Je snapt dat ze er wel wat voor over hadden om het geheel in te polderen en dat gevaar zo te bezweren. Heel wat inpolderingen vonden plaats in de 17e eeuw met behulp van windmolens. Maar het Haarlemmermeer in te polderen met windmolens was niet goed mogelijk. Dat was pas mogelijk met behulp van stoomgemalen. Eerst werden de ringdijk en de ringvaart aangelegd en na zo n 4 jaar malen viel de polder in 1852 droog. 13. De kaart die hieronder staat is van begin 17e eeuw. Je zult wel wat namen herkennen. Zie je Roversbroek, op een oude manier geschreven? Broek betekent ook wel drassig stuk grond. Daar kun je je bij Roversbroek wel iets bij voorstellen. Bij Lisserbroek ook wel! Wat nù het dorp Lisserbroek is, was toen een uitstulping in het Leidsche meer. In Lisserbroek vind je ook nog een leuke straatnaam die herinnert aan de tijd van het turfsteken. We bedoelen Turfspoor. Fiets eens in de omgeving rond en probeer nog meer sporen van vroeger te ontdekken. En zoek nog eens een paar plaatsnamen waar broek in voorkomt. Je zult zien dat het steeds om voormalige drassige gebieden gaat. En probeer in de kaart die hieronder staat de huidige ringvaart eens in te kleuren. pag. 6 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
7 De Heereweg De dorpen en steden werden vroeger natuurlijk op de droge gedeelten gebouwd. De oude strandwallen waren daar erg geschikt voor. Doordat de strandwallen min of meer van noord naar zuid liepen, met daartussen een drassig veengebied, komt het dat de belangrijkste wegen ook van noord naar zuid lopen. De Heereweg is zo n oude weg, die loopt over een oude strandwal en die de dorpen met elkaar verbindt. De naam Heereweg vind je van Den Haag tot in Alkmaar. Op het kaartje van het gebied rond Lisse zie je de Heereweg ingetekend. Op het kleine kaartje van Lisse vind je verder nog de namen Broeckwech (richting Lisserbroek) en de Veenwech. Er bestaat nog steeds een Broekweg in Lisse. Misschien weet je zelf nog wel oude straatnamen die met het landschap te maken hebben. 14.Op de kleine kaartjes zie je van boven naar beneden. Het dorp Lisse begin 17e eeuw, deel van Lisse, wat nu heet Heereweg, Grachtweg, Kanaalstraat (Brouck steeg op onderste kaartje) in 1832 en (Vlak bij het museum). Wat valt je het meest op als je de kaartjes met elkaar vergelijkt? pag. 7 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
8 Zandafgravingen Naast veen werd in onze streek veel zand afgegraven. Er was veel zand nodig voor de stadsuitbreidingen. In de 17e eeuw, toen Amsterdam heel welvarend was en de stad zich moest uitbreiden werd er al duingrond verkocht en in Amsterdam gebruikt. Ook voor de wegen en later ook voor de aanleg van spoorbanen werd duinzand gebruikt. De afgegraven woeste duinen werden zo ook geschikt gemaakt voor akkerbouw. Toen er steeds meer vraag kwam naar goede bollengronden kwam het dus wel erg goed uit dat men het afgegraven zand ook nog goed kon verkopen. Aan het einde van de 19e eeuw kwam er in onze streek zelfs een fabriek die het afgegraven zand gebruikte voor het maken van bouwmaterialen. Jullie kennen de fabriek vast wel. Ze maken kalkzandsteen (de fabriek werd eerst de kunststeenfabriek genoemd). Zandafgravingen door het afgraven van de duinen en het verkrijgen van bollengrond vielen zo mooi samen. Om het zand af te voeren was het makkelijk om dat per schuit te doen. Het graven van kanalen was daarvoor nodig. Deze vaarten hebben ook een functie om het regenwater,dat op de akkers valt, af te voeren. En dat is weer heel gunstig voor de bollenteelt. De bollen werden vroeger ook met schuiten afgevoerd van de velden. En de mest en het riet werden weer aangevoerd via de waterwegen. Nu snap je wel waarom we in deze streek zoveel brede vaarten hebben. pag. 8 van 9. Afgedrukt 19 december 2013
9 15. Je ziet hierboven dat mensen een kanaal aan het graven zijn. Dat gebeurde vroeger allemaal met de kruiwagen en de schop. Ook het afgraven van duingrond tot het niveau geschikt voor bollengrond gebeurde met de hand. In de streek heb je een paar wegen die een beetje boven het landschap uitsteken. Daarvandaan kun je heel mooi op de bollenvelden kijken wanneer die in de bloei staan. Hoe komt het dat die wegen zo hoog liggen? Zijn het dijken? En waarom denk je dat ze vrij smal zijn? 16, Hieronder zie je dieren. Probeer bij elk beest eens te vertellen in welke omgeving en onder welke omstandigheden ze leefden. Geef ook de tijd aan waarin ze leefden. Ik ben Boel, de mammoet. Heel lang geleden zwierf ik door de streek. Ik eet planten. Ik ben Fietje. In Amsterdam ben ik een juffershondje. Maar als ik met m n baasje naar het buiten bij de duinen ga doe ik wel eens ondeugend. Dan ga ik soms achter de konijntjes aan of ren door de modder. pag. 9 van 9. Mijn naam is Gladje. Ik zwem in een heel groot merengebied. Er zijn al heel lang geruchten dat ze mijn stekje willen droogleggen. Het zal wel een fabeltje zijn. Mijn Ik ben Hannes Piep, heet de ik. vink. Ik Ik trek hier opa door had er ook al de streek, loop altijd maar een ik ben wel eens een verhalen van beetje vaste bang route hier. en Want dan op die rijke gehoord. Ik benzo Pop. Maar ik ben landgoederen mag ik uitrusten hebben ze vinkenbanen. maar willen bij ze Halfweg. mij of De mijn broertjes en tijdelijk een pop. Later zusjes mensen vangen zijnomheel ons op te eten. Eenkrijg ik vleugels. Ik was ook al erg tevreden over gebraden vinkje is lekker, zeggen ze. larve. Op de de reisjes die ze bollenvelden vrat ik zo maken. toen aan de bollen. Afgedrukt 19 december 2013
Geschiedenis van de duinen
Geschiedenis van de duinen Bijna de hele Nederlandse kust bestaat uit duinen. We weten hier niet beter, dan dat dat heel normaal is. Toch is dat niet zo. De kust van Frankrijk, Spanje en Portugal bijvoorbeeld
Nadere informatieKustlijn van de Noordzee
International Wadden Sea School www.iwss.org 150.000 jaar geleden - 150.000 jaar geleden was het hele Noordzeebekken bedekt met een dikke ijslaag: dit was de Saale ijstijd. - Alle zeewater was in gletsjers
Nadere informatieTASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN
TASTBARE TIJD, LEIDSCHE RIJN WERKBLAD Tijdlaag tot 1000 Thema: verdwenen rivieren en de Limes 1. Ligt landgoed De Haar binnen het projectgebied? o ja o nee 2. Wat is zavel? 3. Zet de woorden zand, zavel
Nadere informatieVeldwerk Haarlem Aardrijkskunde. Naam:.
Veldwerk Haarlem Aardrijkskunde Naam:. Klas:... De opzet: Op 11 juni gaan wij voor de vakken geschiedenis en aardrijkskunde naar Haarlem. De aardrijkskunde opdracht gaan jullie voor een deel in de klas/thuis
Nadere informatieLEZEN. Terpentijd - 1500
1 LEZEN Terpentijd - 1500 Friesland bestaat eigenlijk uit drie delen: de klei, het veen en het zand. De eerste boeren woonden op het zand (De Wouden en Gaasterland). Hun aardewerk in de vorm van trechters
Nadere informatieInformatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk
Informatie over de versterking van de Noord-Hollandse kust Voor je spreekbeurt of werkstuk De kust is (niet) veilig! De dijk aan de kust van Petten ziet er zo sterk en krachtig uit, maar toch is hij niet
Nadere informatieZand en klei 1. Van veen tot weiland 2. Blad 1. Heide Een lage plant met paarse bloemen.
5 Lastige woorden Blad Zand en klei Heide Een lage plant met paarse bloemen. Voedingsstoffen Voedsel dat planten nodig hebben om te groeien. Boomgaard Een stuk land met fruitbomen. Greppel Een kleine droge
Nadere informatiePost I. A: Oude duinen B: Zeekleilandschap. Bodemgebruik: A: Bos. B: Grasland
Post I Opdracht I: Om welke twee landschappen gaat het? A: Oude duinen B: Zeekleilandschap Grondsoorten: Bodemgebruik: Inrichtingselementen: A: Oud duinzand A: Bos A: Kasteel, woningen B: Jonge zeeklei
Nadere informatieLesbrief De Meerpolder 400 jaar:
Lesbrief De Meerpolder 400 jaar: 1616-2016 Het doel van deze lesbrief is, dat je leert: 1. hoe het landschap rondom Zoetermeer is ontstaan. 2. dat turf eeuwenlang een erg belangrijke brandstof was. 3.
Nadere informatieWERKBLAD pingo. naam. Heel lang geleden was het hier erg koud. Dat noemen we de ijstijd. Er waren heuvels, heel bijzondere heuvels.
WERKBLAD pingo Heb je wel eens gehoord van een pingo? Pingo betekent heuvel die groeit. Het is een woord uit de taal van de Eskimo s of Inuït. Dat lijkt ver weg, maar pingo s zijn heel dichtbij geweest!
Nadere informatieWERKBLAD mijn landschap
WERKBLAD mijn landschap Hoe zie jij het landschap? Wat vind je mooi of belangrijk? Ga alleen of in groepjes aan de slag en maak - een presentatie op papier of digitaal - een gedicht, een verhaal of een
Nadere informatieTastbare Tijd, Bilthoven
Tastbare Tijd, Bilthoven WERKBLAD Tijdlaag tot 1000 Op de grens van droog en nat a. Welke dorpen en kernen liggen er allemaal in deze gemeente? b. Aan welke gemeenten grenst de gemeente de Bilt? c. Wat
Nadere informatieZoekopdrachten bij Het water komt. **
Module 1 De geschiedenis van de Delta. 1 Strijd tussen land en water 2 Overstromingen door de eeuwen heen 3 Oorzaken van overstromingen: de mens zelf 4 Waterbeheer. Blz. 4 Achter de duinen had je veengronden
Nadere informatie1 Vinden de andere flamingo s mij een vreemde vogel? Dat moeten ze dan maar zelf weten. Misschien hebben ze wel gelijk. Het is ook raar, een flamingo die jaloers is op een mens. En ook nog op een paard.
Nadere informatieNaam: Waar woon jij? Vraag 1b. Waarom wonen veel mensen in Kenia in een hut? Vraag 1a. In wat voor soort huis woon jij?
Naam: Waar woon jij? Wonen over de hele wereld Heb jij wel eens in een tent gewoond? Waarschijnlijk niet. In de vakantie is het leuk. Maar voor altijd? Toch zijn er mensen op de wereld die altijd in een
Nadere informatieWat een vreemde bromfiets!
Wat een vreemde bromfiets! Waarom rijden er nu geen paarden meer met karren? Reed er vroeger een tram in ons dorp?! Met die bus zou ik ook wel eens willen rijden! 1. Voetgangers baas! Opdracht Lees het
Nadere informatieKNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland
KNAG-excursie Aardkundige monumenten in Noord-Holland 15 september 2012 i.s.m. Provincie Noord-Holland o.l.v. Pim Beukenkamp (KNAG) Rob Adriaens (KNAG) Eric Khodabux (Provincie Noord-Holland) Deon Slagter
Nadere informatieVissen op prehistorische botten
Doel Materialen Vak Niveau Duur Werkwijze Veldwerktip De leerlingen kunnen: vertellen hoe de Noordzee er 10.000 jaar geleden uitzag, vertellen waarom er botten van prehistorische zoogdieren in de Noordzee
Nadere informatieStaphorst op de kaart
Opdracht 1 Je krijgt een oude kaart van de. Deze kaart is in 1866 gemaakt. Dat is ongeveer 150 jaar geleden. Nodig: kleurpotloden 1. Onderstreep Rouveen, Staphorst en IJhorst met een rood potlood. 2. Zet
Nadere informatieIJstijden. Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd
IJstijden Blauw = tussenijstijd Rose = ijstijd IJstijden Glaciaal tijdens het pleistoceen 2.500.000-100.000 jaar geleden 1. ijs duwt de bodem naast en voor zich om hoog en zo ontstonden stuwwalen. 2. ijs
Nadere informatieVragen over landschappen die we gaan behandelen
Landschappen Vragen over landschappen die we gaan behandelen Wat zijn landschappen? Waar komen ze voor? Hoe zien ze er uit? Welke informatie geven ze? Hoe zijn ze ontstaan? Wat is landschap? Dit? Kerk
Nadere informatie1. Van je juf of meester krijg je een plaatje. Bekijk je plaatje goed. 3. Zoek samen nog vier klasgenoten met een ander plaatje.
Opdracht 1 Ongeveer 150 jaar geleden stonden er veel steenfabrieken langs de IJssel. De stenen werden van klei gemaakt. Dat kon je langs de IJssel vinden. Als de rivier overstroomde, bleef er een laagje
Nadere informatieHolland 1000 jaar geleden. Meer weten? Klik hier
Holland 1000 jaar geleden Meer weten? Klik hier de plaat Holland 1000 jaar geleden INHOUD Waar kijken we naar? Abdij van Egmond Huldtoneel Kerkje van Velsen Ridders over de Heerenweg Haarlem Rijnsburg
Nadere informatieBedreigingen. Broeikaseffect
Bedreigingen Vroeger gebeurde het nogal eens dat de zee een gat in de duinen sloeg en het land overspoelde. Tegenwoordig gebeurt dat niet meer. De mensen hebben de duinen met behulp van helm goed vastgelegd
Nadere informatieOutback Australië. Je kunt een auto huren of kopen. Dat kan op veel plaatsen.
Outback Australië Voor mij is Australië een heel bijzondere plek. Waarom? Dat zal ik uitleggen. Het begon al toen ik voor het eerst in Australië kwam. Ik stapte uit het vliegtuig. Meteen merkte ik dat
Nadere informatieGijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden
Gijsje zonder staart geschreven door Henk de Vos (in iets gewijzigde vorm) Er was eens een klein lief konijntje, dat Gijs heette. Althans, zo noemden zijn ouders hem, maar alle andere konijntjes noemden
Nadere informatieLesbrief BIJZONDERE SCHATTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
Lesbrief Onderbouw voortgezet onderwijs - VMBO BIJZONDERE SCHATTEN De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom komt er een uitbreiding
Nadere informatieLesbrief: gewasbevordering
Bloembollen Als we in de Bollenstreek komen vinden we de bloeiende bollenvelden heel mooi. Ook op de Keukenhof kijken ieder jaar weer duizenden toeristen naar de mooie bolbloemen. De bollenkweker zal de
Nadere informatieWoordenschat les 8.1. Vervuilde grond?
Woordenschat les 8.1 Vervuilde grond? Afgraven en de afgraving Afgraven is de grond of aarde weghalen door te graven. De afgraving is de plaats waar de grond wordt weggenomen. Boren We boren een gat in
Nadere informatieLesbrief. Dijken. Kijken naar dijken. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Dijken Kijken naar dijken www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Kijken naar dijken Zonder de duinen en de dijken zou jij hier niet kunnen wonen: bijna de
Nadere informatieDe Worp. Wandelen. De Worp en omgeving; natte natuur en historie rondom Drimmelen
Wandelen De Worp en omgeving; natte natuur en historie rondom Drimmelen De Worp Staatsbosbeheer Regio Zuid Spoorlaan CH Tilburg T - www.staatsbosbeheer.nl Ongerepte natuur met een historische naam In de
Nadere informatieMaar je kunt Frankrijk ook ontdekken per boot via de rivieren en kanalen. Wij doen dat al een paar jaar met onze boot, de Cadans III.
Frankrijk het meest favoriete vakantieland van Nederland. Velen gaan met de auto, caravan, camper of fiets. Voor een weekend bezoekt men vaak Parijs of een van de andere fraaie steden. Maar je kunt Frankrijk
Nadere informatieWerkblad Mijn huis staat in...
Werkblad Mijn huis staat in... Mijn huis staat in: Ga naar kaart.cc. Je ziet twee kaarten. In de menubalk bovenin vul je rechts je woonplaats in. Kies in het linkervak de Bonnebladen 1901-1925. Kies in
Nadere informatieOpwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is
rcheobode Opwindende ontdekkingen in oud-oosterhout! Wo uter is archeoloog. Hij hoort bij de groep archeologen die nu aan het opgraven is in Oosterhout in het gebied Vrachelen. Daar wordt over een jaar
Nadere informatieGEHEUGENSPOOR. Een schetsontwerp voor kunst rond het knooppunt N242/N241. van beeldend kunstenaar PAUL DE KORT in samenwerking met
www.pauldekort.nl www.parklaan.nl 2012 Niets is zo onvoorspelbaar als het geheugen. Zomaar uit het niets, lijkt het, komt een stukje van het verleden in het heden terecht. Een schetsontwerp voor kunst
Nadere informatieDe geologische en bodemkundige ontwikkeling van het kustgebied Bol en Duin
De geologische en bodemkundige ontwikkeling van het kustgebied Bol en Duin In het deltagebied van Rijn en Maas, langs de Noordzee, heeft het mondingsgebied van de (Oude) Rijn bij Katwijk het Rijnestuarium
Nadere informatieGEHEUGENSPOOR In opdracht van de provincie Noord-Holland In samenwerking met Cultuurcompagnie Noord-Holland
In opdracht van de provincie Noord-Holland In samenwerking met Cultuurcompagnie Noord-Holland www.pauldekort.nl www.parklaan.nl 2013 Een kunstwerk bij het knooppunt N242 / N241 in samenwerking met PARKLAAN
Nadere informatieVerhaal: Jozef en Maria
Verhaal: Jozef en Maria Er was eens een vrouw, Maria. Maria was een heel gewone jonge vrouw, net zo gewoon als jij en ik. Toch had God haar uitgekozen om iets heel belangrijks te doen. Iets wat de hele
Nadere informatieEen gedeelte van een stad of een groter dorp. Een wijk bestaat uit meerdere buurten.
Meander groep 5 Thema 1 Onderweg Aardrijkskunde Waarom is een nieuwe wijk hier gebouwd en niet daar? Wat voor gebouwen staan er? Waarom staan ze juist op die plek? Huizen, boerderijen, fabrieken en kantoren
Nadere informatieB1 Hoofddorp pagina 1
B1 Hoofddorp pagina 1 Inhoud 1. Inleiding 2. Geschiedenis 3. Ontwikkeling 4. Bezienswaardigheden 1. Inleiding Hoofddorp is een stad in de provincie Noord-Holland en de hoofdplaats van de gemeente Haarlemmermeer.
Nadere informatieEr was eens een heel groot bos. Met bomen en bloemen. En heel veel verschillende dieren. Aan de rand van dat bos woonde, in een grot, een draakje. Dat draakje had de mooiste grot van iedereen. Lekker vochtig
Nadere informatieDrie aardkundige monumenten
10 Drie aardkundige monumenten Aardkundige monumenten geven iets weer van de ontstaansgeschiedenis van ons landschap. Een geschiedenis die ons honderden, duizenden of zelfs miljoenen jaren terugvoert in
Nadere informatieLesbrief DUURZAAM BOUWEN OPDRACHT 1 - WAT IS DAT, DUURZAAMHEID?
Lesbrief Primair onderwijs - BOVENBOUW DUURZAAM BOUWEN De haven van Rotterdam is de grootste haven van Europa. Veel mensen werken in de haven. Steeds meer spullen die je in de winkel koopt, komen per schip
Nadere informatieSpelen met zand. Zandpaspoort voor kinderen van 7 tot en met 12 jaar
Spelen met zand Zoals je hebt kunnen zien is zand heel interessant, maar zand is ook heel erg leuk. Je kunt er namelijk onwijs goed mee spelen! Zandpaspoort voor kinderen van 7 tot en met 12 jaar Schrijf
Nadere informatieKastelen in Nederland
Kastelen in Nederland J In ons land staan veel kastelen. Meer dan honderd. De meeste van die kastelen staan in het water. Bijvoorbeeld midden in een meer of een heel grote vijver. Als er geen water was,
Nadere informatieOMMETJE VEENSCHAP:GESCHIEDENIS
OMMETJE VEENSCHAP:GESCHIEDENIS ROUTE 6 km 20 18 Wandeling door het unieke Veenschap met haar typische Vriezenveense verkavelingspatroon: lange smalle akkers. Dit ommetje voert o.a. over het mooie knuppelpad
Nadere informatieLESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS OPDRACHTEN OPDRACHT 1 - SCHATGRAVEN IN DE NOORDZEE
BIJZONDERE SCHATTEN LESBRIEF ONDERBOUW VOORTGEZET ONDERWIJS - VMBO - GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein. Voor de in- en uitvoer van goederen is meer ruimte nodig in de haven. Daarom is
Nadere informatieEen moeilijk woord voor Natuurbrug is Ecoduct. Wat dat nu precies is, legt de schrijver Frank van Pamelen hieronder nog eens uit.
Ecoduct Een moeilijk woord voor Natuurbrug is Ecoduct. Wat dat nu precies is, legt de schrijver Frank van Pamelen hieronder nog eens uit. Ecoduct Wat is dat dan precies, een ecoduct? Zo vroeg een jonge
Nadere informatieLesbrief. Watersysteem. Droge voeten en schoon water. www.wshd.nl/lerenoverwater. Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta
Lesbrief Watersysteem Droge voeten en schoon water www.wshd.nl/lerenoverwater Afdeling Communicatie waterschap Hollandse Delta Droge voeten en schoon water Waterschappen zorgen ervoor dat jij en ik droge
Nadere informatieIk ben de Klomp. Europees landbouwbeleid groep 5-6. De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent.
De Klomp is een boer. Wel een hele aardige boer. Maar wel met een boer n accent Zo! Goedemorgen of goedemiddag, wat is t? Ik moet zo de koeien weer melken, dus... Excuus, dat ik wat stink. Ik heb het zo
Nadere informatieOPDRACHTEN bij de FIETSEXCURSIE van het project MOOI HOOGLAND-WEST!
ietsroute Hoogland West OPDRACHTEN bij de FIETSEXCURSIE van het project MOOI HOOGLAND-WEST! 5 4 6 3 2 1 Let op het verkeer en zet je fiets goed aan de kant! Mooi Hoogland-West! 1 Bolle akker locatie 1
Nadere informatieEen andere mogelijke betekenis is dat het zou gaan over een verheffing naast de Zenne
Heffen: Verklaring naam Heffen: Eerste maal vermelding in 1088 Heffena = Heffe en A Wil zeggen bezinksel en water Mogelijke betekenis: modderbeek of moerasgebied Een andere mogelijke betekenis is dat het
Nadere informatieInhoud. Inleiding blz. 3. Wat is een fossiel? blz. 4. Hoe fossielen ontstaan blz. 5. Fossielen van zacht weefsel blz. 6. Zeedieren blz.
Door: Oscar Zuethoff Groep 6b - Meneer Jos & Ingrid Februari 2008 Inhoud Inleiding blz. 3 Wat is een fossiel? blz. 4 Hoe fossielen ontstaan blz. 5 Fossielen van zacht weefsel blz. 6 Zeedieren blz. 7 De
Nadere informatieLANDGOED BEERZE. ROUTE 4,2 km
LANDGOED BEERZE ROUTE 4,2 km Een heerlijke wandeling voor de hele familie door de bossen bij Beerze, vlak bij Ommen. Lekker lopen langs heide, stuifduinen en ook via het oude huis Beerze. Route gemaakt
Nadere informatieVAN GOGH PROJECT GROEP 5 EN 6
VAN GOGH PROJECT GROEP 5 EN 6 Brieven schrijven Deze activiteit is gebaseerd op de briefwisseling tussen Vincent van Gogh en zijn broer Theo. Voorbereiding: Zorg voor een plaat/foto van een landschap.
Nadere informatieKOPIEERBLADEN. THEMA 5: Ik wil ridder worden! Plantyn - TotemTaal - Thema 5: ik wil ridder worden!
KOPIEERBLADEN THEMA 5: Ik wil ridder worden! 97 97 Wat moet je doen om ridder te worden? Vind je dit goed? Moet er nog iets bij? Als je de opdrachten hier goed uitvoert, krijg je een ridderdiploma. Page
Nadere informatie3000 v. Chr v. Chr v. Chr v. Chr.
6 prehistorie oudheid 3000 v. Chr. 2500 v. Chr. 2000 v. Chr. 1500 v. Chr. Jagers en Boeren De oudste bewoners Jos en Mirthe fietsen in de zomervakantie op de Elspeetse heide. Ze maken met hun ouders een
Nadere informatieDE CACHE MEER POLDER. De volgende attributen zul je zeker nodig hebben: - natuurlijk een GPS (al dan niet in de vorm van een smartphone),
Met de cache Meer Polder beleef je het heden en verleden van de Meerpolder. Het is een prachtige tocht van ca. 9 km die je lopend of met de fiets kunt doen. Bij Zoetermeer ligt een polder die is heel bijzonder
Nadere informatie3. Van wie is de kreet? 4. Wat wil Albor met het zwijntje doen?
Lees het verhaal over de Albor de jager. Albor is de jongste van de 5 jagers. De speer van Albor is van vuursteen. De jagers vinden een spoor van een hert Het spoor is vers, het hert is dichtbij. De jagers
Nadere informatieJeroen Driessen Maatschappelijke stage TG3C
Pagina 3 Inleiding. Pagina 4-5-6 De voorbereiding. Pagina 7 De motorische demodagen. Pagina 8 na de demodagen. Pagina 9 Wat heb ik er van geleerd Pagina 10-11-12 logboekkaarten Voor school moeten we een
Nadere informatieAfdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd
Gebruiksaanwijzing leerdagboek Exempel Spelen met vuur Afdrukken pagina 2-19 dubbelzijdig formaat A4 naar behoefte kunnen lege A4-pagina s worden tussengevoegd Aanwijzingen Schrijf- en tekenruimte in leerdagboek
Nadere informatieNetje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp!
Netje is een meid! Vrolijke meid, uit een vissersdorp! Haring! Verse haring! Wie maakt me los! Ik heb verse haring! Ha... ja, nou heb ik jullie aandacht, hè? Sorry, ik ben uitverkocht. Vandaag geen haring
Nadere informatieHET ONTSTAAN VAN NEDERLAND
HET ONTSTAAN VAN NEDERLAND Land tussen rivieren en zee Daar waar een rivier in zee stroomt, bruist het vaak van het leven. De rivier splitst zich op in kleinere stromen die vol vis zitten. Vogels en andere
Nadere informatieGRONDJEKROEPEN IN NERO
GRONDJEKROEPEN IN NERO ZWEMBADVERHALEN UIT DE GEMEENTE HOOGEZAND SAPPEMEER Mijn eerste zwemles in Nero Toen ik de leeftijd van 12 jaar had leek het me mooi om te kunnen zwemmen. Wij woonden sinds kort
Nadere informatieEen goede voorbereiding is natuurlijk het halve werk. Daarom moeten jullie voor je naar de Woudse polder gaat eerst wat opzoeken op internet.
Wat is het geheim van de Woudse polder? t Woudt is een piepklein dorpje, in de Woudse polder. Al eeuwen staan hier op dezelfde plek een kerkje, een pastorie, een kosterswoning, een rijtje arbeidershuisjes
Nadere informatieWerkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense duinen
Werkstuk Aardrijkskunde Loonse en Drunense d Werkstuk door een scholier 1890 woorden 30 oktober 2004 7 79 keer beoordeeld Vak Aardrijkskunde De Loonse en Drunense D A. Tot welk landschapstype behoort het
Nadere informatieLesbrief. Droge Voeten
Lesbrief Droge Voeten Secr.: Postbus 136-2900 AC Capelle aan den IJssel - K.v.K.Rotterdam 40343139 - Postbank 4395118 website: www.hvc-capelle.nl e-mail: hvc-capelle@hetnet.nl 1. DROGE VOETEN... Droge
Nadere informatieInhoud. Het leven van Escher. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld op z n kop.
Inhoud. Blz. 1. Blz. 2. Blz. 3. Blz. 4. Blz. 5. Blz. 6. Blz. 7. Blz. 8. Blz. 9. Blz. 10. Blz. 11. Kaft Inhoud Het leven van Escher. Moeilijke jaren. Weiland wordt vogel. Kringloop metamorfose. De wereld
Nadere informatieAanwijzing: Lees de verhalen op de borden boven de kist goed; er staan aanwijzingen op. Kijk goed in de kist. Valt je daar iets bijzonders op?
Ondergronds Opdrachten groepen 5, 6 en 7 In Ondergronds gaan kinderen aan de slag als een echte archeoloog. Ondergronds is een reconstructie van een archeologische opgraving. De leerlingen werken met echte
Nadere informatieEen wal van zand, klei of steen die mensen beschermt tegen hoog water. De plek waar het rivierwater in de zee uitkomt.
Meander Samenvatting groep 5 Thema 3 Waterland Samenvatting Langs de kust Nederland ligt voor de helft onder de zeespiegel. Heel vroeger woonden mensen dicht bij zee op terpen. Langs de kust beschermen
Nadere informatieHunebedden. Inleiding. Hoofdstuk 1 Wat zijn hunebedden en waar kun je ze vinden?
Hunebedden Inleiding Ik hou mijn werkstuk over hunebedden, omdat ik het een leuk onderwerp vind. Maar ik hou het er ook over, omdat ik er veel van te weten wil komen. Ik ben op het idee gekomen, omdat
Nadere informatieinfo@pietnowee.nl Pagina 1
"Thuis heb ik nog een ansichtkaart" Ik heb er zelfs meer dan één van het dorp waar ik geboren ben. Mijn voorouders waren tuinders en woonden voornamelijk in Den Hoorn en omgeving. Veel is er veranderd
Nadere informatieDagje naar zee. Yosei
Zandvoort We gingen met school een schoolreisje doen. We gingen naar Zandvoort met de bus. Het was een uur rijden. Kwart over tien eindelijk we zijn er. Toen ging ik met mijn groepje opdrachten doen. Het
Nadere informatieHunebedden de steentijd
Deze les hoort bij het prentenboek Het grote bouwwerk, geschreven door Rian Visser in de serie Terugblikken van Uitgeverij Delubas. Met tekeningen van Irene Goede. Doel: leerlingen bekend maken met hunebedden
Nadere informatieSchokland Werelderfgoed Kijktocht basis onderwijs
Schokland Werelderfgoed Kijktocht basis onderwijs Opdracht 1 Bij de tekst Schokland Werelderfgoed op de grond. 1a. De grote foto op de grond is gemaakt in 1930. Toen was Schokland nog een eiland. Waarom
Nadere informatieKlein Kontakt. Jarigen. in april zijn:
A Klein Kontakt Het is alweer eind maart wanneer dit Kontakt uitkomt, het voorjaar lijkt begonnen, veel kinderen hebben kweekbakjes met groentes in de vensterbank staan, die straks de tuin in gaan. Over
Nadere informatieNederland Waterland Basisonderwijs
Nederland Waterland Basisonderwijs Introductie Nederland is een land vol met water. Water in rivieren en meren. De zee klotst tegen onze duinen. En de zachte bodem van Nederland zit ook vol met water.
Nadere informatieOpdrachten over de Hooge Boezem achter Haastrecht. Op de kaart hierboven zie je het hele gebied.
Opdrachten over de Hooge Boezem achter Haastrecht In deze les en tijdens de excursie gaat het over het gebied de Hooge Boezem achter Haastrecht en het gebied eromheen. In de omgeving van Haastrecht en
Nadere informatiede aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop.
Woordenlijst bij hoofdstuk 4 de aanbieding reclame, korting De appels zijn in de a Ze zijn vandaag extra goedkoop. alleen zonder andere mensen Hij is niet getrouwd. Hij woont helemaal a, zonder familie.
Nadere informatieeen zee Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de van tijd een zee van tijd
Werkblad Ω Een tijd geleden... Ω Les : Rendierjagers Rendierjagers De rendierjagers leefden in de prehistorie in ons land. Dat is de tijd voordat de mensen konden schrijven. Ze woonden niet op een vaste
Nadere informatieMeetkunde 015. Opgave 1 Teken een route. Opgave 2 Teken een route. Hoeveel kilometer is je route? km. Naam: Meetkunde 015 September / 11
Meetkunde 015 Liniaal Eiland : Doel : Kaartlezen Tekenen van een route op een kaart met schaal Potlood Opgave 1 Teken een route. Hoeveel kilometer is je route? km Opgave 2 Teken een route. Hoeveel kilometer
Nadere informatieGROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat
Naam GROOT-BRITTANNIË en zeeklimaat Groot Brittannië Groot-Brittannië is Schotland, Engeland en Wales samen. Engeland is het grootst van Groot-Brittannië en Wales het kleinst. Engeland heeft meer dan 46
Nadere informatieSpreekbeurten.info Spreekbeurten en Werkstukken http://spreekbeurten.info
De Chinese Muur 1. Voorwoord. 2. Wat is de Chinese Muur? 3. Waar ligt de Chinese Muur? 4. Waarom bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 5. Hoe bouwden de Chinezen de Chinese Muur? 6. Hoe lang en hoe groot
Nadere informatieGrond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De plaats waar de grond wordt weggenomen.
Les 1 De bodemverontreiniging. afgraven Grond of aarde weghalen door te graven. Graven is een gat in de grond maken. De afgraving De plaats waar de grond wordt weggenomen. De bodemverontreiniging De grond
Nadere informatieHET ONTSTAAN VAN KATWIJK _
18 HET ONTSTAAN VAN KATWIJK _ De Nederlandse kust De Nederlandse kust is dynamisch. De vorming van het huidige Nederlandse kustlandschap is sterk bepaald door de periode na de laatste ijstijd, die circa
Nadere informatieLESBLAD WATERKRINGLOOP GROEP 5-6
1 NAAM GROEP De reis van een waterdruppel Het water op aarde maakt verre reizen. De reizen van het water verlopen altijd in een rondje: de waterkringloop. Het begint met de zon De zon verwarmt het zeewater
Nadere informatieLesbrief: bolbloem geschiedenis GESCHIEDENIS VAN DE BLOEMBOL. Bloembollenteelt in Nederland
GESCHIEDENIS VAN DE BLOEMBOL Bloembollenteelt in Nederland In ons land groeiden oorspronkelijk niet veel bloembollen. En zeker onze bekendste Nederlandse bloem, de tulp, kwam hier niet voor. Bloembollen
Nadere informatieLesbrief DIJKEN BOUWEN OPDRACHT 1 - EEN DIJK VAN EEN GESCHIEDENIS. Van ijs tot water
Lesbrief Primair onderwijs - BOVENBOUW DIJKEN BOUWEN OPDRACHT 1 - EEN DIJK VAN EEN GESCHIEDENIS De haven van Rotterdam wordt te klein, omdat we steeds meer goederen bestellen uit verre landen, zoals China.
Nadere informatieintroductie waterkwantiteit waterkwaliteit waterveiligheid virtuele tour Waar zorgen de waterschappen in mijn omgeving voor?
Waar zorgen de waterschappen in mijn omgeving voor? De waterschappen zorgen voor voldoende en schoon water, gezuiverd afvalwater en stevige dijken. De waterschappen zorgen voor voldoende en schoon water,
Nadere informatieDe kleine beestjesclub
Thema: mini Biologie Dieren Insecten en spinnen Moeilijkheid: * Tijdsduur: ** Juf Nelly De kleine beestjesclub Doel: Na deze opdracht weet je meer over verschillende insecten Uitleg opdracht Je luistert
Nadere informatieGerma de Vos. Kletsboek. Een vrolijk voorleesboek
Germa de Vos Kletsboek Een vrolijk voorleesboek 1 Het huis van de tien kinderen 1., daar kun je haast niet lopen. Overal zitten kleintjes hun vetertjes te knopen. 2., daar is het altijd feest, omdat er
Nadere informatieNiet in slaap vallen hoor!
Niet in slaap vallen hoor! Marcus 13: 33-37: Dierenversie Geïllustreerd door: 30 november 2014 Maria Koninginkerk Baarn 2 De oude leeuw heeft vakantieplannen. Dat vertelde hij vanmorgen aan alle dieren:
Nadere informatieOudste landschap van Nederland Natuurparel De Vilt
Oudste landschap van Nederland Natuurparel De Vilt Deze oude Maas-arm is 10.000 jaar geleden gevormd en afgesloten geraakt van de huidige Maas. In de loop van de tijd is hier een uniek natuurlandschap
Nadere informatieFRIESE VEENWEIDEGEBIED HISTORIE EN VEENWEIDEVISIE
FRIESE VEENWEIDEGEBIED HISTORIE EN VEENWEIDEVISIE 30-3-2015 1 INTRODUCTIE Andrea Suilen Planvormer bij Wetterskip Fryslân o.a. betrokken bij; Uitvoeringsplan Veenweidevisie Waterbeheersingsprojecten veenweidegebied
Nadere informatieIets over de geschiedenis van de turfwinning bij Appelscha
Et bru 1 ne go old HET BRUINE GOUD Iets over de geschiedenis van de turfwinning bij Appelscha STICHTING STELLINGWARVER SCHRIEVERSRONTE info@stellingwarfs.nl www.stellingwarver-schrieversronte.nl De Riemsloot2.indd
Nadere informatieWerkblad Natuurlijk water in de Kwebben
Werkblad Natuurlijk water in de Kwebben Droppie in de Kwebben Hallo allemaal! Wat fijn dat jullie straks naar de Kwebben in Vught gaan! Mijn naam is Droppie en ik weet alles over water. Wist je dat water
Nadere informatieVerteld door Schulp en Tuffer
Verteld door Schulp en Tuffer Het allereerste kerstfeest Het allereerste kerstfeest Verteld door Schulp en Tuffer Vertaald en bewerkt door Maria en Koos Stenger Getekend door Etienne Morel en Doug Calder
Nadere informatieWERKBOEK VOOR DE DALTON-VERSIE. Dit werkboek is van:. Ik zit in groep:.
WERKBOEK VOOR DE DALTON-VERSIE De Middeleeuwen Dit werkboek is van:. Ik zit in groep:. 1 Hoi! Ik ben Tim de Wekker! Ik wil graag weten hoe vaak en hoe lang je bezig bent met een taak. Daarom heb ik een
Nadere informatieDe Veenvaart... Kanaal met een verhaal!
Nieuwe Vaarroute! Open vanaf juni 2013 De Veenvaart... Kanaal met een verhaal! Vanaf juni 2013 is Nederland een prachtige vaarverbinding rijker: De Veenvaart. Deze nieuwe route voert door de Drentse en
Nadere informatieWERKBLAD - GROEP 7/8 DIJKEN DIJKEN IN FRYSLÂN
WERKBLAD - GROEP 7/8 DIJKEN Je woont veilig in Nederland. Dat lijkt heel normaal. Maar zo gewoon is dat niet. Een groot deel van Nederland ligt namelijk onder zeeniveau. Het gevaar van een overstroming
Nadere informatie