Agenda. De bibliotheek is open na elke maandvergadering * * *

Transcriptie

1 Agenda ZA 10/1 : nieuwjaarsreceptie op Fort V (13.30 u) MA 19/1 : maandvergadering in DE BRUG VR 23/1 en ZA 24/1 : waswafelen in leslokaal Fort V (9.00 u) MA 16/2 : maandvergadering in DE BRUG MA 16/3 : maandvergadering in DE BRUG ZA 21/3 : Mr. Proper-dag (smelten van oude bijenraat) Cursus koninginnenteelt : 6 lessen van half april tot einde mei (zie datums op pg. 4) De bibliotheek is open na elke maandvergadering * * * Honingzoete wensen voor 2015 vanwege het bestuur en de bijen van de Sint-Ambrosius Imkersgilde Mortsel Edegem vzw 1

2 39 ste jaargang nr. 1 : januari februari - maart 2015 Beste Imkers, Traditiegetrouw is dit woordje het moment om terug te denken aan het vorige jaar, om iedereen te bedanken en om goede voornemens te maken voor het volgende jaar. Dat wil ik dan ook met graagte doen. Verder in ons boekje vind je een overzichtje van al onze activiteiten die in 2014 werden georganiseerd. Dank aan iedereen - bestuursleden en alle andere leden - die ervoor gezorgd hebben dat heel deze lijst in de goede omstandigheden kon doorgaan. En de voornemens zijn er om het in 2015 minstens even goed te doen. Minstens even goed, betekent ook dat er nog andere activiteiten zullen doorgaan dan de traditionele. Een nieuwe voordrachtenreeks in het voorjaar en een website voor de Sint-Ambrosius Imkersgilde Mortsel- Edegm. Alle ideeën hiervoor zijn welkom. Ook zal er met hulp van onze vereniging een nieuwe bijenstand geopend worden op Fort 7. En we staan natuurlijk altijd open voor nog andere nieuwe projecten Een grotere samenwerking tussen de overkoepelende organisaties zou voor 2015 geen ijdele hoop mogen zijn. Het zou knap zijn moesten de oude vetes eindelijk eens vergeten worden, en dat we als één imkersbond naar buiten kunnen komen. Eén imkersblad, één stem ten opzichte van 2

3 de overheid, één kracht ten opzichte van andere organisaties. Op deze manier zouden we nog beter onze hobby kunnen verdedigen en promoten. En zoals reeds in mijn vorige voorwoordjes vermeld : een nieuwe secretaris is nog altijd zeer welkom. Tot slot wens ik u en uw familie het beste voor het jaar 2015 ; niet alleen een goed imkerjaar, maar ook en vooral een goede gezondheid en veel vriendschap en vreugde. de voorzitter, Johan Boeykens. Hopelijk zien we dit beeld binnen enkele weken terug : honingbijen die zich te goed doen aan het stuifmeel van de krokus 3

4 Nieuwjaarsreceptie zaterdag 10 januari 2015 van u tot u Het bestuur van de Sint-Ambrosius Imkersgilde Mortsel-Edegem vzw nodigt al haar leden en hun familie uit op de jaarlijkse nieuwjaarsreceptie. Gratis heerlijke pannenkoeken in het leslokaal op Fort 5 van u tot u. Een mooie gelegenheid om in putje winter met je collega-imkers bij te praten over het voorbije en het komende imkerseizoen. Gelieve auto s buiten het fort te parkeren! Helpende handen zijn steeds welkom op zondagmorgen 11/01 om 10 u. Dan doen wij de afwas en brengen we de lokalen terug in orde. Lessenreeks 2015 : MOERTEELT De lessen gaan door vanaf half april tot einde mei. Tijdig inschrijven bij voorzitter Johan Boeykens. zaterdag 18 april : zwermtekens, zwermverhindering, voorbereiden van het teeltvolk woensdag 29 april : verzorgen van zwermen, teeltraam inhangen of teeltmoer in arrest zondag 3 mei : overlarven in startvolk, pleegvolk klaar maken zaterdag 9 mei : doppen inkooiën, controle van de volken op zwermen zaterdag 16 mei : koninginnen op volkjes plaatsen, afleggers, bevruchtingskastjes, merken van koninginnen zaterdag 30 mei : maken van afleggers, moeren opzetten 4

5 Mededelingen Waswafel-tweedaagse op op 23 en 24 januari Op vrijdag 23 en zaterdag 24 januari houden we onze traditionele waswafeldagen. We beginnen beide dagen om 9 uur. Op deze dagen kan je van je eigen was waswafels maken, en eventueel ook was uitsmelten. Om een en ander in goede banen te leiden vragen we : laat mij op voorhand weten wanneer je komt, hoeveel was je meebrengt en welke maat van waswafel je nodig hebt breng je was op voorhand binnen ( et duurt lang vooraleer de was gesmolten is) ; ideaal zou zijn je was mee te brengen op de nieuwjaarsreceptie (duidelijk je naam, en de maat vermelden) breng ook een oude emmer mee, zodat we het overschot van de was daarin kunnen verzamelen. Op zaterdagmorgen gaan we ook nog een kleine demonstratie kaarsen maken geven. Iedereen (ook diegenen die geen was te smelten hebben) zijn hierop hartelijk uitgenodigd. Mr. Properdag op zaterdag 21 maart Begin het nieuwe imkersjaar op een propere lei : op zaterdag 21 maart - de eerste dag van de lente (Primavera) - organiseren we onze halfjaarlijkse Mr.Properdag. Je kan je wasramen logen en je oude waswafels uitsmelten. Let op : de waswafels die je wil uitsmelten moeten leeg zijn! Als je oude voedselramen hebt, worden die best eerst leeg geslingerd, dan gaat het smelten veel vlugger. Graag ook op voorhand verwittigen hoeveel ramen je hebt om te logen. We beginnen eraan om 9 uur. Mededeling adressenlijst In het boekje van april 2015 publiceren we de ledenlijst van alle leden van onze vereniging. We vermelden naam, voornaam, adres en telefoonnummer van alle leden. Indien U NIET wil dat uw gegevens gepubliceerd worden, neem dan contact op met Johan Boeykens. De leden die nalaten dit te doen, verklaren zich akkoord met de publicatie van bovenvermelde gegevens. 5

6 Wij vergaderen Maandag 19 januari Residuen in was : migratie naar honing door dhr. Wim Reybrouck 6 Elke 3de maandag van de maand te u in DE BRUG Waesdonckstraat 1 te Mortsel tel. 03/ Gelieve op tijd te komen zodat de voordrachten stipt om u kunnen beginnen. Onder de auspiciën van AVI vzw en gesubsidieerd door de Vlaamse Gemeenschap en de Europese Unie. Wim werkt al sinds 1985 op T&V-ILVO ( Instituut voor Landbuw en Visserij-onderzoek), en is daar de verantwoordelijke voor het onderzoek en de dienstverlening inzake screening van antibiotica-residuen in levensmiddelen van dierlijke oorsprong en kwaliteitsaspecten van rauwe melk en honing. Hij is ook lid van de International Honey Commission. Maandag 16 februari Amielo : A bee in the city - een andere kijk op imkerij door dhr. Rik Janssens Rik Janssens uit Boechout is de man achter diverse projecten in verband met stadsimkerij (bv. Boechoutse honing ). Hij houdt ondermeer bijen op de Opera en op het restaurant Graanmarkt 13 van Seppe Nobels. Rik vertelt ons over zijn visie op de imkerij : een (semi-) professionele kijk die misschien wel botst met onze amateuristische visie en werkwijze. Maandag 17 maart Actuele ontwikkelingen van het onderzoek naar bijensterfte door dhr. Paul Jacobs Paul is verantwoordelijke gezondheidsdienst bij AVI en vertegenwoordiger voor Avi bij de FOD Gezondheid Bijen. Op dit tijdstip (half maart) weten we hoeveel de bijensterfte bedraagt in onze vereniging. Een goed moment om eens te bekijken wat de recente ontwikkelingen in het onderzoek naar de bijenziekten zijn. En wat leren we uit deze onderzoeken in verband met de behandelingen in het volgend imkerjaar

7 Familienieuws Geboortegolf bij Imkersgilde van Mortsel - Edegem : wij feliciteren de kersverse ouders en grootouders met de uitbreiding van hun gezin. Dat hun nieuwe spruiten welig mogen tieren, en groeien als kool (?????). Greet Schoofs en Guy van Gorp melden de geboorte van hun vijfde kleinkindje. En het gaat maar door! Weer een toekomstig speelkameraadje voor onze 4 kleinkinderen. Rinthe, dochtertje van Stijn Van Antwerpen en Loesje Eekman. Wat zijn we weer blij met een kleindochtertje erbij, gezond en wel zijn ze al enkele dagen thuis. Rinthe Van Antwerpen 28 november ,715 kg - 51 cm Simonne en Erik Hertsens melden de geboorte van hun achtste kleinkindje. Nora is het dochtertje van Joeri Hertsens en Anouk Schmitz, en het langverwachte zusje van Felix en Sophia Nora Hertsens 3 december ,5 kg - 50,5 cm Lutgarde en uw nederige dienaar Hugo Thoné melden de geboorte van hun zesde kleinkindje. Jaak is de eerste zoon van Jef Thoné en Stefanie Verhulst, en heeft net als zijn bompa een schone kop haar. Jaak Thoné 15 december , kg 50 cm 7

8 Beknopt jaaroverzicht 2014 Negen maandvergaderingen : zeven voordrachten met gemiddeld 34 aanwezigen (onderwerpen : bedrijfsmethoden, zwermverhindering, apicentrisch bijenhouden, bijenziekten, propolis, kwaliteit van honing, solitaire bijen) algemene vergadering VZW, annex praatcafé bezoek aan bijenstand van bekende imker in Steenokkerzeel Er wordt ook gewerkt in onze vereniging : een waswafelweekend (met een productie van 1100 waswafels); twee Mr. Properdagen (wasraat smelten en ramen logen) einde april organiseerden we de traditionele opkuis van het bijenpark in juli hebben we nog een gezamenlijke slingerdag gehad de leden die de vorige jaren de beginnerscursus volgden, konden op een 10-tal zaterdagvoormiddagen verder de praktijk aanleren. Verder in het bijenpark : de zomeravonden elke dinsdag in juli en augustus (met in augustus niet echt zomerweer) de zondagrondleidingen van mei tot augustus (18 zondagen met 19 verschillende imkers-gidsen die gemiddeld 21 bezoekers per zondagnamiddag mochten verwelkomen) de bezoeken van de bioklas aan ons bijenpark (18 klasjes) en andere bezoeken van diverse verenigingen (Werkgroep Ecologie Mortsel, Dierenschool Mortsel ) mogen ook vermeld worden. En gefeest werd er ook : meer dan 100 aanwezigen op de nieuwjaarsreceptie (of pannenkoekenbak) en 45 feestvierdersop het jaarfeest. Vier maal verscheen het tijdschriftje dat U nu vast hebt. Het bestuur heeft 6 maal vergaderd om U deze activiteiten aan te bieden. Verschillende bestuursleden vertegenwoordigden onze imkersgilde in gemeentelijke milieuraden, cultuurraden en overkoepelende organisaties. Een hele lijst dus en het bestuur belooft om in 2015 zeker niet minder te doen. 8 Johan Boeykens

9 Jaarfeest 2014 Op zaterdag 29 november organiseerde onze imkersgilde haar jaarlijks teerfeest in de feestzaal van De Brug. Zoals voorgaande jaren was alle weer prima geregeld door onze feesbestuurders Peter Plas, Herman Mortelmans en een hele ploeg rechterhanden. Lekker eten, lekkere drank, aangenaam gezelschap, een korte poëtische overpeinzing. Wat wil een mens nog meer? Ter verheffing van den simpelen bieboer declameerde onze voorzitter Johan een schoon gedichtje dat we u niet willen onthouden. Op de volgende bladzijden vindt u nog een kort beeldverslag. H.T. HONING ETEN Menschen,Menschen eet toch honing Eet toch zoeten zonneschijn. Laat de bij uw kok en dokter, Laat de bij uw helper zijn. Die aan bloedarmoede lijden Vinden in den honing baat. Radicaal wordt men genezen Door het heerlijks uit den raat. Door de vele vitaminen Schenkt de bij een medicijn. Dat aan vele zwakken, zieken Uitkomst, heling, hulp zal zijn. Zoekt genezing, zwakke lijders Bij zoo'n echt natuurproduct.. Menschen, Menschen eet toch honing Als u eenige krankheid drukt. Sterkt uw lichaam met den honing. Maakt u zelven weerstand sterk. Honing geeft u nieuwe krachten, Bij uw streven, bij uw werk. 't Is zo makkelijk te happen, Zonder saus en kruid gereed. Altijd vers en altijd smakend Licht verteerbaar wat men eet. Kwelt u hoest of schrapend kuchen Menschen, neemt den honingpot Reuk en smaak zijn overheerlijk Beide, een zeer fijn genot. Menschen, menschen eet toch honing 's Morgens vroeg en 's avonds laat Kracht, gezondheid,levensvreugde, Puurt ge uit den honingraat. 9

10 De jonge garde dient zich aan : Herman Mortelmans en Pol Heyvaert De familie Truyts was ook present : Dirk, Louis en Roza 10

11 Imkers in alle lengtes, maten en gewichten op ons jaarfeest : Koen, François en Henri 11

12 HELP, moerdoppen! Wat nu? De volgende tekst komt uit het boek Na de basiscursus van Henk Rostohar (ook verkrijgbaar als e-book). U kan zich inschrijven op de nieuwsbrief Imkerweetjes via en ( rechter zijkolom) Voor je iets gaat ondernemen met het volk dat moerdoppen heeft aangezet moet je eerst nagaan wat er aan de hand is. In welke fase van het zwermproces zit het volk nu? Alle informatie om de diagnose te maken staat geschreven op de (broed)ramen en wat minder op de bijen. Maar voor je de diagnose maakt moet je weten hoe je de ramen kunt lezen, waar je naar kijkt en waar je naar moet zoeken. Daartoe is enige basiskennis van de biologie van de honingbij en haar gedrag noodzakelijk. 1. Moerdoppen Er zijn drie types moerdoppen : zwermcellen, wisselcellen en redcellen. Het is belangrijk dat je de verschillende typen moerdoppen feilloos herkent (zie onderstaande figuren). Alleen de aanwezigheid van zwermcellen geeft aan dat het volk wil gaan zwermen. De andere twee types zijn er voor heel andere redenen en hebben niets met zwermen te maken. Bij wissel- en redcellen zijn geen ingrepen van de imker vereist behalve dat je ze met rust laat en gewoon hun gang laat gaan. Dus, wat is het verschil tussen de drie typen cellen? 1.1. Zwermcellen Zwermcellen zijn opgetrokken op speeldoppen en hangen geheel verticaal. De doppen zijn lang en dikwijls te vinden langs de randen van de raat zoals onderaan de raten en in de ruimtes langs de zijlatten. Soms zitten ze midden op de raat. Het zijn er zelden minder dan zes, vaak tien tot twintig, maar het komt ook voor dat er wel honderd zijn. Zoals de naam al aangeeft produceert het volk koninginnen om te kunnen zwermen. Als de zwermcellen aanwezig zijn moet de imker handelen. Het zwermen vindt meestal plaats als de cellen juist zijn gesloten, maar het kan ook eerder als je daarvoor al doppen hebt 12

13 verwijderd. Het kan ook eerder om redenen die de imker niet kent. Maar het kan ook later ten gevolge van slecht weer. In extreme gevallen zijn de nieuwe koninginnen al zover dat ze zouden kunnen uitlopen, maar worden ze door de bijen in hun dop gehouden tot het weer verbetert en het volk met de oude koningin kan weg zwermen. Bij zwermtrage Buckfastvolken vindt men de eerste twee of drie jaar geen zwermcellen (sic). De imker moet bij het aantreffen van zwermcellen ingrijpen om zwermen te voorkomen. Dat kan door het maken van kunstzwermen zoals vegers, vliegers en broedafleggers. Er zijn diverse goede boeken die deze technieken uitgebreid behandelen Wisselcellen (vervangingsdoppen) Zij zien er hetzelfde uit als zwermcellen, hangen ook geheel verticaal en zijn lang. Gewoonlijk zitten zij midden op de raat en zijn het er slechts twee of drie in een groepje op dezelfde raat. De bedoeling hier is dat de bijen de bestaande koningin gaan vervangen omdat zij vinden dat de koningin niet meer voldoet. Ze kan te oud zijn, beschadigd, te weinig feromonen produceren, maar ook van een ander ras zijn (bijv. een Buckfastkoningin in een volk zwarte bijen). Jammer dat de bijen hun koningin niet vervangen als haar spermatheek leeg is en zij darrenbroedig wordt. Meestal wordt de oude koningin in leven gehouden totdat de nieuwe koningin met succes bevrucht is en eitjes legt. In sommige gevallen lopen moeder en dochter samen in het volk en leggen beiden eitjes. Maar op een dag is de oude koningin verdwenen. Als er wisselcellen worden gevonden moet de imker niets doen en de natuur zijn gang laten gaan. Behalve natuurlijk als ze je dure raskoningin willen vervangen, dan moet je wisselcellen blijven verwijderen tot de koningin tussen haar eigen kroost loopt. In het vroege voorjaar en de late herfst verloopt de omwisseling niet altijd met succes omdat de jonge koningin niet bevrucht kan worden door gebrek aan darren. Het is dan zaak de kolonie goed in de gaten te houden anders zit je met een moerloos volk of een darrenbroedige koningin. Wisselcellen worden vaak gebouwd door zwermtrage Buckfastvolken waarin de koningin niet goed genoeg meer is. 13

14 1.3. Redcellen Een redcel op dag 14. Dit is twee dagen voor het uitlopen. Er boven een werkster van dezelfde leeftijd. Redcellen worden gemaakt door het plotse verlies van de koningin. Dit type cel wordt gemaakt als er een echt noodgeval is. Het enige wat het volk wil, is zo spoedig mogelijk een nieuwe koningin hebben. Het volk wil absoluut niet zwermen. De koningin kan onverwacht een natuurlijke dood zijn gestorven, maar ze kan ook ongewild gedood zijn door de imker tijdens het vorige nazicht. Redcellen worden ook gemaakt als de imker de koningin heeft weggenomen. Omdat er geen speeldopjes aanwezig zijn maar wel eitjes en larven in normale broedcellen, worden de redcellen gebouwd op een gewone werksterbroedcel. Voedsterbijen gaan de geselecteerde larve voederen met koninginnengelei en de broedcel wordt uitgebouwd naar beneden om meer ruimte te hebben voor een koningin. De redcel is dus gedeeltelijk horizontaal en gedeeltelijk verticaal met een hoek van 90 in het midden. Op het eerste gezicht zijn redcellen niet imposant en daardoor worden ze gemakkelijk over het hoofd gezien. Er is een diepgeworteld dogma in de imkerwereld als zouden koninginnen uit redcellen inferieur zijn. Ondanks het feit dat redcellen er aan de buitenkant kleiner uitzien, leveren zij normale goed doorvoede koninginnen. Waarschijnlijk is dit dogma ontstaan doordat men een reeds lang moerloos volk een raam open broed geeft om koninginnen te produceren. Doordat zo n volk geen voedsterbijen van de juiste leeftijd meer heeft, worden de larven die koningin moeten worden onvoldoende gevoederd waardoor zij zich niet optimaal kunnen ontwikkelen. 14

15 Er zijn omstandigheden waarbij zowel zwermcellen als redcellen in hetzelfde volk aanwezig zijn. Bijvoorbeeld, als een volk vroeg zwermt, nog voordat de doppen zijn gesloten dan zullen de achterblijvende bijen reageren op het plotseling verdwenen koninginnenferomoon en redcellen gaan aanzetten. Hetzelfde kan ook gebeuren als de imker een kunstzwerm maakt en de koningin uit één van de kasten is verdwenen. Deze redcellen zijn echter totaal niet belangrijk omdat zij veel jonger zijn dan de zwermcellen en zullen bij het uitlopen van de jonge koninginnen uit de zwermcellen weer worden verwijderd. Er is echter één situatie waarin redcellen wel belangrijk zijn. Als een volk al heeft gezwermd en de imker wil een nazwerm voorkomen door het volk op 1 dop te zetten. Als dit gebeurt direct nadat de zwerm is vertrokken kunnen er nog eitjes en larfjes aanwezig zijn waar de achtergebleven bijen redcellen op bouwen. Dit gebeurt nadat de imker de kast heeft gesloten en denkt dat hij alles onder controle heeft. Omdat het volk nog in zwermstemming is zal het de redcellen verzorgen als zwermcellen en gebruiken voor een nazwerm. Het principe is hier dat niet het type cel er toe doet maar dat de stemming in het volk de bijen programmeert, wat dan weer het eindresultaat bepaalt. 2. Het zwermproces Of je nu zwermtrage bijen hebt of zwermduivels, elk bijenvolk kan zwermen. Het is daarom handig als je de verschillende stadia van het zwermproces herkent en dat je weet hoe je dan moet handelen Er is darrenbroed Hier is geen verder onderzoek nodig maar het wordt hier wel vernoemd omdat er een wijd verbreid misverstand is dat als er darrenbroed verschijnt het volk wil gaan zwermen. De aanwezigheid van darrenbroed betekent alleen dat het volk in zijn ontwikkeling een fase heeft bereikt dat het zich kan permitteren om darrenbroed te produceren en te verzorgen. Alle gezonde volken produceren darren als gevolg van hun normale ontwikkeling. Meestal start dit half maart en duurt tot ergens in augustus. Veel volken met vroeg darrenbroed zwermen niet eens in het seizoen. (Buckfast). Er hoeft geen actie ondernomen te worden. Wees blij dat het volk zich normaal ontwikkelt, maar houdt er wel rekening mee dat de varroamijt zich nu sneller ontwikkelt en het is een geschikte periode om de ontwikkeling van de mijt goed in de gaten te houden. 15

16 2.2. Er zijn speeldoppen Kijk naar : controleer of er eitjes of larfjes in de speeldoppen zitten. Actie : Als de speeldoppen leeg zijn, is er geen actie noodzakelijk. Net zoals de aanwezigheid van darrenbroed is de aanwezigheid van speeldopjes, meestal aan de onderlatten van de ramen, een normale ontwikkeling van een gezond volk en betekent niet dat een volk gaat zwermen. Speeldopjes worden gebouwd omdat de koningin niet meer regelmatig langs de randen van een raam loopt en daar haar feromonen achterlaat. Waarschijnlijk is zij elders te druk bezig met andere zaken Er zijn met eitjes belegde speeldoppen Kijk naar : controleer of er speeldoppen zijn met een larf in de koninginnengelei Actie : Als er alleen rechtopstaande eitjes aanwezig zijn in de speeldoppen, is er geen actie vereist, maar de signalen moeten wel op oranje gaan staan. Dit kan de start zijn van serieuze zaken! Veel volken hebben meerdere keren in een seizoen eitjes in speeldoppen maar maken toch geen aanstalten om te gaan zwermen Er zijn doppen met larven Kijk naar : Dit is een zeker signaal dat het volk aanstalten maakt om te zwermen. Alle signalen gaan nu op rood. Nu moet je uitzoeken hoe ver de ontwikkeling van de doppen is en wanneer ze ongeveer verzegeld worden. Zelden zwermt een volk voordat de doppen zijn gesloten, maar toch moet je dat even nagaan. Als een volk kleiner is dan je zou verwachten, dan kijk je of er eitjes aanwezig zijn, en nog beter of je de moer ziet. Als je denkt dat het volk heeft gezwermd kun je naar stap 2.5. Actie : Als de doppen nog niet zijn gesloten, heb je waarschijnlijk één tot drie dagen de tijd. Maar reken daar niet op want soms zwermt een volk vooraleer de doppen gesloten zijn. Dus je zult nu zo snel mogelijk een kunstzwerm moeten maken. Bij alle soorten kunstzwermen wordt een kolonie gesplitst in een volk met de koningin en de vliegbijen, en een moerloos volk met het broed, de moerdoppen en de huisbijen (stamvolk). De koningin met de vliegbijen blijven meestal op de oude standplaats staan, en het stamvolk gaat naar een nieuwe bijenstand drie kilometer verwijderd, of wordt elders op de stand geplaatst. Als je geen ervaring hebt met het maken van kunstzwermen, lees dan zorgvuldig een goed boek over dit onderwerp en kies de methode die jou het best ligt en/of bij je beschikbaar materiaal past. Als je een mentor hebt, maak dan gebruik van zijn advies. 16

17 2.5. Er zijn gesloten doppen Kijk naar : Nu moet je serieus onderzoeken of het volk al gezwermd heeft of niet. Een eerste aanwijzing kan het aantal in het volk zijn : zijn er duidelijk minder bijen dan bij het vorige nazicht? zitten de honingkamers vol bijen? kijk nu naar het broed : zijn er nieuw gelegde eitjes? kan je de koningin vinden? als er geen eitjes zijn, wat is het jongste broed dat je ziet? Als je eitjes vindt of je hebt de koningin gezien, dan heb je geluk dat het volk nog niet heeft gezwermd, maar het kan elk moment gebeuren als het weer goed is en het nog geen vier uur in de middag is. Ga terug naar stap 2.4 en maak een kunstzwerm. Als het volk heeft gezwermd, is er helaas maar één optie over. Actie : Alles wat je in deze situatie kunt doen, is het voorkomen van een nazwerm en daarmee het verlies van nog meer bijen, en misschien het behouden van een honingoogst van dit volk. Daarom moet je nu doppen verwijderen tot er slechts één overblijft waar de bijen het mee moeten doen. Maar welke regels volg je daarbij? Er bestaan een hele reeks meningen over dit onderwerp. Meest algemeen wordt aanbevolen één mooie niet-gesloten dop waarin je een gezonde larf ziet, te laten staan en alle andere doppen te breken, zowel gesloten als niet-gesloten. Als er alleen gesloten doppen zijn, kies je een mooie grote dop die op een goed beschermde plaats zit zodat hij niet kan worden beschadigd tijdens het manipuleren van het raam. Een andere mogelijkheid is om twee doppen van dezelfde leeftijd te laten staan zodat er één reserve is, mocht één van de doppen niet goed zijn. Hoe weet je of doppen dezelfde leeftijd hebben? Daarvoor kies je twee doppen die vlakbij elkaar staan maar dat is geen garantie dat dit het geval is. De gouden regel bij deze operatie is dat je ALLE doppen moet verwijderen, behalve die ene (of die twee) die je wil laten staan. Om dit goed te doen, schud of veeg je de bijen van de ramen en bekijk je de hele raat. Ook langs de onderrand en in verborgen hoekjes langs de zijlatten. Hier mogen geen fouten worden gemaakt! Behandel zo alle ramen. Sommige boeken zeggen dat je de ramen niet mag schudden omdat de larven in de doppen uit de koninginnengelei kunnen vallen en sterven. Als je echter rustig schudt en de bijen niet afklopt, is er geen probleem. Als het volk minder dan 4 dagen geleden heeft gezwermd, kunnen er nog eitjes of larven aanwezig zijn waarop redcellen kunnen worden opgetrokken. Daarom moet je na twee of drie dagen controleren of 17

18 er geen redcellen zijn opgetrokken waardoor al je werk teniet wordt gedaan, en er toch een nazwerm afkomt Volk heeft gezwermd Het volk heeft gezwermd en er zijn slechts de achtergebleven bijen, broed en moerdoppen. Kijk naar : Als je niets doet zal er zeker een nazwerm komen. Het juiste tijdstip hangt af van wanneer het volk heeft gezwermd en hoe oud de zwermdoppen toen waren. Als je de zwerm hebt gezien of geschept, dan weet je genoeg. Als je niet weet wanneer de zwerm vertrok, moet je het broed bekijken. Wat is het jongste broed en tel terug zodat je ongeveer weet wanneer er werd gezwermd. Hoe oud zijn de moerdoppen? Dat kun je zien als je de doppen gaat verwijderen zoals in punt 2.5 genoemd. Als je ziet dat er jonge moeren beginnen uit te lopen, ga dan naar punt 2.7. Actie : Hetzelfde als in punt Gezwermd, uitgelopen koningin én gesloten doppen Kijk naar : Dit lijkt een heikele situatie maar is het echter niet. Als er al een nazwerm is geweest, kan je daar niets meer aan doen. Het is moeilijk om te constateren dat er een nazwerm was tenzij je de nazwerm hebt gezien of geschept. Misschien kun je het zien aan de hoeveelheid bijen in het volk. Als er nog geen nazwerm was, heb je geluk gehad en normaal gesproken kan je nu de nazwerm voorkomen. Actie : Bekijk de resterende gesloten doppen die waarschijnlijk op uitlopen staan. Je zal ook zien dat ze gaan uitlopen omdat het manipuleren van de ramen de bijen die de nog niet uitgelopen koninginnen in de doppen houden, verstoort. Laat deze jonge moeren gewoon het volk inlopen. Help de koninginnen met uitlopen door de doppen open te maken met een mesje. Hoe meer moeren hoe beter. Daarna verwijder je ALLE overige gesloten doppen. Het vrijlaten van deze koninginnen dwingt het volk een selectie te maken uit de beschikbare jonge koninginnen, en haar te verzorgen zodat zij op bruidsvlucht kan gaan Er is een nazwerm Kijk naar : Dit lijkt erg op de situatie beschreven in 2.7. Ook hier moet je nagaan of er nog gesloten doppen in het volk zitten. Je moet hier ook het broed bekijken om ongeveer te kunnen schatten wanneer de voorzwerm is vertrokken. 18

19 Actie : Als er een paar gesloten doppen in het volk zitten, bevrijd dan een paar koninginnen, laat die in het volk lopen en verwijder ALLE andere doppen. Als er geen gesloten doppen meer zijn, moet je uitvinden of er een onbevruchte koningin in het volk loopt. Waarschijnlijk wel, maar als je haar niet vindt, kan je een testraam met open broed in het volk hangen. Na een paar dagen kan je zien of het volk redcellen optrekt. Trekken ze geen redcellen op dan is er een koningin aanwezig, en moet je gewoon wachten tot ze eitjes gaat leggen. Trekken ze wel redcellen op, dan is er geen koningin in het volk. Je kan dan de bijen door laten gaan met de redcellen op het testraam, of je verwijdert dit raam en hangt er een paar rijpe doppen uit een ander volk in. Hiermee win je enkele dagen Geen open broed, wat gesloten broed, geen gesloten doppen Kijk naar : De leeftijd van het broed kan uitsluitsel geven wanneer de zwerm afkwam. Maak enkele cellen open en schat de leeftijd van de poppen. Er zou een koningin in het volk moeten zijn dus moet je je afvragen of het volk moergoed is. Is het volk rustig of rennen de bijen over de raat, staan ze te ventileren met de vleugels en hun achterlijf omhoog en maken ze een huilend geluid? Een andere vraag is of er op één van de raten midden in het volk een ronde plek is met gepoetste cellen, gereed voor de koningin om eitjes in te leggen. Geen enkel van bovengenoemde zaken geeft echter volledig uitsluitsel of een volk moergoed is. Actie : Er is niet veel wat je in deze situatie kan doen behalve een testraam inhangen zoals beschreven in punt 2.8. Je kan dat beter zo spoedig mogelijk doen in plaats van later want als er geen koningin aanwezig is, kan er kostbare tijd verloren gaan. Als er geen redcellen worden opgetrokken, zal je moeten wachten tot de koningin eitjes gaat leggen Geen broed en geen doppen Kijk naar : Nu heb je wel erg weinig informatie over wat er wanneer is gebeurd. Misschien zie je wat overblijfselen van oude doppen maar deze zeggen niets over de leeftijd van die doppen. Dit volk kan niet meer zwermen en het is de vraag of en wanneer de eventueel aanwezige koningin eitjes gaat leggen. Actie : Ook hier kan je een testraam inhangen om te controleren of er een koningin aanwezig is zoals vermeld in de punten 2.8 en 2.9. Beter nu onmiddellijk dan nog langer te wachten! 19

20 Bijen spelen doktertje Zieke honingbijen worden behandeld door dokterbijen In elke bijenkolonie zouden er werksterbijen aanwezig zijn die medische vaardigheden ontwikkelen, en die aan de zieke bijen in de kolonie honing voederen met antibiotische werking. Honingbijen behoren tot de meest ijverige wezens op aarde, en zelfs wanneer zij ziek worden, blijven ze zo lang mogelijk hun opgelegde taken uitvoeren. Wanneer een ziekte uitbreekt in een bijenkorf worden de bijen trager en geraken zij gedesoriënteerd, en velen zullen sterven. Nu blijkt dat honingbijen een manier hebben ontwikkeld om hun "werkvolk" gezond te houden : in het bijenvolk zijn er blijkbaar een aantal bijen aanwezig die medicinale honing voederen aan de werksterbijen in hun korf. Volgens Silvio Erler van de Martin Luther Universiteit (Halle - Duitsland) is er in elke bijenkolonie een groep van werksters (verpleegstersbijen) aanwezig die in geval van besmetting door een parasiet, alleen nog maar honing gaan eten met een hoge antibiotische werking. Deze verpleegstersbijen zijn verantwoordelijk voor het voeden van honing aan de larven en werksters van hun kolonie. Ze zijn in feite de "doctoren" van de bijenkorf die verschillende soorten honing voederen aan de bijen naargelang de aard van hun ziekte. Als dit waar is, verklaart deze eigenschap voor een groot deel de manier waarop bijen ziektes bestrijden. Dokter, dokter, ik ben erg ziek, kan je me honing voorschrijven? 20

21 Erler voederde verschillende soorten honing aan verpleegstersbijen die besmet waren met de darmparasiet Nosema ceranae. Zij konden een keuze maken tussen de nectar van acacia, zonnebloem of linde en honingdauw (zoete afscheiding van schild- en bladluizen). Van elk van deze honingsoorten is geweten dat ze een antibiotische werking hebben. Bijen met een zwaardere infectie aten hoofdzakelijk zonnebloemhoning, die de sterkste antimicrobiële werking bezit. Door deze aangepaste voeding verminderde het niveau van de infectie bij deze bijen met 7%, ten opzichte van de bijen die alleen maar lindehoning voorgeschoteld kregen. Honing bevat veel micronutriënten, alkaloïden en secundaire plantaardige stoffen die zowel voor bijen als voor mensen goed zijn, zegt Mike Simone-Finstrom van de North Carolina State University. Er werd ook vastgesteld dat honing de activiteit van de immuniteitsgenen bij de honingbijen stimuleert waardoor hun weerstand tegen bepaalde ziektes verhoogt. Een andere studie van Erler toont aan dat verschillende soorten honing effectief zijn tegen verschillende ziekten : zonnebloemhoning vermindert de groei van de bacteriën die Amerikaans vuilbroed veroorzaken, maar is veel minder effectief tegen de bacteriën die Europees vuilbroed induceren. Lindehoning blijk dan weer effectiever te werken tegen deze bacteriën. Ziektekiemen verspreiden zich zeer snel in dichtbevolkte bijenkorven 21

22 "De verpleegstersbijen spelen een zeer belangrijke rol in de kolonie door de juiste honing selectief te verdelen aan de bijen waardoor niet alleen hun eigen gezondheid gunstig beïnvloed wordt, maar mogelijk ook die van haar nestgenoten," zegt Erler. Zijn team onderzoekt nu of de verpleegsterbijen honing gaan eten van verschillende oorsprong naargelang de infectie die bestreden moet worden. Als dit inderdaad het geval blijkt te zijn, dan betekent dit dat de medische zorg binnen een bijenstaat een zeer hoog niveau heeft bereikt. Volgens Erler zou de geneeskrachtige kennis van de honingbijen van onschatbare waarde zijn nu de bijen wereldwijd bedreigd worden door de ziekten, parasieten, klimaatverandering, pollutie en nieuwe landbouwtechnieken. De imkers zouden kunnen profiteren van de geneeskrachtige eigenschappen van welbepaalde honingdrachten om hun kolonies te beschermen tegen bepaalde ziekten, zegt hij. Maar volgens Francis Ratnieks van de Universiteit van Sussex moeten we de geneeskundige kracht van honing ook niet overschatten. Als er na een dieet van zes dagen met één soort honing slechts een effect van 7% is op de infectie, zal volgens mij de invloed in een bijenkolonie nog heel wat minder zijn. Honingbijen verzamelen nectar voornamelijk als voedselvoorziening, niet als medicijn." Dode honingbijen zijn een bron van gevaarlijke infecties Honingbijen beschikken naast nectar nog over andere geneeskundige bronnen. Zo verzamelen zij hars van planten om hun nest dicht te maken, en te ontsmetten tegen schimmels en andere parasieten. In 2012 stelde Simone-Finstrom vast dat bijen die besmet zijn met schimmelsporen meer propolis verzamelen. Honingbijen vertonen - net als andere sociale insecten zoals mieren - een hygiënisch gedrag. Werksterbijen verwijderen dode bijen uit hun nest en dragen ze ver weg om infecties te voorkomen. Ratnieks probeert bijen met een sterke hygiënisch gedrag te telen om kolonies te bekomen die beter bestand zijn tegen ziekten. 22

23 Bijen zijn lang niet de enige dieren die aan zelfmedicatie doen. Zoals de mens een aspirientje inneemt tegen de hoofdpijn, zijn er veel primaten zoals chimpansees die bittere schors en ruwe bladeren eten om de parasieten in hun darmen te bestrijden. Geiten eten planten die veel tannine bevatten wanneer zij last hebben van wormen. Sommige rupsen bestrijden parasitaire vliegen door het eten van planten die rijk zijn aan giftige chemische stoffen, terwijl houtmieren het antimicrobiële hars van naaldbomen meedragen naar hun nesten. Richard Gray vertaling H.T. Het Vermakelyck landtleven Op het einde van de 17de eeuw verscheen er in Nederland een volumineus werk Het Vermakelyck landtleven als handleiding voor welvarende buitenhuisbezitters. Oorspronkelijk bestond het werk uit drie delen : I. Den nederlandtschen hovenier II. Den verstandigen hovenier III. Den ervaren huyshouder. Later kwamen er nog twee delen bij: IV. Den naerstigen byenhouder V. De verstandige kock De oorspronkelijke tekst is gedrukt in gotische lettertekens (zie op het tinternet maar is veel gemakkelijker te lezen in een hedendaags lettertype. De transcriptie van het moeilijke gotisch schrift naar hedendaagse Franklin Gothic Book - karakters heeft Etienne Pacco zonder enige technische hulpmiddelen of software tools, en op geheel ambachtelijke wijze met ganzenveer en Oost- Indische inkt voor ons bewerkstelligd. Waarvoor onze eeuwige dank. Het eerste deel gaat over de afmetingen en de bouw van bijenkorven en de bijenhal. Er wordt goede raad gegeven die sinds de 17de eeuw ook nu nog steeds geldt. 23

24 24

25 Den Naerstigen B Y E N H O U D E R Van het regeeren der Byen, Honing, en Wasch. H E T I. C A P I T T E L. Van de Bye-korven, hoedaenig die moeten gemaekt zijn. en Bye-korf is een vullen / en haer werk te gelijk E wooninge der Byen / die nederwaarts voorts gaen / en men mach vervoeren/ Honing en Wasch te beter gemaekt alhier in uytgenomen soude worden. De Holland van Roggen-stroy spijlen / die kruysgewijs na de /t'samen gebonden met dikte van de Korf door en weder gekloofde Waterwilgen-rijs / van door gesteken worden / moeten onderen tot boven spits van plat Williegen-hout gemaekt toeloopende / en op de toppen zijn / en daer na sal den Byenhouder / alle sijne, Korven wat platachtig. Zy is gemaekt van Roggen-stroy / om dat het volmaekt zijnde / van buyten effender en langer is / dan Tarwe bepleisteren of besmeren met ofte Haveren-stroy / en omdat de Osse-mis en Klap te samen Byen minder werk daer aen vermengt: Anderen nemen Koeyenhebben / om alle ruygten van of Osse-mis met Kalk; en zulks binnen af te doen / eer sy het geschiet / om dat deselve langer werk beginnen / en om de van duuren / en de Byen door koude / Wasch daer aen te hegten. Zy is regen en wint / seer wel bewaert boven wat platachtig / en soude zijn. Dese Byen-korven vanonderen spits toeloopende / moeten omtrent vijf vierendeel om dat men die in het regeeren hoog of lang / en drie vierendeel en besichtigen gemackelijker met van een elle 1 wijd zijn / en op die het open opwaarts kan stellen / mate en manier bereyt zijnde / en op dat zy den top van de Korf werden met regt door de beste en te eerder bequaemste geacht en gehouden. 1 el : ca 70 cm : dus ongeveer 85 cm hoog en 50 cm breed 25

26 H E T II. C A P I T T E L. Van de Plaetse en stallinge der Byen. De plaetse / daer men de Byenkorven stellen zal / moet een goede en open Lucht hebben / en alwaer veel welruykende Kruyden en Boomen zijn / en een loopent of ten minsten schoon stilstaende water is; als mede / alwaer de Byen wel op de vlucht sitten / om yet uyt het Velt / gebloemten en Kruyden / te halen: Daerom sal men wel in acht nemen / dat men die niet en stelt omtrent daer vuyle Moerassen / Privaten 2 / stinkende Wateren / en daer vuyle Boten zijn / ook daer vuyle stank is van Mis-putten 3 / en diergelijke / om dat het werk der Byen geen quade lucht daer van soude krijgen. De plaetse aldus behoorlijk uytgekoosen / sal men een Logie maeken / soo hoog dat men een Korf bequamelijk kan omkeeren / om deselve te besichtigen / of op dat / wanneer haer Koninkrijk groot en geweldig wort / men als dan een Opsetter onder de Korvan stellen mochte. De breete sal zijn van twee voeten en een half. Boven moet het met pannen of riet gedekt zijn/ ten eynde sy droog mogen staen; daer na sal men de Logie van achteren bedecken / met halve gesaegde Deelen / of met riet / ten eynde dat de Ooste of Noorde winden / de Korven niet met haer straffe en guure Winden beschadigen: Daerom sullen de Korven met haer uytgangen tegen 't Zuyden / Zuyd-oosten of Zuydwesten geset worden. De planken daer de Korven op staen / behoren een of twee voeten 4 hoog van der aerden te staen / op dat de slagregen / druppelende van de daken / de Korven niet en soude vuyl maken aan de aerde. Indien men de ruymte heeft / kan men ook wel maken dat men achter de Korven mag gaen / om die al-te-met te besichtigen / en om dat sulks geschiedende / haer vlucht door 't besien niet en worde verhindert. De Logie aldus volmaekt zijnde / sal men de Byen-korven twee duimen 5 ofte wijder van den anderen setten / om te beter de Korven al-te-met te besichtigen / en te suyveren / sonder datse malkanderen raeken / waer door andersints de naeste By-koorven met haer werk verhindert souden worden. 2 Privaat: Toilet, WC 4 2 voeten: ongeveer 60 cm 3 Misput: Mesthoop 5 2 duimen: ongeveer 5 cm 26

27 H E T III. C A P I T T E L. Van 't Gereetschap dat men behoeft tot opvoedinge en regeeringe der Byen. Een naerstigen Byen-houder is voor 't eerste van nooden / een Byen-kappe met een visier van koper-draet / wiens ronte een dicke koper-draet moet zijn / waer over ten minsten vier of vijf dunder koper-draden gespannen worden / over de welke wederom heel dun koper-draet / een half stroyken 6 wijt van malkanderen / moet overgetrocken worden / op dat 'er geen Byen / om yemand te steken / door en soude komen. Daer na als dit visier aldus gemaekt is / soo sal men daer aennayen een kappe van kanefas-doek / ofte grof Lijn-waet / die recht passe om den Hals en het Hooft / daer aen achter en voor ook twee stucken geheyt zijn / op dat dese kappe met banden onder de armen door gevoeglijk gebonden mochte werden / en alsoo de Byen daer niet door kruypen en mogen / om den Meester in 't aengesicht te steeken of te quetsen. Dese kappe dient hier toe / als men yewers gaet om Byen te besoeken / en te besichtigen / om eenige Stocken 7 en Swermen te koopen / Swermen te scheppen / Byen te 6 een strobreed = een paar milimeters 7 een bijenvolk koopen en te suyveren /en om Byen in andere Korven over te drijven. Hier by heeft een Byenhouder van nooden een paer wolle of dicke laekense Wanten / ofte Hand-schoenen / om dat in de selve / gelijk in Seem-leren geschiet / de Angel der Byen niet en blijft steken. Hier by moet gevoegt zijn een Ganse-vleugel / of een vuuren-houte dunne Planksken / in de gedaente van een 8 Ponjaert gefatsoeneert / waer mede men de Byen / als sy gezwermt hebben / behendelijk van de tacken der Boomen sal afstrijken. Daer-en boven moet hy noch hebben eenige Bye-kleeden / gemaekt van open Kaes-doek / die een elle in het vierkant groot zijn / op den eenenhoek van den doek een lange snoer daer aen gevestigt / om de Korven daer mede toe te binden / aen 't eynde van de snoer moet een houte pen gebonden zijn / om daer mede in de Korven te steecken / op dat het kleet van de Korven niet af en gaet. Noch moet hy hebben een Kort-mes / 't welk moet zijn / 8 dolk 27

28 omtrent drie vierendeel 1 lank / aen het een eynde een plat Beytelken van twee vingeren 9 breet / en aen 't ander eynde een Mesken / omtrent een duym 5 breet / aen beyde zijden snijdende / krom geboogen by na Winkelhaeks gewijse / op dat men daer mede tusschen de Honing-raten 9 2 vingers breed: ongeveer 4 cm soude komen / om die alsoo daer uyt te snijden en te korten. Eyndelijk is hem dan nooden om Was en Honing te perssen / suyveren / Ec. een Parsse 10 / een Zeve of Mande / eenige sterke ronde en van zeyl-garen gebreyde Sacken / een Ketel / en eenige Vaten en Tobbekens. 10 Ec. een parsse: enzovoort een pers wordt vervolgd Etienne Pacco Bladvulling (tevens graptjen waar ik 2 uren naar heb zitten staren voor ik het door had ) 28

29 Bijenweide Het is heerlijk als er vele bomen hun nieuwe bloemen zullen kunnen openen, die van groot nut zijn zoals de Rode bastaardpaardenkastanje (Fleischrote Rosskastanie, Marronnier rose) Orde : Sapindales Familie : Hippocastanaceae (Paardenkastanjefamilie) Geslacht : Aesculus (Paardenkastanje, Rosskastanie, Marronnier) Soort : Ausculus carnea (syn. Ausculus rubicunda) (Rode bastaardpaardenkastanje) Honingplant van kunstmatige oorsprong. De bomen kunnen 15 m tot 25 m hoog worden en worden vooral aangeplant in lanen en parken. Drachtwaarde voor de bijen nectar = 4 (51/100 kg/ha) stuifmeel = 3 (51/100 kg/ha) Bladeren vanaf september bladverliezend tegenover staand, handvormig bladeren met 5 7 blaadjes die het breedst zijn rond of iets boven het midden de bovenste 3 blaadjes meestal nagenoeg gelijk 6 tot 20 cm lang zijnerven meestal een hoek van met de hoofdnerf makend bladeren vrij slijmerig mooie herfstkleuren Bloemen / Vruchten bloeitijd : mei / juni rode kleur bloemen in pluimen vruchten met korte stekels of soms zonder stekels 29

30 in pluimen, twee of eenslachtig, straalsgewijs of nagenoeg straalsgewijs symmetrisch 5 kelkbladen, meestal 4 rode kroonbladen, 8 meeldraden bovenstandig vruchtbeginsel 3-hokkig, in elk hok 2 zaadbeginselen een doosvrucht met 1-2 grote zaden, met een grote navel in het najaar verschijnen de bolsters met daarin de ronde roodbruine kastanjevruchten Bodem normaal lemige gronden, ook andere grondsoorten, de gronden moeten goed doorlatend zijn matige vochtigheid liefst warme standplaats Fanerofyt : de overwinteringsknoppen (enigszins kleverig) bevinden zich meer dan 50 cm boven de grond Gifitge plant Licht : zon Onderhoud geen speciale verzorging nodig geen snoei, wel op jonge planten en eventueel op de kronen in het najaar Bloementros van rode paardenkastanje. 30

31 Rode paardenkastanje in bloei De naam paardenkastanje is gegeven om de boom te onderscheiden van de tamme kastanje die eetbare kastanjes voortbrengt. De kastanjes van de paardenkastanje werden gebruikt als veevoer, onder andere voor paarden. 31 Een Gelukkig Nieuw Jaar 2015 Leo Wouters Dit was het laatste artikeltje van Leo Wouters voor dit boekje. Graag wil ik Leo bedanken voor zijn jarenlage bijdrage aan het tijdschriftje van onze vereniging.

32 Laatste aanwinsten bibliotheek Handboek der Moderne Bijenteelt door Johan W. Schotman, uitgave 1983 Wij ontvingen dit lijvig boek van Paul Adriaensen, die vorig jaar overleed. Een echt naslagwerk om uw kennis in de winterperiode wat uit te diepen. Heel wat informatie is nog altijd zeer bruikbaar. Tien hoofdstukken handelen over materiaal, van bijenstand, raten, bijenweide tot gereedschappen en hun gebruik. Daarna tien hoofdstukken gericht op de praktijk : seizoenswerkzaamheden, bijzondere bedrijfswijzen, voederen, roven, ziekten en belagers, uitvindingen en ontdekkingen, boeken over bijen en nog zoveel meer. Tuin-wijzer Concrete tips voor meer natuur in je tuin, februari 2013, een uitgave van de provincie Antwerpen en Velt met steun van de EU. Wie een stukje tuin wil veranderen, kan in dit werk nuttige suggesties vinden zoals : Planten kiezen voor je tuin, onderhoudsvriendelijke tuinen met weinig werk en weinig groenafval. Opritten en terrassen, afsluitingen, speelgroen in je tuin. Trek leven aan in je tuin. Problemen in de tuin : problemen met gazon, preventie van ziekten en plagen bij planten. Deze werken kunnen op onze maandvergaderingen ontleend worden. Veel leesplezier in 2015 Herman Mortelmans 32