Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie op landgoederen

Transcriptie

1 Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie op landgoederen Oldenzaal REPTIELEN AMFIBIEËN VISSEN ONDERZOEK NEDERLAND

2 Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie op landgoederen Oldenzaal Een rapportage van Saxion Hogescholen & RAVON in opdracht van RAVON, Nijmegen W. Thus augustus 2009 m.m.v. W. Bosman en H. Jonker STICHTING RAVON POSTBUS BK NIJMEGEN

3 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 Colofon 2009 Stichting RAVON, Nijmegen Rapportnummer: S Tekst: Wilber Thus Met medewerking van: Wilbert Bosman, Stichting RAVON, Nijmegen Henrie Jonker, Saxion Hogescholen, Deventer In opdracht van: Stichting RAVON, Nijmegen Foto omslag: Kamsalamander in Twente, Wilber Thus Wijze van citeren: Thus, W Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie op landgoederen Oldenzaal. Stichting RAVON, Nijmegen & Saxion Hogescholen, Deventer.

4 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen VOORWOORD Voor u ligt het eindrapport dat is opgesteld naar aanleiding van een stageopdracht die via internet werd aangeboden door Stichting RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) te Nijmegen. De stage maakt een onderdeel uit van de 4 jarige opleiding Milieukunde aan Saxion Hogescholen te Deventer en dient in het derde leerjaar te worden vervuld. Gedurende de stage in het voorjaar en de zomer van 2009 zijn 115 wateren in noordoost Twente onderzocht op het voorkomen van de kamsalamander (Triturus cristatus). In het rapport staat allereerst een beschrijving van de soort en het gebied waar het onderzoek betrekking op had. Vervolgens staat de aanpak van het veldwerk beschreven met de bevindingen die gedurende het veldwerk in noordoost Twente zijn opgedaan. Met de resultaten is gekeken waar de kamsalamander voorkomt en waar niet. Vervolgens is onderzocht waarom de kamsalamander wel of niet in wateren voorkomt door diverse metingen die zijn gedaan in en rondom de wateren te analyseren. Uiteindelijk is bepaald welke deelpopulaties er bestaan en of er sprake is van een metapopulatie. Het onderzoek zou 20 weken duren. Dit is vanuit de opleiding ook het maximale aantal stageweken. Al snel bleek dat niet haalbaar te zijn gezien de omvang van het onderzoek en de combinatie met het vooronderzoek (welke projecten zijn er vroeger uitgevoerd, geschiedenis van het gebied, leggen van contacten en bepalen locaties van de poelen), veldwerk (poelen grondig inventariseren en bemonsteren), literatuurstudie en de analyse/verwerking van de resultaten. Uiteindelijk zijn er totaal 115 wateren onderzocht op het voorkomen van de kamsalamander en werd in 60 wateren de soort ook daadwerkelijk aangetroffen. 127 wateren konden uiteindelijk niet meer onderzocht worden door gebrek aan tijd. Het inventariseren van de wateren was arbeidsintensief waarbij in het veld diverse andere factoren meespeelden die onvoorzien waren. Deze wateren blijven echter niet ongezien liggen. In juli heeft zich een stagiaire gemeld bij Stichting RAVON (Bram Zonder) die deze wateren alsnog gaat onderzoeken om de verspreiding zo goed mogelijk in beeld te kunnen brengen. Bij deze wil ik nog een aantal personen bedanken voor hun medewerking en ondersteuning tijdens het onderzoek. Theo van der Sluis van Alterra te Wageningen, in 1995 projectleider gedurende het eerste Europese Live project in noordoost Twente. Rob Meulenbroek en Albert Grote Beverborg van Natuurmonumenten voor de benodigde ontheffing en informatie die zij hebben gedeeld. Koen Pluis, Jöran Janse en Pieter Heesakkers (stagiaire) van Stichting RAVON voor de hulp en begeleiding in het veld. Verder wil ik Wilbert Bosman van RAVON bedanken voor de ondersteuning die hij heeft gegevens gedurende het onderzoek en de verslaglegging en Henrie Jonker als stagementor vanuit Saxion Hogescholen te Deventer. Nijmegen, 18 augustus 2009 Wilber Thus

5 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 SAMENVATTING Het rapport Metapopulatiestructuur van een kamsalamanderpopulatie op landgoederen Oldenzaal is voor stichting RAVON(Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland) te Nijmegen opgesteld met doel een onderzoek uit te voeren naar het voorkomen van de kamsalamander (Triturus cristatus) op Landgoederen Oldenzaal in Noordoost Twente en te onderzoeken hoe de metapopulatiestructuur er uit ziet. Het is van belang dat deze metapopulatiestructuur op Landgoederen Oldenzaal behouden blijft. Voor het onderzoek is een literatuurstudie uitgevoerd en zijn gedurende meerdere weken veldwerkzaamheden verricht. Tijdens het veldwerk werden op Landgoederen Oldenzaal 115 wateren onderzocht op voorkomen van de kamsalamander. Van de wateren werden naast het voorkomen van amfibieën ook omgevingsfactoren vastgelegd. Dit betrof opname van de kenmerken van het landbiotoop rond voortplantingswateren en de (a-)biotische kenmerken van de wateren zelf (temperatuur, vegetatie, beschaduwing, etc.). Na het veldwerk zijn de resultaten verwerk in GIS en in een Access database. Vanuit deze database zijn analyses verricht om te zien welke factoren bepalend zijn of een kamsalamander wel of niet aanwezig is in een water. De kamsalamander is op Landgoederen Oldenzaal aangetroffen in 60 van de 115 onderzochte wateren (52,3%) en dat is verrassend hoog. Uit de resultaten komt dat de kamsalamander vooral wateren met vis lijkt te vermijden en kwam hierin niet voor. A-biotisch waarden van de wateren als temperatuur, zuurgraad en elektrische geleidbaarheid maakten niet veel verschil tussen het wel of niet voorkomen van de kamsalamander. Ook andere factoren lijken over het algemeen weinig invloed te hebben. Afwezigheid van de kamsalamander op Landgoederen Oldenzaal lijkt meer verband te hebben met de af te leggen afstanden tussen voortplantingswateren en de staat van onderhoud. Na literatuurstudie en bepaling van kolonisatie van nieuwe wateren door de kamsalamander waarbij werd gekeken naar de afgelegde migratie afstanden, is de metapopulatiestructuur voor Landgoederen Oldenzaal vastgesteld. De metapopulatiestructuur is vervolgens uitgewekt in zones van 250, 500 en 750 meter rond een water waarin de kamsalamander is waargenomen. Een zone van 250 meter is het minst ideaal voor de kamsalamander populaties. Bij een zone van 750 meter bestaat er één enkele kernpopulatie met drie satelietpopulaties, echter zijn de afstanden waarschijnlijk niet overbrugbaar. Een metapopulatiestructuur bij een zone van 500 meter rond de voortplantingswateren is het meest realistisch voor Landgoederen Oldenzaal. Deze zal bestaan uit één enkele kernpopulatie met vijf satelietpopulaties.

6 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen INHOUD VOORWOORD SAMENVATTING 1 INLEIDING Doel- en probleemstelling Doel onderzoek Begripsbepaling Leeswijzer 5 2 LANDGOEDEREN OLDENZAAL Gebiedsbeschrijving 7 3 DE KAMSALAMANDER Soortbeschrijving Leefwijze Bescherming en bedreiging 14 4 MONITORING EN HERSTELPROJECTEN Een bewogen verleden Project Provincie Overijssel Pond Life Project Life Ambition ONDERZOEKSMETHODIEK Planning Vooronderzoek Veldwerk Gebruikte materialen Het Veldformulier 24 6 RESULTATEN Aangetroffen soorten Kamsalamander waarnemingen Status van de omgeving Habitattypen rondom onderzochte wateren Landschapstype Afstand tot het landbiotoop Vegetatiebedekking wateren Aanwezigheid vissen in wateren Watertypen A-biotisch factoren Bodemsubstraat Doorzicht Kwelindicatie Raster Beschaduwing Wateroppervlakte Waterdiepten 41

7 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, METAPOPULATIESTRUCTUUR Metapopulatie, een veerkrachtig systeem Migratie afstanden tussen verschillende leefgebieden Kolonisatie van nieuwe wateren Poelenclusters, een metapopulatiestructuur in Twente? Metapopulatiestructuur bij 250 meter Metapopulatiestructuur bij 500 meter Metapopulatiestructuur bij 750 meter 54 8 BEHEER, CASUS MOLTERHEURNE Niet gekoloniseerde poelen, wat is er mis? Het probleem van Molterheurne Herstel en aanleg van wateren en landbiotoop 61 9 CONCLUSIE LITERATUURLIJST Literatuur Internet Persoonlijke communicatie Foto verantwoording BIJLAGEN Veldformulier Brief aan de bewoners Poelenoverzicht

8 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 1 INLEIDING In het noordoosten van Twente is een uniek stuk natuur te vinden. Het gebied draagt de naam Landgoederen Oldenzaal gezien de van oudsher aanwezige landgoederen met hun kenmerkende namen zoals Egheria, Boerskotten en Everloo. Het gebied wordt gekenmerkt door een kleinschalig agrarisch cultuurlandschap rond de voet van een stuwwal. Deze steekt op enkele plaatsen hoog boven het landschap uit met een weids uitzicht over delen van noordoost Twente (foto 1). Er zijn vele goed ondergroeide bospercelen, hagen en struwelen die kleine schrale akkers en weiden omzoomen en verbinden. Tussen het vele groen zijn vele bijzondere plant- en diersoorten te vinden zoals de grote keverorchis en wilde akelei en vogelsoorten als vuurgoudhaantje en zwarte specht (Natuurmonumenten, 2001). Foto 1: Weide uitzichten over Twente (Egheria) tot aan Duitsland vanaf de 70 meter hoge Tankenberg op landgoed Egheria. Het gebied met een oppervlakte van 625 hectare is gelegen in het stroomgebied van de Dinkel en is één van de 162 Natura 2000 gebieden (figuur 1.1) in Nederland (LNV 2009a). Vanaf de stuwwal ontspringen meerdere (kwel)beken en zijn er vele amfibieënpoelen in het gebied aan te treffen. Deze amfibieënpoelen bevatten het gehele jaar door water door de relatieve hoge grondwaterstanden, veroorzaakt door dikke klei en leem pakketten in de bodem. In de zomer zitten de grondwaterstanden op gemiddeld 120 centimeter onder het maaiveld. (Kiwa Water Research & EGG 2007). De amfibieënpoelen zijn veelal van oudsher al aanwezig, vroeger werden deze gebruikt als drinkplaats voor het vee. Door modernisatie in de landbouw begonnen deze poelen echter langzaam te verdwijnen. De afgelopen decennia zijn er vele nieuwe poelen in het gebied aangelegd en samen vormen ze en netwerk waar amfibieën zich goed thuis voelen. In het gebied zijn nu ruim 280 amfibieënpoelen te vinden. De kamsalamander (Triturus cristatus) is een van de amfibieën die in het gebied is aan te treffen over een groot aantal poelen. Het is een kwetsbare soort en dient strikt beschermt te worden binnen zijn of haar verspreidingsgebied (bijlage habitatrichtlijn II). Doormiddel van beschermingsmaatregelen dient de soort in stand gehouden te worden (LNV 2009b). 1

9 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 Figuur 1.1: Het Natura 2000 gebied Landgoederen Oldenzaal (geel omkaderd en ingekleurd) samen met de Ecologische Hoofdstructuur (groen omkaderd en ingekleurd). Landgoederen Oldenzaal staat in verbinding met Natura 2000 gebied Dinkelland (eveneens geel omkaderd en ingekleurd in het oosten) rondom het riviertje de Dinkel (Bron: LNV, 2009a). 2

10 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 1.1 Doel- en probleemstelling Voor aanvang van het project is een werkplan opgesteld waarin de richtlijnen zijn opgenomen voor het uit te voeren onderzoek. In dat werkplan zijn een doel- en probleemstelling geformuleerd waarin duidelijk wordt waar het onderzoek zich op richt en wat de kern van het onderzoek is. Zowel de doel- als probleemstelling zijn opgesplitst in een tweetal doelstellingen en een tweetal probleemstellingen. De eerste doelstelling voor het onderzoek luide: Onderzoeken van circa 280 amfibieënpoelen in noordoost Twente op (a-)biotische kenmerken van amfibieënpoel en de omgeving waarbij wordt vastgesteld of de Triturus cristatus (kamsalamander) de poel bezet en daarin zich voortplant resulterende in een digitale GIS, Access database en een inventarisatierapport voor Stichting RAVON. De tweede doelstelling werd als volgt geformuleerd: Onderzoeken of populaties van de Triturus cristatus (kamsalamander) in noordoost Twente een duurzame metapopulatie vormen en hoe deze metapopulatie behouden kan worden waarbij resultaten worden vastgelegd in een inventarisatierapport voor Stichting RAVON. Uit een doelstelling resulteert ook een probleemstelling. De eerste probleemstelling die luidt: In welke van de circa 280 amfibieënpoelen in noordoost Twente is Triturus cristatus (kamsalamander) aanwezig en vindt voortplanting plaats door Triturus cristatus (kamsalamander) populaties en wat zijn de (a-)biotische kenmerken van de amfibieënpoelen en de directe omgeving? Tweede probleemstelling voor het onderzoek: Is er in noordoost Twente sprake van een duurzame Triturus cristatus (kamsalamander) metapopulatie en hoe kan deze populatie worden behouden? 1.2 Doel onderzoek 2009 Voor het voorjaar van 2009 stond er een nieuwe inventarisatie gepland naar het voorkomen van de kamsalamander (Triturus cristatus) in het gebied rondom Oldenzaal. Het onderzoek van 2009 volgt na een reeks uitgevoerde projecten die over de afgelopen jaren in het gebied zijn uitgevoerd (hoofdstuk 4) (Bosman, 2008). Tijdens deze grote projecten die van Europese subsidie werden voorzien zijn vele amfibieënpoelen hersteld en of opnieuw aangelegd. Vaak besloegen deze projecten maar een klein deelgebied en werden niet alle voorkomende amfibieënpoelen op Landgoederen Oldenzaal meegenomen in het onderzoek (Bosman 2008 & Sluis et all, 1999). Gedurende dit onderzoek werden geen amfibieënpoelen worden hersteld of aangelegd. Er is doormiddel van veldonderzoek gekeken naar de aanwezigheid van de kamsalamander en zijn verspreiding. Hierbij zijn omgevingsfactoren opgenomen om te kunnen verklaren waar de soort wel zit maar ook niet zit. Het onderzoek richt zich op alle voorkomende wateren binnen Landgoederen Oldenzaal. 3

11 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 In dit rapport zullen de bevindingen van het onderzoek worden beschreven waaruit enkele belangrijke vragen beantwoord kunnen worden. Waaronder de vraag of de verschillende voorkomende populaties vallen onder een (meta)populatiestructuur en waarom dan wel of juist niet. Ook wordt duidelijk of het aantal aan kamsalamander populaties is gegroeid na herstel en aanleg van nieuwe en bestaande amfibieënpoelen. Eveneens zal er antwoord op de vraag komen waarom de ene poel nou wel is gekoloniseerd en de andere juist weer niet. Dit kan afhankelijk zijn van diverse factoren, zowel in de voortplantingspoel en of op het land. Wellicht zijn die amfibieënpoelen niet bereikbaar, of zijn er andere storende invloeden die kolonisatie voorkwamen? 1.3 Begripsbepaling In deze rapportage komen een aantal begrippen voor die een nadere verklaring behoeven om ze te specificeren. Populatie Een groep kamsalamanders (Triturus cristatus) in een min of meer afgesloten leefgebied zoals een poel of een cluster van poelen met bijhorend landhabitat. Een populatie alleen is veelal te klein om als soort duurzaam voort te kunnen leven. Metapopulatie Bestaat uit een netwerk van meerdere versnipperde subpopulaties waarin de kamsalamander (Triturus cristatus) voor langere tijd kan overleven. Deze populaties zijn nou met elkaar verbonden waardoor een populatie nooit geheel kan uitsterven. Mate van verstorende elementen en kwaliteit van het landschap zijn van groot belang (Pouwels et all, 2002). Kolonisatie Extinctie Duurzaam Het bezetten van een leefgebied vanuit een andere populatie waar de kamsalamander nog niet eerder voorkwam (of was uitgestorven). Een gebied kan alleen bezet worden als afstanden niet te lang zijn en barrières (wegen, spoor, akkers) geen hinder vormen. Uitsterven van een subpopulatie kamsalamanders. Is afhankelijk van de grote en kwaliteit van de betreffende populatie als van de landschappelijke elementen (landhabitat en voortplantingswater). Metapopulatie is duurzaam als de kamsalamander een overlevingskans heeft die groter is dan 95 procent in 100 jaar (Pouwels et all, 2002). Voortplanting De kamsalamander (Triturus cristatus) zorgt voor nakomelingen in de poelen, belangrijk gegeven voor vaststellen kolonisatie. Vaststellen door te kijken naar kamsalamander eitjes en vooral larven in de poel. GIS Predatie Geografisch Informatie Systeem. Computerprogramma waarin resultaten digitaal verwerkt en geanalyseerd kunnen worden (Arcmap 9). Andere soorten die zich voeden aan de kamsalamander, vooral aan de eitjes en larven. Bij teveel predatie zal de soort sterk achteruit gaan en uiteindelijk kunnen uitsterven. 4

12 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen Predator Adult Neoteen A-biotisch Biotisch Dispersie Migratie De kamsalamander voedt zich hierbij aan andere soorten die dienen als voedsel of worden opgeruimd die een predator kunnen zijn op de kamsalamander larve (Kinne 2004). Volwassen kamsalamander die voor nakomelingen kan zorgen. een kamsalamander (of andere amfibie) die in het larve stadium nooit volledig is volgroeid en het water niet verlaat. Vooral herkenbaar aan uitwendige kieuwen. Het niet levende deel van de natuur. Hieronder valt bijvoorbeeld de zuurgraad van water, gradiënten van het landschap, warmte en licht. Het levende deel van de natuur, flora en fauna. Is de ongerichte trek van een soort naar een ander leefgebied buiten de huidige populatie. De afstanden die een soort kan afleggen tussen leefgebieden (tussen voortplantingswateren en het landhabitat of tussen meerdere voortplantingswateren. 1.4 Leeswijzer In hoofdstuk 1 is een korte intro opgenomen over Landgoederen Oldenzaal en het voorkomen van de kamsalamander in het gebied. Verder worden hier de doelstellingen en probleemstellingen behandeld voor het onderzoek. Een begrippenverklaring ligt de veel voorkomende begrippen nader toe. Het gebied Landgoederen Oldenzaal wat is gelegen in het noordoosten van Twente met de geschiedenis van de amfibieënpoelen komt aan bod in hoofdstuk 2. Hierin wordt het gebied afgekaderd en zijn de landgoederen van Natuurmonumenten weergeven. In hoofdstuk 3 wordt de kamsalamander als soort besproken. De leefwijze van de kamsalamander komt aan bod samen met bedreigingen en bescherming voor de kamsalamander. In eerdere jaren zijn op Landgoederen Oldenzaal wateren hersteld en aangelegd. De geschiedenis van de wateren in het gebied wordt in hoofdstuk 4 uitvoerig besproken waarbij oude monitoring en herstelprojecten boven water komen. Deze uitgevoerde monitoring en herstelprojecten waren een belangrijke aanvulling op en voor dit onderzoek. In hoofdstuk 5 wordt de onderzoeksmethodiek toegelicht waarbij vooronderzoek en het veldwerk nader aan bod komen. Tevens staat er een overzicht van de gebruikte materialen en een verklaring van de verzamelde veldgegevens. De resultaten uit het veld zijn geanalyseerd in hoofdstuk 6 en in hoofdstuk 7 wordt vervolgens de metapopulatiestructuur en kolonisatie van nieuwe wateren op Landgoederen Oldenzaal geanalyseerd. Tot slot wordt er in hoofdstuk 8 ingegaan op het beheer van de wateren in het gebied. Dit is uitgewerkt in een casus rondom satelietpopulatie Molterheurne. 5

13 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie,

14 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 2 LANDGOEDEREN OLDENZAAL In dit hoofdstuk wordt het gebied Landgoederen Oldenzaal in het noordoosten van Twente beschreven en voor het onderzoek afgebakend (figuur 2.1). Landgoederen Oldenzaal is een prachtig natuurgebied binnen de Natura 2000 omgeven door vele landerijen, bossen, heuvels en watertjes op de grens van Nederland met Duitsland. 2.1 Gebiedsbeschrijving Landgoederen Oldenzaal is gelegen in het noordoosten van Twente binnen de Provincie Overijssel en wordt omsloten door de dorpen Oldenzaal, Rossum, Volthe, Denekamp, Westenberg (Duitsland) en Losser. Het onderzoeksgebied heeft daarmee een grootte van globaal 63 vierkante kilometer (9 bij 7 kilometer). Binnen het stroomgebied van de Dinkel is Landgoederen Oldenzaal één van de 162 Natura 2000 gebieden in Nederland (LNV 2009a). Het gebied is gelegen aan de voet van een stuwwal waarvan hoogten uiteen lopen van 30 tot circa 80 meter boven NAP. Vanaf de stuwwal ontspringen meerdere beken en zijn er vele amfibieënpoelen in het gebied aan te treffen. Grondwaterstanden zitten gemiddeld in de zomer op 120 centimeter onder het maaiveld. Het gebied kent relatief hoge grondwaterstanden door aanwezigheid van kleien en lemen, deze zorgen voor stagnatie van het grondwater (Kiwa Water Research & EGG 2007). Het gebied wordt gekenmerkt door een kleinschalig agrarisch cultuurlandschap met vele bospercelen, hagen en struwelen waar tussen kleinere akkers en weiden zijn gelegen, het zogenoemde Matenlandschap (Pluis 1997). Op Landgoederen Oldenzaal zijn ongeveer 280 kleine en grotere wateren aan te treffen verspreid gelegen zowel binnen als buiten het Natura 2000 gebied (Hazelhorst 1996; Sluis et all, 1999). Veelal bestaande uit amfibieënpoelen, maar ook uit tuinvijvers, visvijvers en vennen. In en rondom deze wateren komen vele soorten amfibieën voor waar onder de kamsalamander (Triturus cristatus). De soort komt voor in ruim 40 Natura 2000 gebieden waarvan Landgoederen Oldenzaal een van de belangrijkste kerngebieden is samen met Drents-Friese Wold en Leggerveld waar meerdere grote geïsoleerde populaties voorkomen (LVN 2006). In het gebied zijn vele poelen van oudsher aanwezig. In vroegere tijden werden poelen in het landschap aangelegd voor het vee om uit te drinken. De poelen werden vooral gegraven op nattere en diepere plekken in het landschap waar ze gevoed werden door kwel en regenwater. Door de jaren heen veranderde de landbouw en werden veel poelen niet meer onderhouden of gedempt. Het drinkwater voor het vee werd uit diepere drinkputten gehaald. Andere oorzaken van het verdwijnen van poelen waren dalingen in de grondwaterstanden door onttrekking en snelle afvoer van water uit het gebied, ruilverkaveling, verandering landgebruik (weide word een akker) en intensivering van de landbouw (Pluis 1997). De laatste 20 jaar is het belang van een poel in het landschap weer hoger op de agenda geplaatst. Doormiddel van diverse projecten en particulier inactief zijn er vanaf 1985 inmiddels vele nieuwe poelen gecreëerd en hersteld (Pol 1995). Deze poelen tezamen vormen een netwerk waar amfibieën zich goed thuis voelen. 7

15 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 Een groot aantal poelen is gelegen op particuliere gronden. Zij onderhouden en beheren de poelen veelal zelfstandig zonder subsidies. Andere poelen zijn aantrefbaar op terreinen van enkele stichtingen en binnen de natuurgebieden van Vereniging Natuurmonumenten. Natuurmonumenten heeft in het gebied een cluster van grote en kleinere natuurgebieden waarin gerecreëerd kan worden. Deze gebieden worden langzaam omgevormd en met elkaar verbonden tot hoogwaardige landschappen voor mens en natuur. Ook wordt er rekening gehouden met de aanwezige amfibieën in het gebied en wordt het landschap daarop aangepast. Poelen worden weer hersteld en of nieuw aangelegd op strategische plekken. Natuurmonumenten doet zelf ook ieder jaar onderzoek naar het voorkomen van de kamsalamander (Meulenbroek et all, 2009). Natuurmonumenten kent op Landgoederen Oldenzaal zeven natuurgebieden die inmiddels bijna naadloos aan elkaar aansluiten. Dit zijn bosrijke landgoederen Hakenberg, Egheria, Boerskotten, Roderveld, Elfterheurne, Beerninkholt en Duivelshof (Natuurmonumenten 2001). In figuur 2 zijn de gebieden van Natuurmonumenten weergeven. In het rapport zullen deze gebiedsnamen vaker voorkomen. Eveneens in figuur 2.1 opgenomen zijn locaties van poelen die tijdens het onderzoek zijn onderzocht. Foto 2: Een blik over het kleinschalige en cultuurrijke landschap van Elfterheurne gelegen tussen Oldenzaal en De Lutte. 8

16 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen Figuur 2.1: Landgoederen Oldenzaal tussen Oldenzaal, Losser, De Lutte en Denekamp. Blauwe overlap zijn de natuurgebieden van Natuurmonumenten (Bron: Natuurmonumenten 2001). Witte cirkels betreft het onderzoeksgebied, de onderzochte poelen op Landgoederen Oldenzaal. 9

17 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie,

18 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 3 DE KAMSALAMANDER De kamsalamander (Triturus cristatus) is een bijzondere verschijning in het Nederlandse landschap. Veelal verscholen onder het loof van vegetatie in amfibieënpoelen leeft de kamsalamander een voor de mens verborgen bestaan. Hoe leeft de kamsalamander en wat is zijn rol in het landschap, dit zal in de komende paragraven worden verklaard. 3.1 Soortbeschrijving De kamsalamander (Triturus cristatus) is de grootst voorkomende salamander in ons land en daardoor goed te onderscheiden van de wat algemenere kleine watersalamander (Triturus vulgaris). De kamsalamander zoals wij die in Nederland kennen is een van de 5 kamsalamander soorten die in Europa voorkomen. Naast de Kamsalamander (Triturus cristatus) bestaan er ook ondersoorten zoals de Italiaanse kamsalamander. (Triturus carnifex), Macedonië kamsalamander (Triturus macedonicus), Donau kamsalamander (Triturus dobrogicus) en de Balkan kamsalamander (Triturus karelinii). Deze ondersoorten komen uitgezonderd de Italiaanse kamsalamander niet in Nederland voor en zijn vooral alleen in Zuid Europa aantrefbaar. Onderling zijn deze soorten vrij moeilijk te onderscheiden gezien verschillen op uiterlijk vaak maar marginaal zijn (Thiesmeier et all, 2009). In Europa kunnen kamsalamander vrouwtjes circa 20 centimeter land worden en zijn daarmee groter dan de mannelijke kamsalamanders. Deze bereiken maar een lengte van maximaal 18 centimeter. Hier in Noord-Europa wordt de soort echter niet zo groot. Volwassen mannetjes bereiken in Nederland en Duitsland een maximale lengte van 12 tot 14 centimeter en de vrouwtjes worden maximaal 13 tot 15 centimeter lang. (Diepenbeek et all, 2006 & Thiesmeier et all, 2009). Op het land kan bij gelijke lengte tussen twee kamsalamanders beter onderscheid gemaakt worden tussen het geslacht door te kijken naar de lengte van de staart. De staart van het vrouwtje is over het algemeen langer dan die van het mannetje (Thiesmeier et all, 2009). Foto 3: Twee vrouwtjes kamsalamander op Boerskotten (wildecoduct). 11

19 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 Volwassen kamsalamanders (adulten) zijn in het veld vooral te herkennen en te onderscheiden van andere soorten door hun lengte. Kamsalamanders zijn namelijk veel langer dan die van andere voorkomende salamanders in Nederland. Zowel vrouwelijke als mannelijke kamsalamanders hebben een korrelige, ruwe en vrij donkerbruine tot blauwzwarte huid die in het water relatief dun en goed doorlaatbaar is. Op het land is de huid dikker waardoor ze beter bestand is tegen de drogere omstandigheden die heersen. De mannetjes ontwikkelen tijdens de waterfase een opvallende getande staart- en rugkam met een onderbreking tussen de rug en staartzoom en is de cloaca dikker dan dat van het vrouwtje. De buik van de kamsalamander is opvallend geel tot oranje geel en kent een patroon van zwarte vlekken waarin per individu geen regelmaat zit. Dit patroon is per kamsalamander uniek en kan als een vingerafdruk van de soort beschouwd worden. Hierdoor is genetisch verspreidingsonderzoek op de soort mogelijk. Op de kop en voor- en achterpoten zitten opvallende witte stippen die vooral bij de mannetjes goed naar voren komen tijdens de waterfase. De vrouwtjes ontwikkelen tijdens de waterfase geen staart- en rugkam en hebben minder opvallende kenmerken waardoor het onderscheid tussen man en vrouw in die periode veel eenvoudiger te maken is (Diepenbeek et all, 2006). Volwassen kamsalamanders wegen circa 7 á 9 gram (Thiesmeier et all, 2009). 3.2 Leefwijze Amfibieën leven gedurende het jaar op verschillende plekken. Aan het eind van de winter trekken ze richting de wateren waarin ze zich voortplanten. Na de voortplanting in het voorjaar trekken de amfibieën zich in de loop van de zomer weer terug naar het land waar ze zich kunnen verschuilen en de winter kunnen doorbrengen onder stenen, mos en dood plantmateriaal. Door Diepenbeek et all (2006) wordt bij de salamanders gesproken van een waterfase en een landfase. Kamsalamanders migreren vroeg in het voorjaar, net na het aflopen van de winter, van het land naar de voortplantingswateren waar de eieren worden afgezet. Mannetjes beginnen eerder met de migratie dan de vrouwtjes en zijn daardoor eerder in het water aan te treffen. Daar tegenover staat dat de mannetjes ook het water weer eerder verlaten dan de vrouwtjes. Migratie en bezetting van de voortplantingswateren begint op zijn vroegst in februari en kan voort duren tot juni. Gemiddeld worden de voortplantingswateren in april en mei bezet. De start van de migratie naar de voortplantingswateren is afhankelijk van de meteorologische omstandigheden zoals neerslag en temperaturen. Het dient vochtig te zijn waarbij de temperatuur boven de 7 graden uit komt (Thiesmeier et all, 2009). Migratie van de waterfase naar de landfase vindt plaats in juli en augustus waarbij sommige soorten zich verplaatsen van 300 tot 750 meter van de poelen vandaan (Diepenbeek et all, 2006; Kinne et all, 2004). Enkele individuen verlaten het water pas in oktober. De kamsalamander verblijft circa 143 (mannetjes) respectievelijk 137 (vrouwtjes) dagen in het voortplantingswater. Andere voorkomende salamander soorten vaak minder lang in het water aan te treffen (Thiesmeier et all, 2009). Er is nog vrij weinig bekend over hoe kamsalamanders zich kunnen oriënteren op het land tijdens de trek van en naar de voortplantingswateren en het landhabitat. Uit onderzoek wordt aangenomen dat de kamsalamander gebruik kan maken van geuren, zicht en of het aardmagnetisch veld en dat de kennis doorgegeven kan worden aan de opvolgende generaties (Thiesmeier et all, 2009). 12

20 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen Kamsalamanders zijn eigenaardige amfibieën. Ze hebben een sterke drift om heerschappij in poelen waar ze voorkomen en kennen een soort voorjaarschoonmaak. Ze consumeren in de poelen de overwinterde predatoren. Dit verschijnsel wordt door Kinne (2004) Parental Control genoemd. Zo kunnen kamsalamanders in staat zijn om een kleine vissenpopulatie uit te roeien door jonge vissen te elimineren en elimineren ze de larven van insecten en kleine bloedzuigers die een gevaar vormen voor hun nakomelingen (Kinne, 2004). Daarnaast kennen kamsalamanders ook een vaste open plek in de poel waar ze elk jaar terug keren en vrouwtjes het hof maken (Nevelsteen et all, 2007) Kamsalamanders planten zich voort doormiddel van het afzetten van eieren op vegetatie in het water. De eieren worden tussen de bladeren van de plant gevouwen en zijn veelal herkenbaar aan een knikje in het blad (Diepenbeek et all, 2006). Voor de afzetting van de eieren worden vooral planten gepakt die voorhanden zijn in een water. Mocht er meer keuze zijn uit watervegetatie, dan heeft de kamsalamander een voorkeur voor de witte waterkers, moerasvergeetmenietje en mannagras. Tevens worden de eitjes vooral tussen 0 en 10 centimeter onder het wateroppervlak worden afgezet. Op die diepte is er voldoende zon en warmt het water snel op wat embryo ontwikkeling ten goede komt (Thiesmeier et all, 2009). Een volwassen kamsalamander legt gedurende een heel seizoen 150 tot 380 eieren met een diameter van 1,8 tot 2,0 millimeter. Hoe ouder de kamsalamander wordt, hoe meer eieren er gelegd worden. Exemplaren van 12 jaar oud kunnen tot over 400 eieren produceren. Embryonale ontwikkeling duurt na afzet van de eieren tot 15 dagen. Alleen bij een zeer lage ph waarde (<4,5) komt er geen embryonale ontwikkeling tot start (Thiesmeier et all, 2009). Na uitkomen van de eieren zijn de larven 1 centimeter groot, na 14 dagen is dat reeds 2 centimeter waarbij na 29 dagen de achterpoten geleidelijk beginnen te verschijnen. De complete metamorfose duurt zo n 14 weken en vervolgens gaan de juvenielen het water uit (Kinne 2004). Na 2 á 3 winters zijn de kamsalamanders klaar om zich voort te planten. De larven van de kamsalamander zijn eveneens groter dan larven van andere inheemse salamanders. Beste herkenningspunten zijn de lange en dunne tenen. De staart lijkt van de soort te eindigen in een lange smalle draad (Diepenbeek et all, 2006). Foto 4: Larven van de kamsalamander zijn opvallend door de lange tenen aan de voor en achterpoten en de gespikkelde, in een draad eindigende staart. 13

21 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 Na de voortplanting trekken de kamsalamanders naar het landhabitat waar ze de rest van de zomerperiode doorbrengen. Dit habitat is in dichte nabijheid de voortplantingswateren gelegen op vooral vochtige locaties. Tussen het zomerhabitat en de voortplantingswateren mogen geen grote barrières aanwezig zijn zoals drukke wegen, stedelijk gebied en of te grootschalige akkers en weiden. Op het land is de kamsalamander veelal aan te treffen onder dood hout en keien en tussen wortels van bomen en struiken. Ook kan ze aangetroffen worden onder afgevallen boomschors en tussen dichte begroeiing als braamstruwelen en ruigtekruiden. Gedurende de winterperiode zoeken ze meer beschutting en kruipen kamsalamanders verder weg voor een goede beschutting tegen de koude. Op het land voeden kamsalamanders zich vooral met naaktslakken, regenwormen en insecten. De volwassen dieren consumeren geen plantaardig voedsel (Nöllert et all, 1992; Nevelsteen et all, 2007). 3.3 Bescherming en bedreiging In Europa is de soort opgenomen in bijlage II en IV van de habitatrichtlijn en in bijlage 2 van de Bern Conventie. De Bern Conventie voorziet in de bescherming en het behoud van wilde dieren en planten in hun natuurlijk leefmilieu en wordt in Nederland verweven in de natuurbeschermingswet en beleidsplannen. Dit betekent dat de soort strikt beschermt dient te worden waarbij beschermingsmaatregelen moeten worden getroffen waar deze zijn natuurlijk verspreidingsgebied heeft. De kamsalamander staat als kwetsbaar geplaatst op de rode lijst amfibieën (LNV 2009b & Creemers 1996). Ondanks dat wetgeving in Europa de soort dient te beschermen zijn de populaties van de kamsalamander aan het afnemen. Bescherming alleen is daarom niet voldoende voor behoud van de soort. Door middel van veld- en ook laboratoriumonderzoek kan geleerd worden van de eisen die de kamsalamander stelt aan zijn leefomgeving en kan daarop ingespeeld worden door nieuw leefgebied te creëren of op te knappen (Kinne 2004). Oorzaken van het uitsterven en verdwijnen van de soort zijn volgens Kinne (2004) divers waarbij ze vaak met meerdere factoren tegelijk optreden. Oorzaken kunnen zijn eutrofiëring en verontreiniging van voortplantingspoelen, de introductie van vissen in de poelen, ontwikkeling van grootschalige weiden en akkers, stijging van lokale predators, introductie van buitenlandse predators, opkomst van verschillende ziekten veroorzaakt door micro organismen. De grootste bedreiging blijft echter de landbouw en het oprukken van steden samen met de drukke infrastructuur die amfibieën maar moeizaam kunnen passeren. 14

22 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 4 MONITORING EN HERSTELPROJECTEN In het verleden is er meerdere malen onderzoek gedaan naar het voorkomen van amfibieën op Landgoederen Oldenzaal. De belangrijkste onderzoeken waar veel informatie mee is verkregen zijn gedaan in de jaren 1995 tot 1997 en van 2004 tot Gedurende deze LIFE-Natuur projecten hield men zich niet alleen bezig met het inventariseren van de voorkomende soorten, maar werden verschillende wateren ook opnieuw ingericht en of aangelegd. De uitgevoerde projecten werden ondersteund vanuit de Europese Gemeenschap (Bosman 2008 & Sluis et all, 1999). Ook Natuurmonumenten zet zich sterk in monitoring van de kamsalamander op haar terreinen en voert ieder jaar inventarisaties uit (Meulenbroek et all, 2009). 4.1 Een bewogen verleden Amfibieënpoelen waren hier vroeger veelvuldig in het landschap aan te treffen. Deze waren gegraven om te dienen als drinkplaats voor het vee in tijd dat moderne pompen en putten nog niet bestonden of te duur waren. Aanleg van de poelen gebeurde veelal op nattere en diep gelegen plekken in het landschap waar de grondwaterstanden hoog waren en of kwel aan de oppervlakte kwam. Door modernisatie en aanpassingen in de landbouw werden de poelen overbodig en als ongewenst gezien. Ze nemen immers plek in beslag op een plaats waar een gewas kan groeien en vergden veel onderhoud. Agrariërs hebben in loop der tijd daardoor vele amfibieënpoelen laten verlanden of gedempt waarbij een bronput of pomp ervoor in de plaats terug kwam. Ook werd het landschap door ruilverkavelingen recht getrokken en verdween voor amfibieën veel van het aanwezige landhabitat. Bomen en struiken zorgen voor schaduw dat een gewas als bijvoorbeeld maïs slechter laat groeien. Mede door de aanpassing van het landschap werd water nu sneller het gebied afgevoerd waardoor de grondwaterstanden steeds meer begonnen te dalen en amfibieënpoelen droog begonnen te vallen (Pluis 1997). Het resultaat was dat de amfibieënstand steeds meer achteruit begon te gaan en steeds meer soorten het moeilijk begonnen te krijgen. Inmiddels wordt het belang van een gevarieerd en kleinschalig landschap steeds meer gezien en gewaardeerd. Over de laatste, zeg maar 20 jaar, is landschapsherstel weer hoger op de agenda geplaatst en worden de poelen weer als waardevolle landschapselementen gezien. Doormiddel van diverse projecten en particulier initiatief zijn er op Landgoederen Oldenzaal sinds 1985 weer vele nieuwe poelen gecreëerd en hersteld (Pol 1995). In 1988 is Provincie Overijssel gestart met een project waarbij het de bedoeling was om ongeveer duizend poelen te creëren voor bedreigde soorten binnen de provincie. Dit resulteerde voor 1991 in de aanleg van 50 poelen op Landgoederen Oldenzaal. Rond dezelfde jaren heeft ook Natuurmonumenten poelen gecreëerd (Pluis 1997). Deze poelen tezamen vormen een netwerk waar amfibieën zich weer steeds beter thuis beginnen te voelen. 15

23 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, Project Provincie Overijssel In 1996 heeft de Provincie Overijssel een onderzoek gedaan op Landgoederen Oldenzaal waarbij in totaal 41 poelen zijn onderzocht op het voorkomen van amfibieën. Deze poelen zijn aangelegd en of werden onderhouden in het kader van VOLO (Verordening Onderhoudsovereenkomsten Landschaps-elementen Overijssel). Doel van de inventarisatie was inzicht te verkrijgen in het voorkomen van amfibieën en de kwaliteit van de poelen waarin zij leefden. In totaal 36 van de 41 poelen werden amfibieën vastgesteld waarvan in maar 5 poelen de kamsalamander voorkwam. Op locaties waar amfibieën aangetroffen werden kon gesproken worden van een relatief stabiel en storingsvrij milieu aldus Hazelhorst (1996). Dit onderzoek is onafhankelijk uitgevoerd van het Pond Life Project uit 1995 tot 1997 dat in de volgende paragraaf wordt uitgelicht. In het voorjaar en in de zomer van 1996 zijn de poelen twee maal bemonsterd op het voorkomen van amfibieën. Bemonstering gebeurde met schepnet en door vegetatie in omgeving te doorzoeken. Ook werden fuiken gebruikt die direct na een onderzoek werden geplaatst en de volgende dag weer werden geleegd. Per poel werden ook de oppervlakte van het water vastgesteld net als de oeverhelling, poeldiepte en helderheid van het water. Daarnaast werd tevens gekeken naar de gesteldheid van de omgeving en of de poel was afgerasterd of niet zodat het vee er niet bij kan komen. Ook werd gekeken naar eventuele storende invloeden zoals de hoeveelheid schaduw op het wateroppervlak en het voorkomen van vissen. Bladafval op de bodem werd eveneens meegenomen in de analyse. Avondwaarnemingen vonden plaats van 22:00 tot 01:30 uur (Hazelhorst 1996). 4.3 Pond Life Project In 1995 is een driejarig onderzoek gestart met doel het 2 keer per jaar inventariseren van amfibieënpoelen op Landgoederen Oldenzaal. Het project had tot doel de evaluatie van herstel en aanleg van poelen in het gebied waarbij de nadruk werd gelegd op populaties in relatie met versnippering van het landschap. Een van de belangrijkste doelen van het project was het vinden van richtlijnen voor aanleg, behoud en herstel van amfibieënpoelen om effecten van versnippering in de toekomst tegen te kunnen gaan (Smit 1997). Het onderzoek op Landgoederen Oldenzaal werd uitgevoerd door het toenmalige Instituut voor bos en natuuronderzoek in Wageningen en werd voor vijftig procent gefinancierd door LIFE-Natuur vanuit de Europese Gemeenschap. Het project kreeg de naam Pond Life Project en werd aangestuurd vanuit Engeland. Het betrof een samenwerkingsproject met instituten in Engeland, Denemarken, Nederland en België. Gedurende het Europees project hielden Engeland en Denemarken zich vooral bezig met het stimuleren van de aanleg van poelen en educatie naar de bevolking toe. Nederland en België richting zich op onderzoek in het veld naar poelennetwerken (Smit 1997 & Pluis 1997). LIFE-Natuur is een financieringsbron voor lidstaten van de Europese Unie voor herstel en beheer van het Natura 2000 netwerk voor soorten die van Europees belang zijn. LIFE- Natuur heeft gelopen van 1992 tot 2006 en is in 2007 vervangen door een nieuw Europees milieu- en natuurfinancieringsprogramma LIFE+ en zal in werking zijn tot 2013 (Raeymaekers et all 2006). 16

24 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen Gedurende de onderzoeksperiode ( ) zijn er in totaal 138 poelen onderzocht op het voorkomen van amfibieën met als doelsoort de kamsalamander (Triturus cristatus). Het onderzoeksgebied had een totale oppervlakte van 80 km 2. In het onderzoek is naast het voorkomen van amfibieën gekeken naar de kwaliteit van de poelen en zijn aanvullende nog de zuurgraad, zuurstofgehalte en geleidbaarheid gemeten van het water. Het veldwerk is verspreid over 3 jaar uitgevoerd waarbij een individuele poel één á twee keer per jaar werd onderzocht. Eenmaal van april tot juni op volwassen kamsalamanders en eenmaal in de maanden juli en augustus waarbij werd gekeken naar voorplanting (eitjes en vooral larven). Tijdens het project lukte het niet om elk jaar de poelen twee keer te onderzoeken (Pol 1995, Tiernego 1996 & Pluis 1997). Enkele poelen zijn destijds niet onderzocht omdat er volgens Sluis et all (1999) teveel vis aanwezig was voor een kamsalamander populatie en of omdat het water in de poel te eutroof was. Vis is namelijk een predator voor vooral kamsalamander eitjes en de kamsalamander heeft het instinct om deze wateren niet te bezetten. Tijdens het project zijn enkele poelen als één poel genoteerd gezien deze binnen 100 meter van elkaar waren gelegen. Dit werd beschouwd als een enkele subpopulatie. In het onderzoek werd gekeken naar (Sluis et all, 1999): 1. Of doelsoorten elk jaar afwezig waren; 2. Of doelsoorten elk jaar aanwezig waren; 3. Doelsoort afwezig in het eerste jaar, maar aanwezig in het tweede jaar (kolonisatie); 4. Doelsoort aanwezig in het eerste jaar maar afwezig in het tweede jaar (uitsterven/verdwijning). Naast inventarisatie werden bestaande poelen hersteld en liep het aantal poelen in de 3 jaar op naar 142 onderzochte poelen in Na herstel werd de kamsalamander pas na 2 á 3 jaar weer in de poel aangetroffen. Gedurende de onderzoeksperiode werd de kamsalamander in steeds meer wateren aangetroffen. De kamsalamander kwam voor in 24 poelen (22 procent) in het startjaar en in 46 poelen (36 procent) in het eindjaar (Sluis et all, 1999). In het eerste onderzoeksjaar werden gemiddeld 4 poelen op een dag bezocht en in kaart gebracht. Totaal werden er in het eerste jaar 94 poelen bekeken. 55 procent van de onderzochte poelen waren al aangelegd voor het jaar 1988 (Pol 1995). Voor het onderzoek werd een veldformulier opgesteld waarop de waarnemingen werden genoteerd. Dit veldformulier werd in de loop van het project verbeterd. In 1996 zijn totaal 105 poelen geïnventariseerd (Tiernego 1996) en in 1997 zijn dat er 142 poelen geworden (Pluis 1997). 4.4 Life Ambition In de periode 2004 tot en met 2008 is er in het kader van LIFE-Natuur een project uitgevoerd met doel het herstellen en aanleggen van biotopen voor 5 kwetsbare en bedreigde amfibieën waaronder de kamsalamander (Triturus cristatus). Dit project droeg de naam LIFE Ambition (Amphibian Biotope Improvement in the Netherlands) en hierin zijn 14 Natura 2000 gebieden, waaronder ook Landgoederen Oldenzaal onderzocht. In Oldenzaal is aan de start van de monitoring een nulsituatie vastgesteld van de te herstellen wateren, vervolgens is over gegaan op herstel en aanleg van nieuwe poelen in het gebied. In 2008 is na herstelwerkzaamheden opnieuw een inventarisatie uitgevoerd op aanwezigheid van de 17

25 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 doelsoorten. Het betrof een totaal van 37 wateren waarvan er 22 zijn hersteld en 15 nieuw zijn aangelegd (Bosman et all, 2008). Er zijn gedurende één seizoen drie bezoeken gebracht waaronder een avondbezoek. Poelen zijn volledig bemonsterd over een periode van maart tot juli. In maart tot mei werd naar eieren gezocht en volwassen Kamsalamanders. In mei tot en met juli werd vooral gekeken naar aanwezigheid van larven om voortplanting vast te kunnen stellen. Succes was volgens Bosman et all (2008) aan het eind van de periode al zichtbaar. Van de 22 herstelde wateren werden nu in 18 wateren de kamsalamander aangetroffen waardoor er 6 wateren meer bezet zijn dan voor herstel. Van de 15 nieuwe wateren werd de soort in 3 wateren extra aangetroffen (Bosman et all, 2008). 18

26 Stichting RAVON & Saxion Hogescholen 5 ONDERZOEKSMETHODIEK Dit hoofdstuk beschrijft de aanpak en uitvoering van het uitgevoerde (veld)onderzoek. Aan bod komt de aanpak van het vooronderzoek, de strategie van het veldwerk met benodigde apparatuur en de wijze van notatie op het veldformulier. 5.1 Planning Voor aanvang van het project werd een planning gemaakt van de uit te voeren werkzaamheden binnen een tijdsbestek van 20 weken. Deze planning werd echter niet gehaald en de werkzaamheden binnen het project namen meer tijd in beslag. Gedurende het vooronderzoek ter voorbereiding van het veldwerk diende meer te gebeuren dan eerst werd aangenomen. Het uiteindelijke vooronderzoek nam uiteindelijk 9 weken in beslag waardoor pas op 4 mei met het veldwerk gestart kon worden. Voor het poelenonderzoek in het veld op Landgoederen Oldenzaal werden 6 weken uitgetrokken en duurde tot 12 juni. Vervolgens ging de laatste fase van start richting de analyse en opstelling van het rapport. Ook deze periode benodigde meer tijd dan voorheen aangenomen en werd 9 weken voor uitgetrokken. Voor het veldwerk was het de doelstelling om minimaal 7 á 8 poelen op een dag te bemonsteren. Dit bleek te hoog gegrepen en maximaal konden er maar 5 poelen op een dag worden onderzocht. In de 6 weken veldwerk zijn 115 poelen onderzocht. Het zoeken naar de poelen kostte soms veel tijd gezien deze vaak verscholen lagen in het landschap en een enkele keer niet correct waren geplaatst op de kaart door afwijking in de coördinaten. 5.2 Vooronderzoek Gedurende het vooronderzoek zijn diverse publicaties en studies bestudeerd over de kamsalamander (Triturus cristatus) als soort en uitgevoerde kamsalamander projecten in Europa. De literatuurstudie was een belangrijke stap in het nadere leren kennen van de leefwijzen van de kamsalamander en de opzet naar het veldwerk dat zou worden uitgevoerd op Landgoederen Oldenzaal. Het was vooral van belang om de eisen te leren kennen die de kamsalamander stelt aan zijn omgeving en waar en hoe de kamsalamander het best kan worden onderzocht in het veld. Verder was het van belang om meer te weten te komen over de (meta)populatiestructuur en de routes die de kamsalamander hierbij aflegt. Uiteindelijk kon dit gebruikt worden om te bepalen hoe de metapopulatiestructuur is op Landgoederen Oldenzaal. Tijdens de start van het onderzoek was nog niet veel bekend over uitgevoerde projecten op Landgoederen Oldenzaal. Alleen over Life Ambition was veel bekend, gezien een 30 tal amfibieënpoelen op Landgoederen Oldenzaal in dit landelijke project waren meegenomen. Tevens waren er twee korte artikelen opgedoken in het boek Ponds and pond landscapes of Europe, Pond Life Project van Boothby (1999). In deze artikelen werd samenvattend een uitgevoerd onderzoek besproken dat was uitgevoerd in het kader van Life Natuur op Landgoederen Oldenzaal door Bugter et all (1999) & Sluis et all (1999). Hierin werd gesproken over een uitgevoerd (meta)populatie onderzoek waarbij 138 poelen waren 19

27 Metapopulatie structuur van een kamsalamanderpopulatie, 2009 onderzocht op voorkomen van de kamsalamander. Dit vormde een belangrijke aanzet tot uitvoering van het onderzoek in Uiteindelijk werd al snel contact gelegd met Theo van der Sluis, de toenmalige projectleider gedurende het Pond Life Project en nu werkzaam bij Alterra in Wageningen. Sluis was zeer bereid om het onderzoek uit nader te toe te lichten en gegevens te delen over poel locaties en onderzoeksresultaten. Uiteindelijk heeft een afspraak in Twente geleid tot bruikbare informatie over hun onderzoek en de aanpak van het veldwerk waarbij alreeds de eerste poelen zijn onderzocht. Later resulteerde een studie in het archief bij Alterra in Wageningen in bruikbare resultaten zoals kolonisatie gegevens, data over aanwezigheid van de kamsalamander en reproductie van de soort. Inmiddels waren ook de eerste contacten gelegd met Natuurmonumenten op Landgoederen Oldenzaal. Tijdens gespreken met Rob Meulenbroek, boswachter bij Natuurmonumenten en Albert Grote Beverborg vanuit een nostalgisch beheerderkantoor op Egheria werd duidelijk dat ook zij niet stil hebben gezeten in de afgelopen jaren. Natuurmonumenten heeft dit jaar een beperkt onderzoek uitgevoerd naar kamsalamander populaties op haar landgoederen. Hierdoor kwam nog meer informatie beschikbaar die zij graag ter beschikking stelde voor het onderzoek. Een aantal gesprekken heeft geleid in gedetailleerd kaartmateriaal met de locaties van amfibieënpoelen en kamsalamander waarnemingen. Natuurmonumenten ving kamsalamanders overigens alleen met fuiken om zo geen schade te veroorzaken aan de flora en de overige fauna in de poelen. Foto 5: Het nostalgische beheerderkantoor Erve Middelkamp van Natuurmonumenten. Doormiddel van het gebruik van GIS (het geografische informatie systeem) en het bestuderen van recente topografische kaarten is samen met luchtfoto s op Google Earth duidelijk geworden dat er naast de reeds onderzochte poelen in het Pond Life Project, Life Ambition en door Natuurmonumenten nog circa 80 andere poelen in het gebied waren te vinden. Samen met deze vooralsnog onbekende poelen kwam het totaal aantal poelen 20