De Steltkluut schijnwerper. Van Bécaud naar Othene

Transcriptie

1 Foto: Nathalie in haar tuin - Rob Kregting Van Bécaud naar Othene Meteen na binnenkomst in het huis aan het water zegt Nathalie de Somer (Gent, 1965, een jaar nadat Nathalie van Gilbert Bécaud het licht zag). Kijk, een jonge groene specht. Het tafereel is dan twee Oosterse katten binnen en een specht buiten. Wie Nathalie is? Degene die voor je zit. Met Terneuzen heb ik kennisgemaakt omdat, toen ik nog in Gent woonde, mijn ouders er een boot hadden liggen. We gingen elk jaar zo n vijf weken de zee op. Zo heb ik leren zeilen. Als ik aan mijn jeugd denk komt een uitspraak van Redmond O Hanlon van de Beagle naar boven. Hij had het over preintellectual passion. In je jonge jaren ben je nog niet aangepast aan de omgeving. Ik was toen vaak bezig met ongewone dingen: ik was niet alleen geïnteresseerd in bijvoorbeeld insecten en schelpen, maar wilde ook alles weten over hun ontwikkeling en leven. Ik hield me zowel in de breedte als in de diepte bezig met de natuur. Na mijn atheneum in Gent ben ik voor ingenieur gaan studeren, richting chemie. Eigenlijk was mijn passie biologie en talen, maar ik koos voor het moeilijkste in plaats van wat je leuk vindt. Ik had daarna verschillende mogelijkheden, maar koos voor werken in de industrie. Om zo van binnenuit wat te kunnen doen aan bijvoorbeeld energiebesparing, technologie innovatie en het bevorderen van ( man / vrouw) diversiteit. Ik 1996 ben ik met Roel, mijn man, voor ons werk naar Thailand verhuisd. Vier jaar later kwamen we terug, met Viktor en Renate, die inmiddels geboren waren. We hebben altijd veel gereisd, ook toen vanuit Thailand. Nog steeds proberen we jaarlijks met de kinderen een grote reis te maken. Na terugkomst heb ik veel internationaal gewerkt, regelmatig zat ik in de VS, en ook weer Azië en Latijns-Amerika. Nu wonen we hier aan de Otheense Kreek, en heb ik eindelijk een eigen tuin. Het geheel, huis én tuin, is (met professionele hulp) vanuit één concept ontworpen. Ik zou daar veel over kunnen vertellen. Alles moet hier logistiek en vormtechnisch kloppen. Via Marijke Pool van Natuur & Zo ben ik contact gekomen met het IVN. Ik heb daar een aantal cursussen gevolgd. Maar ik leer ook erg graag dingen zelf, als autodidact. Zo ben ik uiteindelijk ook met de Steltkluut in aanraking gekomen, de plantencursus van Peter Maas. Van het ene spoortje kom ik op het andere. Ik houd me bijvoorbeeld ook bezig met voedsel in de natuur. En vraag me dan af Kan ik wat met de eigenschappen van deze plant, zowel culinair, of geneeskrachtig, of bij het ecologisch tuinieren? Vanaf de start ben ik ook betrokken geweest bij Velt Zeeuws-Vlaanderen. Een deel van mijn tuin is nu eetbare tuin en moestuin, soms gewoon tussen de andere planten. Ik beschouw mijn eigen tuin als experimenteerzone. Later kan ik eventueel dingen aan anderen overdragen. Mijn instelling is eigenlijk om steeds na te gaan wat gangbaar is, en van daaruit het randje op te zoeken: wat kan anders dan in het verleden? Bij alles wat ik tegenkom stel ik vragen. De rode draad in mijn leven is dat ik het belangrijk vind de juiste dingen te doen voor mens en natuur en mensen enthousiast te maken door mijn enthousiasme. Wat je vanuit je hart doet kun je op de juiste manier overdragen waardoor het duurzaam wordt. De plantenwerkgroep vind ik erg leuk. Er komen mensen met allerlei verschillende motieven. Dat geldt ook voor. Interessant is dan wat die mensen gemeenschappelijk hebben. Plus natuurlijk de vraag wat er gebeurt aan natuurbescherming. Mijn droom is om meer inheemse planten in de beheersgebieden, en kustplanten in de dijkgebieden van Oost Zeeuws-Vlaanderen te zien. Net als in West Zeeuws-Vlaanderen. En bijvoorbeeld wilde randen aan de eigen tuinen, net als akkerranden. De groene specht is inmiddels verdwenen, de Oosterse katten blijven lekker binnen. Rob Kregting schijnwerper 1

2 licht uit!!! Nacht van de Nacht Op bovenstaande foto is goed te zien dat er in Europa veel licht aan is tijdens de nacht. Dat kost veel energie, is daarmee een aanslag op ons milieu en een heleboel (nacht)dieren hebben hier last van. Daarom spreken we ook wel over lichtvervuiling. En wat zou het toch mooi zijn om heel wat meer sterren aan de hemel te kunnen zien. Als u er goed naar kijkt, dan valt op dat in Nederland de relatief donkere plaatsen vooral in Noord-Oost Nederland te vinden zijn en ook bij ons, in de Zeeuwse Delta. Logisch, want dat zijn de gebieden die nog niet zo stedelijk zijn, waar veel grote wateroppervlakten zijn en waar nog ruimte en stilte te vinden is. Er zijn steeds meer gemeenten en instanties die zich inzetten om de lichtvervuiling tegen te gaan. Jaarlijks wordt het evenement de Nacht van de Nacht georganiseerd om extra aandacht aan dit onderwerp te geven. Ieder jaar vindt het evenement plaats op de (een na) laatste zaterdag van oktober, wanneer de wintertijd ingaat en dat is in op 24 oktober. De klok gaat een uur achteruit. Die nacht zijn er overal veel mensen op de been om de deelnemers het belang en het mooie van de duisternis te laten ervaren. Dat kan op heel veel verschillende manieren. Zie de site voor de activiteiten die in heel Nederland worden georganiseerd. Daar zult u zeker iets van uw gading vinden. Op de site kunt u ook allerlei banners vinden om zelf mee aan de slag te gaan en anderen te motiveren ook iets te gaan doen. Hieronder een voorbeeld daarvan: Activiteiten in Zeeuws-Vlaanderen: Bij het ter perse gaan van dit nummer was bekend dat u in Terneuzen in de nachtelijke uren een boottocht kunt maken op het Kanaal van Gent naar Terneuzen vanaf het Haveninformatiecentrum Portaal van Vlaanderen. Het VVV verzorgt een nachtwandeling in de gemeente Hulst. Zie voor meer details de site Op internet gevonden: Zelf actief iets doen tegen overlast van reclameverlichting of overdadige verlichting? Wilt u zelf concreet iets doen om overlast van lichtvervuiling tegen te gaan, dan kunt u hierover informatie vinden op de site Op deze website vindt u onder andere voorbeeldbrieven aan gemeenten en bedrijven. Vereniging Platform Lichthinder faciliteert het verzet tegen lichtvervuiling. Inzet van LED-verlichting Enkele gemeenten, zoals Venlo, zijn zelf actief bezig om duurzaam met licht om te gaan. In de nachtelijke uren wordt het LED-licht tot 50% gedimd, waardoor de lichtvervuiling aanmerkelijk vermindert. Tevens levert dat een forse financiële besparing op. Zie de film van Venlo: c7hrjxpo&feature=youtu.be Bert van Broekhoven Foto: Saeftinghe-tellers trekken het schor in voor een laagwatertelling op jaar vogelonderzoek in Saeftinghe Foto: Uitgestrekte rietvelden zijn tijdens het broedseizoen en in de najaarstrek extreem rijk aan zangvogels, Sieperdaschor Op 20 oktober is het 25 jaar geleden dat door leden de vogelwerkgroep van de Steltkluut de eerste laagwatertelling in Saeftinghe werd uitgevoerd. De directe aanleiding daarvoor was de toen lopende discussie over de jacht in Saeftinghe. Om daar een einde aan te maken gingen de toenmalige schaapsherder Jan Boom en de auteur naar de Tweede Kamer om kamervragen voor te bereiden. Ook was door ons, in wat groter verband, een lobby opgestart om aan de jacht een einde te maken. Het belangrijkste argument tegen de jacht was verstoring van watervogels. Wat aan gegevens voorhanden was, was voor dit doel weliswaar voldoende, maar toen we wat beter naar de resultaten keken, bleek al snel dat er leemtes waren. Het aantal overwinterende vogels was tot die tijd behoorlijk onderschat. Daarom trokken op 20 oktober 1990 Jean Maebe, Theo en Adrie van der Wiel, Juliën van Hooije, Huub Bun en Henk Castelijns in drie paren van twee het schor in voor de eerste echt volledige laagwatertelling van Saeftinghe. Het is niet bij laagwatertellingen alleen gebleven, al snel werd duidelijk dat bepaalde soorten meeuwen en steltlopers, die tijdens laagwater solitair of in losse groepjes op het slik foerageren, bij een laagwatertelling soms behoorlijk werden onderschat. Daarom zijn we ook tijdens hoogwater gaan tellen. Vogels worden bij hoogwater gedwongen hoger gelegen gebieden op te zoeken om daar te overtijden. Dat doen ze meestal soort bij soort. Ze zijn dan relatief eenvoudig te tellen. Het is voor getijdengebieden de gebruikelijke methode. Voor Saeftinghe is deze methode niet toereikend omdat tijdens hoogwater de vele duizenden ganzen en eenden in de begroeiing gaan zitten en je het gebied dan niet in kunt. Door zowel hoog- als laagwatertellingen uit te voeren ontstaat voor Saeftinghe een veel betere beeld. Toch lukt het ook dan nog niet voor alle soorten. Denk aan Watersnip, Waterhoen, Waterral en vrijwel alle kleine zangvogels. Het gaat om soorten waarvoor je sowieso al moeite moet doen om ze te zien, laat staan dat je onderzoek 2 3

3 onderzoek een betrouwbare telling kunt uitvoeren. Voor een deel daarvan hebben we het aantal kunnen bepalen door tellingen langs raaien uit te voeren. Bij zo n telling lopen zes tot acht waarnemers langs rechte lijnen door het schor en noteren alle waargenomen vogels. Vervolgens wordt door extrapolatie het aantal bepaald. Daar uit bleek dat aan het begin van de winter 5300 Oeverpiepers, 900 Watersnippen, minstens 600 Baardmannen en 400 Rietgorzen in Saeftinghe verblijven. Voor soorten waarvoor een raaientelling zelfs niet geschikt is, het gaat vooral om rietvogels zoals Waterral, Rietzanger, Blauwborst, Kleine Karekiet en dergelijke, is het opzetten van mistnetten in rietvelden de enige methode die enig idee geeft om hoeveel exemplaren het gaat. Tijdens de najaarstrek, die voor zangvogels loopt van vanaf half juli tot eind oktober, is het heel gebruikelijk om binnen één uur vijftig of meer vogels in honderd meter in een rietveld opgesteld mistnet te hebben. Honderd meter net op een heel schor is natuurlijk niks. Hoeveel zangvogels in werkelijkheid tijdens de najaarstrek de rietvelden van Saeftinghe als tankstation op hun route naar de overwinteringsgebieden in ZW-Europa en Afrika gebruiken, is niet te zeggen. Maar dat het jaarlijks om tienduizenden gaat, staat wel vast. De netten worden overigens niet opgesteld om het aantal vogels te bepalen, maar om een bijdrage te leveren het onderzoek naar de vogeltrek. Daarvoor is het nodig alle vogels op soort, leeftijd en zo mogelijk ook op geslacht te brengen, ze te wegen en ze van een ring te voorzien. Een en ander gebeurt onder de vlag van het Vogeltrekstation. Foto: Saeftinghe-tellers aan de monding van de IJskelder tijdens een laagwatertelling op 14 maart 2004 Een groot open gebied, dat niet vrij toegankelijk is waardoor de rust er gewaarborgd is, werkt als een magneet op vogels die de nacht op de grond of op het water doorbrengen. Ook dat hebben we in kaart gebracht. Op gezette tijden werden Wulpen, Regenwulpen, meeuwen en ganzen geteld die Saeftinghe invlogen om er te overnachten (slaapplaatstellingen). Maar veel meer tijd werd besteed aan het tellen van slaapplaatsen van kiekendieven. In totaal werden de laatste 25 jaren 135 tellingen uitgevoerd. Aanvankelijk in de winter een paar keer per maand, tegenwoordig minimaal één keer per jaar, midden in de winter, om het aantal overwinteraars te bepalen. Sinds de eeuwwisseling slapen midwinter in Saeftinghe gemiddeld 99 Bruine en 26 Blauwe Kiekendieven. De Bruine vinden hun voedsel vooral in Saeftinghe, de Blauwe voor zeker de helft in de aangrenzende polders. Er gebeurt ook onderzoek aan broedvogels. Dit onderzoek wordt gecoördineerd door Marc Buise. Sinds 2006 wordt jaarlijks in een aantal representatieve proefvlakken, die net geen tiende deel van Saeftinghe beslaan, op gestandaardiseerde wijze het exacte aantal broedvogels per soort bepaald. Bovendien werd Saeftinghe in 1994, 1997, 2004 en 2012 in zijn geheel op broedvogels onderzocht en wordt jaarlijks het aantal kustbroedvogels geteld. Tellen van vogels is één. De volgende stap is verklaren waarom bepaalde vogels er zijn. Meestal gaat het om het voedsel, maar ook de weersomstandigheden en een veilige broed-, foerageer- of slaapplaats kunnen het een en ander verklaren. Ook daarmee hebben we ons beziggehouden. Grauwe Ganzenkeutels en Oeverpieperpoepjes bekijken om te weten wat ze gegeten hebben. Braakballen van kiekendieven verzamelen en determineren is van hetzelfde laken een pak. Naar het gedrag van foeragerende Lepelaars, Kleine Zilverreigers en eenden kijken heeft ook het nodige opgeleverd. Al met al heeft 25 jaar onderzoek aan vogels in Saeftinghe een schat aan gegevens gegenereerd. Daarom hebben Marc Jeurissen, Walter Van Kerkhoven en de auteur het idee opgevat om alles wat we weten over de vogels van Saeftinghe te bundelen in een boekje. Dat boekje zal worden uitgegeven door Het Zeeuwse Landschap, de beheerder van het gebied. Enkele hoofstukken zijn al gereed, maar er is nog veel te doen. Haasten willen we ons niet, want het is maar voor één keer. Tot slot nog een paar getallen. In totaal werden 217 laagwater- en 291 hoogwatertellingen uitgevoerd. Hierbij waren 144 verschillende waarnemers betrokken, die daar in totaal circa uren aan hebben besteed. Dat leverde geregistreerde waarnemingen op die betrekking hebben op bijna 14 miljoen vogels. Het aantal Smienten en Kleine Zilverreigers vertoont een tegengestelde trend, maar de oorzaak is hetzelfde. Door een reeks van zachte winters is het aantal overwinterende Smienten afgenomen terwijl het aantal Kleine Zilverreigers juist toenam. De Smient is een grazer en is meer noordelijk gaan overwinteren, denk aan Noord Duitsland en Denemarken. De Kleine Ziverreiger, die leeft van visjes en garnalen, is opgeschoven van midden Frankrijk naar Zeeland. Dat ging een tijd goed, tot de koude winters in de periode Toen konden ze niet meer bij hun voedsel en zijn veel reigertjes omgekomen. De zachte winters van 2013/14 en 2014/15 hebben al weer veel goedgemaakt. Seizoensmaximum en -gemiddelde (links) en maandgemiddelde (rechts) van de Kleine Zilverreiger in Saeftinghe in de periode Seizoensmaximum en -gemiddelde (links) en maandgemiddelde (rechts) van de Smient in Saeftinghe in de periode Oproep Henk Castelijns, coördinator vogelonderzoek Saeftinghe In het bestuur van is er ruimte ontstaan voor een nieuwe collega. Wil je ook meedenken over hoe we de leden van de vereniging het beste kunnen helpen met hun vrijwilligerstaken? Meld je aan! Via voorzitter@steltkluut.nl. oproep 4 5

4 veldwaarneming Waarnemingen 1-4- t/m Regio: Midden en Oost Zeeuws-Vlaanderen (Paulinaschor tot en met Saeftinghe). Nieuwe meldingen: Nieuwe meldingen kunt u sturen naar bertusbvb@gmail.com. De voorkeur gaat uit naar registratie via Bij de waarnemingen vermelden: datum, aantal, leeftijd, geslacht, ter plaatse of overtrekkend en dergelijke. Gebruikte afkortingen: Braakman-Noord BN, Braakman-Zuid BZ, Telpost Margarethapolder TELM, Telpost t Hellegat TELH, Autriche Polder AP, Verdronken Land van Saeftinghe VLVS, Groot Eiland GE, Paulinaschor PS. Onderstaand overzicht bevat alleen bijzondere waarnemingen van vogels op alfabetische volgorde. Appelvinken zijn gezien op de volgende locaties: op 9-4 (1) bij Hulst (AW), op 17-4 (1) bij Clinge (AW), op 21-4 en 22-4 (1) in Terneuzen (EN), op 8-5 (1) bij Clinge (AW), op 14-5 (1) bij Koewacht dood als prooi van de kat van de buren (EM), op 15-5 (2) bij Hulst (HB ), op 22-5 (1) en 27-5 (2) bij Clinge (AW, HB), op 4-6 (2) als prooirest van de Slechtvalken op de Watertoren van Axel, op 16-6 (1) en op 23-6 (2) bij Hulst (HB). 2 meldingen van de Barmsijs: Op 9-4 (1) overvliegend bij TELH (HB) en op 12-4 (1) in BN (LB). Behoorlijk veel meldingen van Beflijsters met soms mooie aantallen. Op 9-4 (1) bij Axel (JK), op 9-4 (2) overvliegend bij TELH (HB), op 12-4 (1) bij Sas van Gent (FTj), op 12-4 (9) bij BN (LB, MK), op 15-4 (3) bij GE (MvB, HN), op 15-4 (55) bij BN (HC), op 15-4 (2) bij Koewacht (LP), op 19-4 (8) bij Hengstdijk (HB), op 19-4 (1) bij Kloosterzande (BvB), op 19-4 (9) bij VLVS (JT), op 22-4 (1) bij VLVS (AW), op 22-4 (1) bij TELM (BvB), op 23-4 (12) bij VLVS (KM), op 24-4 (1) bij Koewacht (LB), op 26-4 (1) bij Clinge (HB), op 26-4 (1) bij Gat van Pinte (BvB), op 27-4 (2) bij Koewacht (LP), op 28-4 (2) bij VLVS (PC), op 28-4 (1) bij BN (HC) en op 29-4 (1) bij BN (LB). De kleurrijke Bijeneter is 3 keer gehoord of gezien. Op 16-5 (4) foeragerend bij Terneuzen (MCa), op 13-6 (1) roepend bij Axel (RR) en op 20-6 (1) overvliegend bij Vogelwaarde (MC). Slechts 1 melding van het Bokje (5) op 18-4 bij Westdorpe (JB). De Bonte Kraai van het 1e kwartaal is waarschijnlijk nog wat blijven rondhangen. Tussen 11-4 en 24-4 is deze nog enkele keren gezien bij GE en de Riet en Wulfsdijkpolder (JD, AvdW, MCa, HN, EB, LB). Enkele meldingen van de Bonte Vliegenvanger. Tussen 14-4 en 17-5 (1-2) bij St Jansteen (HN, HB, AW, RK, MCa), op 26-4 (1) bij Terneuzen (BvB), op 30-4 (2) bij VLVS (SF), op 8-5 (1) bij Hulst (LC). Meldingen van de Boomleeuwerik: op 9-4 (1) overvliegend bij Kloosterzande (HB) en op 10-4 (1) zingend bij Clinge (LC, BdM). Met name trekkende Bosruiters zijn op de volgende plaatsen waargenomen. Op 17-4 (1) bij Zaamslag (LC), op 24-4 (3) bij Ossenisse (BvB), op 25-4 en (26-4) (1) bij Sas van gent (LB, HC), tussen 26-4 en 2-5 (3-8) bij Hoek (AD, JK, LB, CB, TL, BdM), op 2-5 (1) bij de Putting (HB), op 3-5 (1) bij Zandberg (HB), op 9-5 (1) bij de Putting (AW), op 10-5 (1) bij TELM (BvB) en op 15-4 (4) bij de Putting (AP). Tussen 12-4 en 7-6 zijn tussen Axel en AP diverse waarnemingen gedaan van Casarca s, waarschijnlijk steeds dezelfde (LB, MCa, PM, PdR, HBu, TdC, HH, BvB, RJ, MKl, JK, AD). Zeer veel meldingen van de Cetti s Zanger, steeds op de 6 bekende locaties, nl BN, GE, Gat van Pinte en Axel, Hulst en Zandberg (div.wrns). Dwergmeeuwen zien we hier vooral doortrekkend. Op 11-4 (1-6) bij Sas van Gent (LB, HC), op 15-4 (3) bij TELM (BvB), op 24-4 (1) bij Ossenissen (BvB), op 28-4 (3) bij AP (LB,EM) en op 10-5 (1) bij TELM (BvB). Slechts 1 melding van de Dwergstern op 28-4 (2-4) langstrekkend bij TELM (BvB, LB). Ook 1 melding van de Geelpootmeeuw op 1-4 (1) bij AP (PM). Een mooi aantal meldingen van de Gekraagde Roodstaart. Tussen 15-4 en 22-4 (1) bij Westdorpe (FT, LB), op 22-4 (1) bij Koewacht (LP), op 24-4 (2) bij VLVS (HB, RK, JdW), op 26-4 (1) bij Axel (GJ), op 27-4 (1) bij Vogelwaarde (HN), op 29-4 (1) bij Sas van Gent (LV), op 30-4 (1) bij Heikant (LB), van 2-5 tot 10-5 een paartje bij St Jansteen (HN, MC), op 4-5 (1) bij BN (MC), op 6-5 (1) bij Westdorpe (LB), op 25-5 (1) bij Clinge (MK, RJ, HB) en op 5-6 (1) bij Heikant (AW). Goudvinken werden waargenomen op 3 locaties. Op 16-4 (2) bij BZ (DM), op 19-4 (1`) bij BN (MC) en op 12-6 tot 14-6 (1) bij Hoek (ED). De zeldzame Grauwe Gors is 1 keer gezien op 19-4 bij VLVS door AvdW. Een Grauwe Kiekendief is op 24-5 bij BN gezien door JJ. Een bijzondere waarneming werd gedaan door WvdK in VLVS, hij zag op Grauwe Klauwier. Een volgende bijzondere waarneming is die van een Grijze Wouw op 20-5 bij Vogelwaarde door LC. De meldingen van de Grote Stern komen allemaal van locaties langs de Westerschelde. Op 15-4 (1) bij TELM (BvB), op 24-4 (6) bij Ossenisse (BvB), op 28-4 (2) bij TELM (LB, BvB), op 10-5 (2_ bij TELM (BvB), op 14-5 (1) bij Terneuzen (PM), op 23-5 (6) bij TELH (HB), op 18-6 (2) bij TELM (FT) en op 19-6 (3) bij Walsoorden (HB). Een roepende Halsbandparkiet werd gezien op 3-5 bij Axel door DV. De meldingen van de Havik. Op 5-4 (1) bij Sas van Gent (HC), op 6-4 (1) bij Axel (BvB), op 6-4 (1) bij VLVS (FvV), tussen 6-4 en 4-5 (1) bij BN (SP, PM, LB, HC), op 11-4 (1) bij Terneuzen (BvB), tussen 11-4 (1) en 9-5 (1) bij Clinge (HN, HB, ), op 11-4 en 12-4 (1) bij Axel (LB, TdC), op 24-4 (1) bij Koewacht (LB), tussen 24-4 en 21-6 (1) bij Nieuwe Molen (HC, HN), op 4-5 (1) bij Terneuzen (HN), op ) bij VLVS (AW), op 13-6 (1) bij Philippine (RR), en op 24-6 (1) bij Terneuzen (HB). Een mooie waarneming is die van LB op Hij zag in BN een Heilige Ibis. Een mogelijke Italiaanse Kwikstaart werd op 16-4 door HB gezien bij Zandberg. 2 meldingen op 1 locatie van de Kleine Bonte Specht. Deze werd op 24-6 en 28-6 gezien bij St Jansteen (AW, HN). De doortrekkend Kleine Strandlopers werden weer op 2 plaatsen gezien. Tussen 26-4 en 30-5 (1-3) bij AP\Paepeschor (LB, PM, HC, BvB, MK, PR). Verder werd er nog 1 gezien bij Hengstdijk (AW). 2 meldingen van de Kraanvogel, op 10-6 (1) bij Vogelwaarde (LV) en op 12-6 (2) bij Zaamslag (MvB). Een Krombekstrandloper is gemeld op 8-5 bij AP (LB). Slechts 2 meldingen van de Kruisbek, op 10-4 (1) bij Clinge (LC) en op 23-5 (1) bij Kloosterzande (HB). De meldingen van de Kwartel. Tussen 15-5 en 21-6 (1) bij Hulst (AW, CD, MK, AvdW, HN, HB), tussen 27-5 en 26-6 (1) bij BN (HC, HN, BvB), op 27-5 (1) bij VLVS (JT), tussen 28-5 en bij GE (AW, MK, PR, AW), op 30-5 (1) bij AP (HN, HH), tussen 4-6 en 22-6 (1) bij Zandberg (HB), op 7-6 (1) bij Koewacht (LP) en op 11-6 (1) bij Grauw (AW). Een mooie waarneming is die van 2 Lachsterns op 12-5 door RR bij Westdorpe. Slechts 1 melding van de Matkop op 14-4 bij St Jansteen (HB). De Middelste Bonte Specht is tussen 4-4 en 5-6 (1) gezien bij Clinge (MG, IW, AWe, BVe, HN, EB, RK, AW). Ooievaars zijn diverse keren gemeld. Op 5-4 (1) bij Sas van gent (ES, PM), op 11-4 (3) bij Spui (BvB0, op 12-4 (1) bij Nieuwemolen (EM), op 25-4 (3) bij Axel (MKi, LB), op 29-4 (1) bij BN (LB), op 1-5 (4) bij TELM (BvB, LB, JdB), op 3-5 (1) bij Terneuzen (MK), op 4-5 en 6-5 (1) bij BN (PdJ, MK), op 10-5 (1) bij Axel (RR), op 19-5 (1) bij Axel (TdC), op 24-5 (1) bij Terneuzen (NW), op 26-5 (3) bij Heikant en St Jansteen (JdK, HH) en op 28-6 (1) bij BZ (AW). Heel fraai is de waarneming van een Ortolaan door HB op 17-5 bij Lamswaarde. De meldingen van Purperreigers. Op 18-4 (1) bij Hengstdijk (MC), op 19-4 (1) bij Terneuzen (JK), op 22-4 (1) bij TELH (HB), op 23-4 (1) bij GE (HN, HB), op 24-4 (1) bij TELH (HB), op 24-4 (1) bij Ossenisse (BvB0, op 26-4 (5) bij TELM (BvB), op 8-5 (1) bij TELM (BvB) en op 10-5 (1) bij TELM (BvB). Foto: Jonge Tjiftjaf - Bert van Broekhoven veldwaarneming 16 17

5 najaarsvergadering De Rode Wouw is op 3 locaties gezien. Tussen 25-4 en 3-5 (1-2) bij GE (AvdW, HB, HN, AW). De zeldzame Roodmus was ook dit voorjaar weer aanwezig in BN. Tussen 17-6 en 27-6 is hij gezien in BN (AD, BvB, MCa, HN, JM, EMa). Slechts 1 melding van een Ruigpootbuizerd. Deze werd op 29-4 gezien in BN door LB. Een vermeende Russische Gele Kwikstaart werd op 18-4 gezien door MvB bij Ossenisse. Een Siberische Tjiftjaf werd op 19-4 opgemerkt bij BN door MCa. 2 locaties voor de Steltkluut. Tussen 10-4 en 23-6 (1-3) bij AP (TdC, CB, LB, EM). Op de 2e locatie, Ossenisse, werd er 1 gezien door SL op 8-6. De Strandplevier zijn weer op de bekende locaties langs de Westerschelde waargenomen. Tussen 10-5 en 19-6 (1-2) bij Ossenisse (BvB, LB, HN, HH, MvB, HB), op 14-5 (2) bij Walsoorden (BvB, HB), tussen 15-5 en 20-6 (1-2) bij VLVS (AW, BdM) en op 28-6 en 30-6 (2-5) bij TELH (MvB). De Velduil is weinig gezien. Op 28-4 (1) bij Vogelwaalde (JK) en op 28-4 en 29-4 (1) bij GE (JK, LB). 1 melding van een foeragerende Visarend op 23-4 bij VLVS (PC). Wespendieven zijn gezien op de volgende locaties. Tussen 24/5 en 28/6 (1) bij Hiekant (HN, KB, LB, HH), op 25-5 (1) bij Clinge (RJ, MK), op 9-6 (1) bij Westdorpe (FT), op 11-6 en 16-6 (1) bij Koewacht (EM, LP), op 14-6 (1) bij St Jansteen (LB), op 18-6(1) bij GE (HB) en op 28-6 (1) bij St Jansteen (HN). Een Witwangstern werd door MC op 25-4 gezien bij AP. 3 meldingen van de Zeearend. Op 7-5 (1) bij VLVS (JM), op 15-5 (1) bij Ossenisse (AP) en op 16-5 (1) bij GE (AP). De Zwarte Ooievaar is 1 keer waargenomen op 11-5 bij Hulst (AvdW). Slechts 1 melding van de Zwarte Specht op de gebruikelijke plaats bij Clinge (PC, BdM). De meldingen van de doortrekkende Zwarte Sterns, op 11-4 (1) bij Sas van Gent (LB, HC), op 24-5 (1) bij GE (LB), op 24-4 en 25-4 (1-2) bij Ossenisse (BvB, HH), op 30-4 (3) bij TELM (LB) en op 10-5 (1) bij TELM (BvB). De Zwarte Wouw werd enkele keren gezien. Op 11-4 (1) bij Biervliet (AD), op 23-4 (1) bij Koewacht (LB), op 24-4 (1) bij GE (LB), op 25-4 (1) bij Zandstraat (LB), op 26-4 (1) bij Sluiskil (HR), op 3-5 (1) bij Hengstdijk (AvdW) en op 20-5 (1) bij Westdorpe (LB). Hieronder volgen de namen van de personen, van wie ik gegevens heb verwerkt. De afkortingen kunnen in de tekst verwerkt zijn. C Beeke (CB), P Beeke (PB), J Bokelaar (JB), E Blommestijn (EB), B v Broekhoven (BvB), K Bryssinck (KB), H Bun (HB), M v Bunderen (MvB), L Calle (LC), P Calle (PC), T d Caluwe (TdC), M Capello (MCa), H Castelijns (HC), A Dees (AD), C Dekker (CD), A Delzenne (AD), J Dieleman (JD), E Dieleman (ED), M Eijkman (ME), S Francois (SF), M Goedbloed (MG), H Hiel (HH), G Jager (GJ), P d Jong (PdJ), R Joos (RJ), W v Kerkhoven (WvK), M Kiefer (MKi), M Klootwijk (MKl), M Knipping (MK), J Kolijn (JK), R Kraaijeveld (RK), S Lilipaly (SL), T Luiten (TL), P Maas (PM), B d Maat (BdM), E Marteijn (EMa), E Matthijs (EM), P Meininger (PMe), K Minnaar (KM), D Minnebo (DM)H Molenaar (HM), J Mollema (JM), E Neve (EN), H Nijskens (HN), A Nijssen (AN), A Persoon (AP), L Persijn (LP), S Ploegaert (SP), R Remmerts (RR), H Reijnhoudt (HR), P Roelse (PS), P d Rouw (PR), E Sanders (ES), A d Smet (AdS), M Sponselee (MS), V Stork (VS), F T jollyn (FTj), F Tombeur (FT), J Tramper (JT), E Veling (EV), Dennie V, (DV), F v Velzen (FvV), B Vereecken (BVe), T Vochten (TV), B Vroegindeweij (BV), A Weststrate (AWe), I Weststrate (IW), B Wetsteijn (BW), N Wieers (NW), A vd Wiel (AvdW), A Wieland (AW). Uitnodiging najaarsvergadering De ledenvergadering wordt gehouden op maandag 23 november om uur in De Halle te Axel. Agenda: Welkom Mededelingen Begroting 2016 Verslagen werkgroepen over Rondvraag Pauze Bert van Broekhoven Na de pauze zijn er enkele presentaties: Biodiversiteit in een nieuwe stadstuin. door Nathalie de Somer. Nathalie experimenteert veel in haar eigen tuin en heeft een brede interesse. Van kleine insecten naar eetbaarheid van planten. Lees bv. ook het interview met Nathalie in de Schijnwerper. Daarnaast is er waarschijnlijk nog beperkte tijd voor één of enkele heel korte presentaties. Heeft u iets, dan graag even in overleg. Aanmelden hiervoor bij Lucalle@zeelandnet.nl. Natuurwerkdag op zaterdag 7 november Dit jaar gaan we op de eerste werkdag van de knotwerkgroep aan de slag in en rondom het Axelse bos. In de heemtuin rondom de watertoren en in de omgeving staan heel wat knotbomen die kunnen worden gesnoeid. Een poel kan worden opgeschoond. Daarnaast is er in het omringende bos genoeg dunwerk te doen. Bomen kunnen worden gekapt om andere bomen meer groeiruimte te geven. Het startpunt is om uur aan Aankondiging Zeeuwse Vogelaarsdag op Jaarlijks wordt de Zeeuwse Vogelaarsdag door een van de Zeeuwse vogelwerkgroepen georganiseerd. Dit najaar is de vogelwerkgroep van aan de beurt. Deze dag is een aanrader voor iedereen die meer van vogels wil weten en voor contact met andere vogelaars. Het is een dag dat u heerlijk ontspannen met ervaren vogelaars op stap kunt gaan. Over de gehele dag wordt standaard ook een soortenlijst bijgehouden van de vogels die worden gehoord of gezien. Het eindresultaat daarvan is een indrukwekkende lijst met daarop meestal rond de tachtig verschillende vogelsoorten. We verzamelen die dag in de ochtend om half tien bij de Braakmanboerderij van SBB. Daar zult u worden ontvangen met een kop thee of koffie en koek. Van daaruit zullen we in de ochtend op excursie gaan in Braakman de watertoren, aan de Kinderdijk te Axel, daar worden ook de pauzes gehouden. Ook In Clinge op het terrein van Stichting Tragel (verzamelen om uur in de plantenkas van Tragel) weer gewerkt aan het bosje, de knotbomen en de poel. Iedereen kan meedoen en wordt voorzien van een natje en droogje. Aanmelden via: Lucien Calle Noord (te voet). Kort na de middag zullen we bij de Braakmanboerderij onze eigen meegebrachte boterhammen opeten om vervolgens in de middag op excursie te gaan naar de nieuw aangelegde gebieden in de Papeschorpolder en Autrichepolder en mogelijk bezoeken we ook de Groene Knoop. Aan het einde van de dag sluiten we zoals gebruikelijk af met een 2-gangen menu in de Baeckermat,. Deelname aan dit laatste onderdeel is niet verplicht. We hopen vele onbekenden te mogen ontvangen en er samen met u een gezellige, spannende en vooral ook leerzame dag van te gaan maken. Namens de Vogelwerkgroep Bert van Broekhoven Foto: Vogelaarsdag - Bert van Broekhoven zet in je agenda! 8 9

6 even je aandacht! 10 Foto: Brandganzen - Bert van Broekhoven Contributie 2016 Bij deze verzoeken we om de contributie voor 2016 over te maken. Er worden om kosten te sparen geen acceptgiro s meer gestuurd. De minimum-contributie voor 2016 bedraagt 20 Euro. Een hoger bedrag is welkom. Graag voor 1 februari 2016 betalen via rekeningnr.: IBAN:NL81RABO Bic:RABONL2U Op zaterdag 3 oktober a.s. organiseert BirdLife International het jaarlijks terugkerende evenement Euro Birdwatch. De organisatie in ons land is in handen van Vogelbescherming Nederland. Het doel van dit evenement is om in heel Europa aandacht te schenken aan trekvogels en hun leefgebieden. Hierdoor ontstaat meer draagvlak voor beschermingsactiviteiten in de verschillende landen, doordat vogels en hun bescherming weer eens voor het voetlicht worden gebracht. Tijdens dit evenement gaat het vooral om het gezamenlijk tellen van trekvogels. De Euro Birdwatch is in feite een megatrekvogeltelling, waarbij verspreid over het land (en heel Europa) trekvogels worden geteld op telposten die soms speciaal voor de Birdwatch worden opgericht. Deelname staat open voor alle We tellen op 3 locaties: Kijkhut Land van Saeftinghe Contactpersoon Walter van Kerkhoven / walter.vankerkhoven@telenet.be t Hellegat (bij gemaal Kampen) Contactpersoon Huub Bun / huubbun@kpnplanet.nl Telpost Margarethapolder (bij de Griete/Terneuzen) Contactpersoon Bert van Broekhoven / bertusb@zeelandnet.nl Wilt u meer informatie dan kunt u een van de contactpersonen benaderen. t.n.v. Natuurbeschermingsvereniging. Vermeld svp ook even namens wie de contributie bedoeld is. De naam van het lid komt immers niet altijd overeen met de naam van de rekeninghouder. Dat voorkomt voor ons een hoop puzzelwerk. Bij voorbaat dank. Uitnodiging voor de Euro Birdwatch (vogel)werkgroepen en ook de telposten, aangesloten bij doen hieraan mee. Zo ontstaat een net van telposten verspreid over het land (en Europa). De 3 telposten in het werkgebied van de Vogelwerkgroep zullen bemand zijn. Kom vooral langs als je een paar extra ogen en oren te bieden hebt of als je gewoon een keer kennis zou willen maken met het fenomeen trektellen. We starten om 7.30, even voor zonsopgang De eindtijd is afhankelijk van hoe goed het vliegt, maar het staat iedereen natuurlijk vrij om te komen en te gaan wanneer hij dat wil. De Europese telgegevens worden op zondag 4 oktober verzameld, waarna ze via verschillende media worden gepubliceerd. Foto: Spaanse vlag onderkant - Hanneke Smulders Digitale Tijdschriftenbank Zeeland De Zeeuwse Bibliotheek/Scoop heeft in 2014 naar analogie van de Krantenbank Zeeland de digitale Tijdschriftenbank Zeeland gestart. Deze Tijdschriftenbank wordt onderdeel van een digitaal Zeeuws informatiepunt waarin de al bestaande Beeldbank Zeeland en Krantenbank Zeeland worden opgenomen en ook de digitale Encyclopedie van Zeeland zal worden geplaatst. Deze Tijdschriftenbank is thans voor wat betreft de periode voor 1940 online raadpleegbaar. De inhoud van de periode 1940 heden is alleen binnen de Openbare Bibliotheken van Nederland zichtbaar. Dit naar aanleiding van auteursrechtenkwesties die zijn gerezen. Regelmatig komt het voor dat, ofschoon door uitgevers, besturen of redacties toestemming is verleend voor plaatsing van tijdschriften in de Tijdschriftenbank Zeeland, dat auteurs die op freelance basis artikelen publiceren via een claim het herpubliceren via een online databank dwarsbomen. Het gevolg hiervan is dat de inhoud van Tijdschriftenbank Zeeland dan alleen nog binnen de muren van Bibliotheek- en archiefinstellingen worden kan getoond, omdat deze gevrijwaard zijn van rechtsvervolging in deze. Daarom willen we onderstaande oproep onder uw aandacht brengen. Oproep: Aan alle auteurs en fotografen die artikelen of foto s hebben gepubliceerd die opgenomen zijn in Tijdschriftenbank Zeeland ( Mocht u bezwaar maken tegen publicatie van uw artikelen of foto s in Tijdschriftenbank Zeeland dan kunt u dit kenbaar maken aan de Zeeuwse Bibliotheek/Scoop. A. Buteijn Sectorhoofd afdeling Kennis & Onderzoek Zeeuwse Bibliotheek/Scoop Nieuwe nachtvlindersoort voor Zeeuws Vlaanderen! Op 25 augustus is in Zuiddorpe voor het eerst in Zeeuws-Vlaanderen de Spaanse vlag (Euplagia quadripunctaria) waargenomen. Joop de Bakker, voorzitter van onze Insectenwerkgroep, kon met de foto s deze vlinder direct determineren en is enthousiast over de waarneming. Deze nachtvlinder is zeer zeldzaam in Nederland, behalve in Zuid Limburg algemeen. De Spaanse vlag is op Europese schaal beschermd onder de Habitatrichtlijn. Hanneke Smulders Foto: Spaanse vlag bovenkant - Hanneke Smulders even je aandacht! 11

7 opvallende... Foto: Oeverpieper - Chiel Jacobusse Voedsel van oeverpiepers in Het Verdronken Land van Saeftinghe! In samenwerking met Het Zeeuwse Landschap zal - mogelijk in een boek verschijnen over 25 jaar vogels tellen in Het Verdronken Land van Saeftinghe. Dankzij die tellingen weten we dat de oeverpieper een zeer opvallende wintergast is in het gebied. Het uitwerken van de vele telgegevens was voor Henk Castelijns aanleiding om iets dieper op de relatie van deze vogelsoort met het gebied in te gaan, aan de hand van het voedsel. Hiertoe verzamelde uitwerpselen leidden van het één tot het ander, met interessante uitkomsten. In Het Verdronken Land van Saeftinghe verblijven in de winter grote aantallen oeverpiepers, met geschatte aantallen tot zelfs meer dan 6000 (tabel 1). Deze foerageren in de geultjes die door het schor meanderen. Algemeen wordt aangenomen dat de oeverpiepers met name op kleine slakjes foerageren, zoals Gray s kustslakjes. Om hier eens gefundeerder uitspraak over te kunnen doen verzamelden Henk Castelijns en de tweede auteur eind 2014 er enkele tientallen uitwerpselen van oeverpiepers. Dat deden ze op locaties 1 en 2 van het kaartje. De eerste auteur is vervolgens benaderd om de geconserveerde monsters te bekijken. Hij was tot in de jaren negentig bodemdierenspecialist bij het Rijks Instituut voor Kust en Zee/RIKZ te Middelburg (bestaat niet meer). In de uitwerpselen waren zeer vele resten van ongewervelden te zien. De restanten waren echter té gefragmenteerd om soorten te kunnen onderscheiden. Om toch een specifieker beeld van het voedsel te kunnen krijgen, zijn op 27 januari monsters genomen van de bodemorganismen. Dit gebeurde op vier foerageerplekken van de oeverpieper in Het Verdronken Land van Saeftinghe (zie kaartje). Op iedere locatie werden vijf sublocaties bemonsterd. Deze monsters zijn door de eerste auteur geanalyseerd. Aangezien zijn kennis van de mariene en brakke bodemfauna inmiddels wat weggezonken en verouderd is (immers: hij is meer dan twintig jaar niet meer actief in het vakgebied), zijn de verzamelde organismen ter controle en determinatie voorgelegd aan specialisten van de Monitor Taakgroep van het NIOZ te Yerseke. In dit artikel beschrijven we kort de resultaten van de analyse van de uitwerpselen en bodemdierenmonsters. Vervolgens bediscussiëren we wat deze resultaten over het voedsel van de oeverpieper in Het Verdronken Land van Saeftinghe zeggen. Tot slot geven we aan welk vervolg we aan dit onderzoekje gaan geven. Tabel 1: aantallen oeverpiepers in Het Verdronken Land van Saeftinghe, (bron: Henk Castelijns namens de Vogelwerkgroep van de Steltkluut). 14-nov jan nov feb nov feb- Geteld Geschat Geteld Geschat Geteld Geschat Resultaten uitwerpselen De verzamelde en geconserveerde uitwerpselen van oeverpiepers zijn met een binoculair globaal bekeken op herkenbare prooirestanten. De verschillen waren groot: van monsters met geen of nauwelijks herkenbare delen Geteld Geschat Geteld Geschat Geteld Geschat tot monsters met zeer vele te onderscheiden, althans qua diergroepen, delen. Aangetroffen werden: - meerdere kaken van zeeduizendpoten (borstelwormen); Kaartje: Ligging van de vier bemonsterde locaties in Saeftinghe - veel fragmenten van wadslakjes ; - veel exoskelet-fragmenten van kreeftachtigen; - enkele exoskelet- fragmenten van vermoedelijk insecten; - één foraminifeer (ééncellige met een kalkhuisje). Resultaten bodemdieren Ieder van de vier op bodemdieren bemonsterde locaties was een schorgeultje met een breedte variërend van circa twee tot vijf meter en een diepte van ongeveer anderhalf tot twee meter. Bemonstering van de bodem vond in de zone met uitwerpselen van oeverpiepers plaats. De bodemdieren uit de verzamelde monsters werden met een binoculair (5 tot 40x) gedetermineerd. Tabel 2 geeft een overzicht van de per locatie aangetroffen soorten. Tabel 2: de per locatie aangetroffen soorten bodemdieren. Locatie 1 Locatie 2 Locatie 3 Locatie 4 Corophium volutator - wadkreeftje (een vlokreeft) Cyathura carinata - een zeepissebed Hediste diversicolor - veelkleurige zeeduizendpoot (een borstelworm) Insecta indet. - onbekend insect Oligochaeta indet. - borstelarme wormen Assiminea grayana - Gray s kustslakje Ellobiidae, waarschijnlijk Myosotella myosotis - gewoon muizenoortje (een slakje) Corophium volutator - wadkreeftje (een vlokreeft) Hediste diversicolor - veelkleurige zeeduizendpoot (een borstelworm) Oligochaeta indet. - borstelarme wormen Orchestia gammarellus - kwelderspringer (een vlokreeft) Corophium volutator en C. spec. - wadkreeftje (een vlokreeft) Hediste diversicolor - veelkleurige zeeduizendpoot (een borstelworm) Oligochaeta indet. - borstelarme wormen Corophium volutator en C. spec. - wadkreeftje (een vlokreeft) Cyathura carinata - een zeepissebed Hediste diversicolor - veelkleurige zeeduizendpoot (een borstelworm) Oligochaeta indet. - borstelarme wormen Sphaeroma rugicauda - oproller (een zeepissebed) Het voert voor dit tijdschrift te ver om de tabel met de dichtheden per soort per sublocatie op te nemen. Om toch enigszins een beeld te geven, geeft tabel 3 de gemiddelde totale aantallen aangetroffen bodemdieren per locatie, inclusief de bijbehorende statistieken. Tabel 3: totale aantallen bodemdieren (per m2) per sublocatie. locatie gemiddeld 3118,1 3533,9 2744,0 3533,9 standaarddeviatie 1733,0 1589,9 3184,6 1899,5 mininum 207,9 1455,1 415,8 1870,9 maximum 4573,3 5196,9 8315,0 6236,3 De spreiding in dichtheden is zeer groot: van circa 200 tot meer dan 8000 individuen per m 2. De gemiddelden per locatie lopen niet ver uiteen. Het overall-gemiddelde is 3232 individuen per m 2. Er zitten verschillen tussen de vier locaties. Toch komen de locaties qua soortensamenstelling behoorlijk overeen. Het wadkreeftje is meestal de talrijkste soort, gevolgd door borstelarme wormen en vervolgens veelkleurige zeeduizendpoten. Deze drie soorten vormen het grootste deel van de aangetroffen individuen. De slakjes bereikten op locatie 2 soms behoorlijke dichtheden en Cyathura carinata op locatie 1 in iets mindere mate. Van insecten, kwelderspringer en de oproller is telkens maximaal 1 exemplaar per sublocatie aangetroffen, wat overeenkomt met (afgerond) 208 individuen per m 2. Discussie en conclusies De resultaten van de bodemdierenbemonstering sluiten goed aan bij wat is herkend in de uitwerpselen van oeverpiepers. De fragmenten van slakkenhuisjes zijn waarschijnlijk van Gray s kustslakjes geweest. De kaken van zeeduizendpoten zullen de veelkleurige zeeduizendpoten hebben toebehoord. De talrijke restanten van kreeftachtigen passen bij de waarnemingen van wadkreeftjes, kwelderspringers en Cyathura carinata. Hoewel niet gedetermineerd, sluit de ene vondst van een insect in de bodemmonsters ook goed aan bij de veronderstelde aanwezigheid van skeletdelen van deze diergroep in de uitwerpselen. Foto: Bas de Maat verzamelt een bodemdierenmonster in een geultje, foerageergebied van de oeverpieper, in het Het Verdronken Land van Saeftinghe. - Ed Stikvoort De aangetroffen taxa zijn bijna allemaal soorten waarvan bekend is dat ze (tot zeer talrijk) in dit brakke deel van de Westerschelde voorkomen. Het gewoon muizenoortje is echter een bijzondere bijvangst. De soort... wintergast 12 13

8 ... wintergast is bekend van de Wester- en de Zeeschelde, maar is wel zeldzaam te noemen (Bruyndonckx et al, 2002; de Bruyne et al, 2013). Bij insecten is het overigens zeer de vraag of de bemonsteringsmethode zo geschikt is. Veel insecten zullen niet in de bodem leven, maar er zich (tijdelijk) op of in de nabijheid bevinden. Van borstelarme wormen (Oligochaeta) zijn geen restanten in de faeces aangetroffen, wat niet verwonderlijk is, omdat deze dieren nauwelijks delen bevatten die na vertering nog zichtbaar zijn. De weinige borstels die ze bezitten zijn zeer klein en nauwelijks tot niet terug te vinden. Foto: Steekbuisje in de geulbodem, naast een uitwerpsel van een oeverpieper - Bas de Maat Foto: Ed Stikvoort zeeft de bodemkernen in een geultje. - Bas de Maat Voor het intergetijdengebied zijn de aangetroffen totale dichtheden in zijn algemeenheid laag te noemen. Ter vergelijking: de Schelde- Atlas (B. van Eck, 1999) laat zien dat in het deel van de Westerschelde ter hoogte van Het Verdronken Land van Saeftinghe in het intergetijdengebied in de periode gemiddeld (ordegrootte) circa bodemdieren per m 2 voorkwamen, wat fors meer is dan het gemiddelde van 3232 dat wij aantroffen. Ter nuance moet wel vermeld worden dat de door ons bemonsterde locaties zich in het hoogste deel van het intergetijdengebied bevinden. Doorgaans bevinden de hoogste dichtheden zich in lagere regionen. Een tweede nuance is dat de bemonstering in de winter heeft plaatsgevonden. De aantallen naderen dan gewoonlijk hun jaarlijkse dieptepunt. Overigens is ons niet bekend of dergelijke hogere randen van schorgeultjes al eerder op een dergelijke wijze bemonsterd zijn. Die borstelarme wormen lijken van de aangetroffen soorten de enige groep die op voorhand minder waarschijnlijk is als voedsel van oeverpiepers, al kan het niet uitgesloten worden. Borstelarme wormen zijn doorgaans erg klein, dun en leven in de bodem. Een vogel zou er heel wat van moeten bemachtigen om voldoende energie bij elkaar te verzamelen. Dat vergt een andere foerageertechniek, bijvoorbeeld een slobbersnavel, zoals bij sommige eenden. De andere soorten lijken echter stuk voor stuk geschikte prooien, al zullen de grootste exemplaren mogelijk geprefereerd worden. Volgroeide wadkreeftjes, kwelderspringers en zeepissebedden lijken voor oeverpiepers energierijke hapjes te zijn. Volgroeide zeeduizendpoten zijn dat zeker. Als de traag kruipende slakjes zich aan de oppervlakte bevinden, dan zullen oeverpiepers de grootste exemplaren, die zo n 7 à 8 mm groot kunnen worden, waarschijnlijk gemakkelijk opmerken. Ons onderzoekje in Het Verdronken Land van Saeftinghe laat zien dat er op zijn minst een enigszins gedekte tafel voor oeverpiepers klaarstaat. Wat er uit de vogels komt (uitwerpselen) past immers bij de hapjes die wij erop hebben zien staan. Er eens van uitgaand dat alleen de Oligochaeta, waarvan er gemiddeld 1278 per m 2 zijn aangetroffen, niet echt geschikt zijn als voedsel voor oeverpiepers, dan leven er in en op de bodem gemiddeld iets minder dan 2000 prooidieren per m 2. Dit lijkt vrij laag, maar moeilijk in te schatten is of dit té laag is om de concentratie van oeverpiepers in dit speciale biotoop te kunnen verklaren. Als (vermoedelijke) zichtjager is het echter zeer goed denkbaar dat de oeverpieper kan profiteren van het gedrag van de verschillende bodemdieren. Slakjes kruipen vaak over het oppervlak van de bodem en zijn derhalve waarschijnlijk goed te zien. Ook zeeduizendpoten (Hediste) en wadkreeftjes (Corophium) komen met (enige) regelmaat naar het oppervlak. De laatste maken daarbij het karakteristieke waddengeluid. Kwelderspringers leven nog veel meer op het oppervlak, tussen vegetatie en dood loof. Het zijn behoorlijk grote vlokreeftjes, die een substantiële hap zullen vormen voor de piepers. Wellicht vormen de in het schor rondkruipende en vliegende insecten ook een (belangrijk) onderdeel van hun dieet. Vervolg Momenteel liggen de details en de resultaten van dit onderzoekje vast in een uitgewerkt (concept)rapportje. Aan het begin en het eind van de winter van /2016 zullen opnieuw uitwerpselen van oeverpiepers verzameld worden, op de locaties van de bodemdierenbemonsteringen. Deze zullen meer kwantitatief (voor zover dat mogelijk is) en per uitwerpselmonster onderzocht worden. Dit zal meer licht werpen op individuele voedselkeuzen van oeverpiepers. Na uitwerking zullen die gegevens opgenomen worden in het genoemde rapport. Deze zal als basis gaan dienen voor een hoofdstuk over de oeverpiepers in het boek over 25 jaar vogels tellen in Het Verdronken Land van Saeftinghe en mogelijk ook een artikel in een wetenschappelijk vogeltijdschrift. Dankwoord Het NIOZ te Yerseke stelde ons alle materialen beschikbaar om de bemonstering te kunnen Na het grote succes van de film De Nieuwe Wildernis werken de makers van deze natuurfilm op dit moment aan het tweede deel van de trilogie: HOLLAND Natuur in de Delta. De film wordt geen De Nieuwe Wildernis deel 2, maar wordt wel een natuurfilm. Het verhaal van de film wordt verteld vanuit een cultuur-historische context gezien vanuit het perspectief van hoofdpersonages als de zeearend, bever, haas, pimpernelblauwtje en stekelbaars. De film is in diverse waterrijke natuurgebieden in Nederland opgenomen. De focus ligt hierbij op de Biesbos, maar ook diverse andere natuurgebieden komen voorbij. In Saeftinghe is het getij en de uitgestrektheid uitvoeren: steekbuisjes, monsterpotten en -potjes, zeef en petrischalen. Labhoofd Anke Engelberts van de Monitor Taakgroep was ons hier zeer behulpzaam bij. Medewerkers van die Taakgroep hebben de door ons verzamelde bodemdieren op determinatie gecontroleerd. Wij danken Anke, haar collega s en het NIOZ hier zeer hartelijk voor. Referenties - Bruyndoncx, L., K. Jordaens, T. Ysebaert, P. Meire & T. Backeljau, Molluscan diversity in tidal marshes along the Scheldt estuary (The Netherlands, Belgium). Hydrobiologia 474: Bruyne, R.H. de, S.J. van Leeuwen, A.W. Gmelig Meyling & R. Daan (red.), Schelpdieren van het Nederlandse Noordzeegebied. Ecologische atlas van de mariene weekdieren (Mollusca). Uitgeverij Tirion, Utrecht en Stichting ANEMOON, Lisse. - Eck, B. van (ed.), De ScheldeAtlas. Een beeld van een estuarium. Schelde InformatieCentrum (SIC), Middelburg. Ed Stikvoort en Bas de Maat Holland - Natuur in de Delta Verdronken Land van Saeftinghe in nieuwe natuurfilm en pracht van dit unieke oerlandschap gefilmd. Hiervoor zijn diverse filmtechnieken gebruikt waaronder drones en time-laps fotografie. Het Zeeuwse Landschap is officiële partner van de film en had een actieve rol bij de begeleiding van de opnamen in Saeftinghe. Nieuwsgierig geworden? De film gaat op 21 september in première en zal vanaf 24 september in de bioscoop te zien zijn. Voor meer informatie over de film zie de website via: Pepijn Calle (medewerker St. Het Zeeuwse Landschap) natuurfilm!!!

9 De Agenda Excursies, wandelingen, fietstochten Zaterdag 3 oktober: Euro Birdwatch Tijd: vanaf zonsopgang tot enkele uren daarna Plaatsen: Vogelhut Saeftinghe, Telpost Margarethapolder, Telpost Hellegat Zie voor meer details de oproep in dit nummer Zaterdag 10 oktober: excursie naar het Groot Eiland Tijd: tot uur Plaats: vertrek vanaf de parkeerplaats aan de 8e Verkorting te Hulst Contact: vantevoren aanmelden is verplicht, via infoatsteltkluut.nl Stevige wandeling door weilanden en bossen. Maandag 12 oktober: vergadering Planologiewerkgroep Tijd: uur Plaats: lokaal schaakclub Terneuzen, Edvard Grieghof 113, Terneuzen Contact: Lucien Calle, of LucalleATzeelandnet.nl Donderdag 15 oktober: lezing over 25 jaar vogelonderzoek in Saeftinghe Tijd: uur Plaats: bezoekerscentrum Saeftinghe oktober Zondag 18 oktober: Stropersbos Tijd: tot uur Plaats: vertrek aan het parkeerplaatsje aan de stropersstraat te Kemzeke (Tromp). Dit is ongeveer tegenover de winkel Donckers. Contact: aanmelden verplicht via jeugdgroepatsteltkluut.nl met vermelding van het aantal kinderen en de leeftijd van de kinderen (in geval van vriendjes of vriendinnetjes). Een buitenlandse activiteit deze keer! We gaan eens een kijkje nemen in België. Daar ligt een bos waar een paar jaar geleden veel gewerkt is om betere natuurwaarden te krijgen. Is dat gelukt? Toegang: gratis voor leden, 2,50 voor niet-lid kinderen. Zaterdag 24 oktober: Nacht van de Nacht Zie voor meer info en de activiteiten de website voor de activiteiten die in heel Nederland worden georganiseerd. Zaterdag 31 oktober: Zeeuwse Vogelaarsdag Tijd: verzamelen 9.30 uur Plaats: Braakmanboerderij SBB in Braakman Noord Zie voor meer details de aankondiging in dit nummer. Zaterdag 7 november: natuurwerkdag Tijd: uur Plaats: bij de watertoren van Axel en bij de Tragel in Clinge Contact: Lucien Calle, of LucalleATzeelandnet.nl Er zijn veel en diverse klussen. Iedereen die meewerkt, krijgt een versnapering en we proberen op alle plaatsten voor koffie of chocomel te zorgen. Liefst ruim van tevoren opgeven op Zie ook elders in deze Steltkluut. Zaterdag 7 november: zaagles (met een volwassene) en praktijk (leer de bomen kennen) Tijd: tot uur Plaats: Axel bij de watertoren Contact: aanmelden verplicht via jeugdgroepatsteltkluut.nl met vermelding van het aantal kinderen en de leeftijd van de kinderen (in geval van vriendjes of vriendinnetjes). Dus Stekkertjes: neem een volwassene en een vriendje of vriendinnetje mee en kom zagen (en spelen) in Axel tijdens de Natuurwerkdag! Doe oude kleren aan en neem handschoenen mee als je die hebt en een regenpak wanneer het nodig is. Er is wat te eten en te drinken en zorg zelf voor een extra boterham, na het harde werken heb je daar echt trek in! Zie ook Donderdag 19 november: vergadering Vogelwerkgroep Tijd: uur Plaats: Edvard Grieghof 113, Terneuzen november Zaterdag 21 november: knotwilgen knotten bij familie De Bont Tijd: 9.30 uur Plaats: Oude Zeedijk 9, Axel Contact: Bas de Maat, of bas.demaatatgmail.com (graag van tevoren opgeven) We werken op een mooi erf met veel natuurelementen als poelen, knotbomen, hoogstamfruitbomen en bomenrijen. Er zijn veel verschillende klussen, maar knotbomen knotten is hier de belangrijkste activiteit. Iedereen is welkom. Voor koffie wordt gezorgd. Aan het eind van de dag kan het hout verdeeld worden. Maandag 30 november: vergadering Planologiewerkgroep Tijd: uur Plaats: lokaal schaakclub Terneuzen, Edvard Grieghof 113, Terneuzen Contact: Lucien Calle, of LucalleATzeelandnet.nl Zaterdag 5 december: knotten in het Land van Koewacht Tijd: 9.30 uur Plaats: Fazantendreef, Axel. Contact: Bas de Maat, of bas.demaatatgmail.com (graag van tevoren opgeven) Er wordt gewerkt in een laaggelegen rietveld met veel knotwilgen. Iedereen is welkom om mee te helpen knotten. Aan het eind van de dag kan iedereen die geholpen heeft een karretje hout meenemen. Zaterdag 12 december: vogelvoer maken Tijd: tot uur Locatie: Terneuzen in de Natuurspeeltuin Contact: aanmelden verplicht via jeugdgroepatsteltkluut.nl met vermelding van het aantal kinderen en de leeftijd van de kinderen (in geval van vriendjes of vriendinnetjes) De winter gaat beginnen en de vogels kunnen wel wat extra voer gebruiken. Help je mee? De vogels de winter door! Kleed je warm aan, want het kan al heel koud zijn. december Zaterdag 19 december: knotwilgen knotten bij familie Goddemaer Tijd: 9.30 uur Plaats: Mosselhuisstraat 1, Sas van Gent Contact: Bas de Maat, of bas.demaat@gmail.com (graag van tevoren opgeven) We werken wederom op een mooi erf met veel natuurelementen als poelen, knotbomen, hoogstamfruitbomen en bomenrijen. Een poel en vaart kan worden vrij gezet van woekerende beplanting en knotbomen kunnen worden geknot. Iedereen is welkom. Voor koffie wordt gezorgd. Aan het eind van de dag kan het hout verdeeld worden. Vogelwerkgroep Plantenwerkgroep Stekkertje Steltkluut Planologiewerkgroep Insectenwerkgroep knotwerkgroep De Agenda t Stekkertje 16 17