Beeldvorming Ministeries

Transcriptie

1 M e e r w e t e n? Beeldvorming Ministeries Vergelijking tussen de ministeries Internet info@nieuwsmonitor.net Onderzoekers Nel Ruigrok nelruigrok@nieuwsmonitor.net Carina Jacobi Kim Janssen Pauline van der Beek

2 1 INLEIDING MEDIALOGICA IN DE BERICHTGEVING: EEN TYPOLOGIE DE JOURNALISTIEKE PRAKTIJK Personalisering DE FUNCTIES VAN MEDIA INVLOED VAN MEDIA OP HET PUBLIEK VERANDEREND MEDIALANDSCHAP EN MEDIALOGICA GEVOLGEN VOOR JOURNALISTIEK EN MEDIA Concurrentie en agendajournalistiek Opkomst burgerjournalistiek Infotainment MEDIALOGICA MEDIALOGICA IN DE BERICHTGEVING Medialogica in de berichtgeving over ministeries HOEVEELHEID NIEUWS EN PERSONALISERING HOEVEELHEID NIEUWS PERSONALISERING VAN HET NIEUWS DE MINISTERIES EN HUN THEMA S AAN THEMA S GERELATEERD VERSUS NIET AAN THEMA S GERELATEERD NIEUWS AANDACHT VOOR THEMA S AANDACHT VOOR HET MINISTERIE IN HET NIEUWS OVER THEMA S NIEUWSWAARDE VAN THEMA S FOCUS VAN MEDIAGROEPEN OP DE VERSCHILLENDE THEMA S BELANGRIJKSTE STAKEHOLDERS IN HET NIEUWS MINISTERIES EN MEDIADYNAMIEK AANTAL NIEUWSGOLVEN KENMERKEN VAN NIEUWSGOLVEN AANTAL MEDIA TIJDENS NIEUWSGOLVEN CONCLUSIE BIJLAGE

3 1 Inleiding In deze rapportage kijken we naar de onderlinge overeenkomsten en verschillen tussen de verschillende ministeries voor wat betreft de manier waarop ze in de media komen. We zullen dit doen aan de hand van de driedeling zoals die ook in de individuele rapporten over de ministeries is gebruikt. In die indeling gaat het om de drie deelvragen: Hoe vaak berichten de verschillende media over de bewindspersonen en het ministerie? Met welke thema s komen de bewindspersonen, het ministerie en de relevante stakeholders in de berichtgeving? Hoe ziet de dynamiek van het nieuws over een ministerie eruit? Deze onderzoeksvragen bekijken we in dit vergelijkend hoofdstuk vanuit de journalistiek. Welke keuzes van de media kunnen we traceren wanneer het gaat om de berichtgeving van de ministeries en in hoeverre zijn daar parallelen of juist verschillen te ontdekken? Deze vergelijking maken we vanuit een theoretisch perspectief over de keuzes van journalisten tijdens de nieuwsproductie. Centraal hierbij staat de vraag in hoeverre deze keuzes zijn ingegeven door het fenomeen medialogica. Vervolgens gaan we in op de vraag hoe deze aspecten van medialogica in de berichtgeving terug te zien zijn. Deze theoretische achtergrond zullen we eerst bespreken. Vervolgens zullen we ingaan op de verschillen en overeenkomsten tussen de ministeries vanuit het perspectief van medialogica. Deze resultaten vormen het uitgangspunt voor een discussie over de verschillen en overeenkomsten tussen de ministeries waar het de berichtgeving betreft. 2 Medialogica in de berichtgeving: een typologie In dit hoofdstuk bespreken we de journalistieke praktijk en de keuzes die journalisten maken. Hierbij kijken we naar invloeden op de journalist, de gevolgen die deze invloeden hebben op de inhoud van het nieuws en de invloeden van het nieuws op het publiek. Deze journalistieke praktijk plaatsen we binnen het huidige medialandschap dat sterk wordt gedomineerd door de zogenaamde medialogica. Juist deze medialogica heeft gevolgen voor de berichtgeving over departementen. We gaan in op de wijze waarop medialogica tot uitdrukking komt in de berichtgeving en komen tot een aantal dimensies waarop een departement lager of hoger kan scoren. Op deze wijze kunnen we komen tot een typologie van gevoeligheid voor medialogica. 2.1 De Journalistieke praktijk Nieuws is geen gegeven, maar de uitkomst van een selectieproces. Journalisten en nieuwsredacties beslissen welke gebeurtenissen relevant zijn voor hun publiek. Zij selecteren gebeurtenissen op nieuwswaarde. Uit onderzoek naar deze selectie van nieuws komt een aantal factoren naar voren die de nieuwswaarde van gebeurtenissen kunnen verhogen (Galtung & Ruge 1965; Harcup & O Neill 2001): conflict en negativiteit Conflicten tussen actoren en slecht nieuws zijn nieuwswaardiger dan overeenstemming tussen actoren en goed nieuws. onverwacht en niet-ambigu Onverwacht, helder nieuws is eerder nieuwswaardig dan een complexe gebeurtenis die al op de agenda stond. macht en personalisering Gebeurtenissen, vooral als die machtige landen en bekende, invloedrijke personen betreffen, worden eerder als nieuws gebracht dan abstracte ontwikkelingen. nabijheid Hoe herkenbaarder het nieuws is door de geografische- of culturele nabijheid ervan, des te groter de kans dat de gebeurtenis voor een medium nieuwswaardig wordt. continuïteit en compositie Is een gebeurtenis eenmaal nieuws, dan neemt de kans toe dat deze nieuws blijft. Maar wanneer er al meer items over een onderwerp zijn gepubliceerd, vermindert de kans weer dat de gebeurtenis nieuws wordt. 3

4 Hoe hoger een verhaal scoort op een of meer van deze criteria, des te hoger de nieuwswaarde die het medium eraan toekent, en des te groter de kans dat een gebeurtenis nieuws wordt. Combinaties van deze factoren zorgen daarom voor een nog hogere nieuwswaarde Personalisering Een specifieke nieuwswaarde betreft de focus op personen. Van een personalisering in de media wordt wel gesproken wanneer individuen in de media vaker worden genoemd dan de instituties die zij vertegenwoordigen en het ambt dat zij bekleden. Vooral binnen de politieke communicatie is een dergelijke personalisering een veelgebezigde negatieve kwalificatie geworden, die een gevaar zou kunnen zijn voor de kwaliteit van de democratie. De media krijgen vaak het verwijt dat ze zich te veel richten op de persoonlijke kenmerken van de politici en de te weinig op hun opvattingen. Het stemgedrag van kiezers zou op die manier eerder ingegeven worden door andere kwaliteiten die de media aan politici toeschrijven dan door hun inhoudelijke standpunten. Ook in het geval van ministeries is dit van belang wanneer we kijken naar de momenten waarop de bewindspersonen in het nieuws komen. Is dit vooral het geval bij de introductie en discussie over (nieuw)beleid, of juist in het kader van persoonlijke uitspraken of gebeurtenissen buiten het ministerie om zoals partijpolitieke ontwikkelingen of prive-omstandigheden? 2.2 De functies van media In het kader van het publieke belang vervullen media in de klassieke opvatting een informatie-, podium- en waakhondfunctie (Van Lent 2009 p ; Scholten 1982 p. 3-17). Deuze (2004) wijst erop dat ze daarnaast nog een entertainment- of vermaakfunctie vervullen. informatie Media stellen burgers op de hoogte van gebeurtenissen en ontwikkelingen in politiek, openbaar bestuur en samenleving. podium Media interpreteren het nieuws en bieden burgers een platform om opvattingen en oordelen uit te wisselen over de actualiteit. waakhond Media voorzien gebeurtenissen en ontwikkelingen in politiek, openbaar bestuur en samenleving van kritische kanttekeningen. vermaak Media berichten over gebeurtenissen en ontwikkelingen om ontspanning of entertainment aan het publiek aan te bieden. In ieder medium zijn deze vier functies wel te herkennen, al verschilt de verhouding ertussen van medium tot medium, afhankelijk van tijd en plaats (samenleving) en het profiel dat een medium kiest. Onderzoek naar de Nederlandse berichtgeving over de oorlog in Bosnië laat bijvoorbeeld zien dat de Volkskrant en in mindere mate in NRC Handelsblad op dit gebied veel ruimte voor de podiumfunctie inruimden, terwijl De Telegraaf en ook de televisiejournaals zich meer richtten op hun informatie- en entertainmentfunctie, lees: meer aandacht hadden voor nieuws met een human interest karakter (Ruigrok 2005; Scholten e.a. 2002). Een vergelijkbaar verschil is er op het gebied van (binnenlands) politiek nieuws. NRC Handelsblad, de Volkskrant en Trouw leggen daar de nadruk op de informatie- en podiumfunctie, terwijl De Telegraaf, de gratis bladen Metro en Spits en ook de televisiejournaals zich sterker op de vermaakfunctie richten (Kleinnijenhuis e.a. 2007; Ruigrok e.a. 2011). 2.3 Invloed van media op het publiek Omdat media verschillende accenten in hun berichtgeving leggen, is er van een eenvormige invloed op de samenleving geen sprake. Naast de zogeheten agenda setting, waarbij media door hun onderwerpkeuze en onderzoeksmethode de agenda bepalen van de politiek en het publiek, kunnen media ook invloed uitoefenen op de beoordelingsmaatstaven van hun publiek. Volgens de priming theorie beïnvloedt alleen al de aandacht voor een onderwerp in de media de toegankelijkheid van het onderwerp in het geheugen. Door een onderwerp te tonen wordt het al als belangrijker waargenomen en als zodanig verwerkt (gepercipieerd). Het gevolg daarvan is dat die informatie weer gebruikt wordt 4

5 bij de receptie, interpretatie en beoordeling van latere informatie (Peter 2002). Zoals Iyengar & Kinder (1987 p. 63) stellen: By calling attention to some matters while ignoring others, television news influences the standards by which governments, presidents, policies, and candidates are judged. Niet alleen doordat het publiek over iets of iemand wordt geïnformeerd, maar ook door hoe dat gebeurt, oefenen media invloed uit. Deze zogenaamde framing van gebeurtenissen in de media beïnvloedt de publieke opinie (Kleinnijenhuis e. a. 2007). Dit geldt niet alleen voor het beeld van politici en de politiek dat het publiek heeft, maar ook voor het beeld dat het heeft van andere sectoren in de samenleving, zoals het recht (Meijer 2004; Meijer & Kleinnijenhuis 2006; Vliegenthart e.a. 2005). 2.4 Veranderend medialandschap en medialogica De afgelopen decennia vond een herverkaveling plaats van het medialandschap. Vanaf midden jaren zestig begon het proces van ontzuiling. De banden tussen de media en hun verwante politieke partijen werden losser en journalisten brachten het nieuws minder vanuit het perspectief van een zuil. De interne pluriformiteit nam toe (Van der Eijk 2000, p. 329; Hallin & Mancini 2004). Tegelijkertijd verdween voor de verzuilde dagbladen de vanzelfsprekendheid van een vaste achterban. Er ontstond een klimaat dat eerder marktgeoriënteerd was (wat willen mensen lezen, zien, horen?) dan politiek en maatschappelijk georiënteerd (wat is relevant met het oog op burgerschap?) (Harcourt 2005). De komst van commerciele televisie in 1989 en de introductie van gratis dagbladen aan het eind van de jaren negentig heeft deze marktoriëntatie versterkt. Hierdoor werd de vraag wat wil de kjiker/lezer zien/lezen? steeds pregnanter en de concurrentie tussen de media sterker (Bakker 2002; Van Zoonen 1998). Naast de invloed van de commercialisering ondervinden de traditionele media ook steeds meer de gevolgen van de digitalisering. Dat komt vooral tot uiting in de mogelijkheden die burgers hebben gekregen om zich via internet op de hoogte te stellen van wat er in wereld gebeurt. Internet is uitgegroeid tot het consultatie- en conversatiemedium bij uitstek: de gebruiker bepaalt zelf op welk tijdstip en in welke volgorde hij welke informatie tot zich wil nemen. Bovendien kan hij via allerlei websites en sociale-netwerksites als Facebook en Twitter op ieder zelf gekozen moment over een zelf gekozen onderwerp van gedachten wisselen met meer of minder verwante zielen. Ieder individu kan tegenwoordig ook een eigen nieuwsblog beginnen. In 2005 kende Nederland al enkele duizenden journalistieke weblogs (Blanken & Deuze 2007, p. 125) en ook politici, maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven kunnen hun een eigen blog beginnen, om zo zonder tussenkomst van gevestigde media rechtstreeks met hun publiek te communiceren. Deze sites leveren niet alleen nieuws, maar ook commentaar. Vaak van meer kanten. Op een groeiend aantal van blogs kunnen nu ook bezoekers ook commentaar op het nieuws achterlaten. En dat gebeurt ook. Sommige sites met een hybride vorm van blog en nieuwssite zoals GEENSTIJL.NL 1 en FOK.NL 2 trekken daardoor steeds grotere groepen gebruikers (Van de Wurff & Schönbach 2011). De ontwikkeling van deze social media gaat razendsnel. Nieuws wordt hierdoor steeds minder voorspelbaar en de verspreiding ervan gaat steeds sneller. Het spreekwoordelijke lopend vuurtje krijgt een stevige wind in de rug door deze mogelijkheden. 2.5 Gevolgen voor journalistiek en media De gevolgen van de commercialisering en de digitalisering voor de journalistiek en de media(inhoud) zijn ingrijpend. We kunnen deze samenvatten onder de noemers: 1 Deze site is naar eigen zeggen geen weblog, maar een actualiteitensite. ( [11 augustus 2011] 2 'Tegenwoordig noemen we onszelf graag "de grootste online community van Nederland".' ( [11 augustus 2011] 5

6 - concurrentie en agendajournalistiek; - opkomst van burgerjournalistiek; - verschuiving in functies; Concurrentie en agendajournalistiek Is er op een markt sprake van heftige concurrentie, dan ontstaat er vanzelf een trek naar het midden (Van der Wurff & Van Cuilenburg 2001). In andere woorden, heeft een programma hoge kijkcijfers, dan zullen concurrerende zenders met een vergelijkbaar aanbod komen. Meer dan ooit bepalen kijkcijfers en advertentie-inkomsten de inhoud. De uitkomst van zo n proces is dat het aanbod gekenmerkt wordt door meer van hetzelfde. Ook Nederlandse actualiteitenprogramma s vertonen trekken van een dergelijke agendajournalistiek, vooral op momenten van grote, nieuwswaardige, gebeurtenissen, schandalen of misdrijven. Gedurende dit soort periodes bevat de berichtgeving van de actualiteitenprogramma s grote overlap (Ruigrok e.a. 2011). Is een gebeurtenis eenmaal nieuwswaardig bevonden, dan vertoont de berichtgeving erover een sterk actie-reactiepatroon. Een voorbeeld hiervan is de berichtgeving over de film Fitna van Geert Wilders. Wilders kondigt iets aan (ik ga een film maken, de film gaat Fitna heten), in de berichtgeving reageren politici, in analyses en commentaren reageren de media, op opiniepagina s laten deskundigen van zich horen en ten slotte mengen burgers zich in het debat. Voor media geldt dat wanneer het ene medium ergens aandacht aan besteedt, andere niet achter kunnen blijven (Ruigrok e.a. 2008). In eerder onderzoek naar de rol van media tijdens affaires en schandalen (Scholten e.a. 2007; Scholten e.a. 2002, Lull & Hinerman 1997; Tumber 2004; Thompson 2000) bleken zowel media als politici al even actief in het op gang brengen - en houden - van een actie-reactieketen. Dit meer van hetzelfde zien we niet alleen op televisie, ook in dagbladen is het herkenbaar. Toenemende concurrentie stimuleert dat journalisten zich spiegelen aan elkaar. Ze willen niet missen wat de ander heeft, wat leidt tot imitatiegedrag. Anderzijds willen ze juist hebben wat de ander niet heeft: een primeur is nog altijd een kroon op het journalistieke werk. (Brants 2002, p. 97). De scherpe concurrentie en smaller wordende financiële basis van media resulteren bovendien in kleinere redacties die wel hetzelfde aantal pagina s of programma s moeten vullen. Dat versterkt de neiging om de nieuwsvoorziening sterker te laten leunen op persberichten, soms afkomstig van persbureaus maar steeds vaker ook van belanghebbende organisaties (Davies 2008; Hijmans, Buijs & Schafraad 2009; Broersma 2009a). Ook dat leidt tot meer van hetzelfde Opkomst burgerjournalistiek Behalve met scherpere concurrentie tussen de media heeft de journalistiek ook te maken met concurrentie vanuit de samenleving in de vorm van burgerjournalistiek. Meer mensen dan ooit kunnen feitelijke informatie en eigen opvattingen wereldkundig maken. De grenzen van de journalistiek worden door deze opkomst van blogs, nieuwssites en nieuwsgroepen steeds onduidelijker sommige auteurs spreken in dit verband van liquid journalism (Deuze 2008). De vraag dringt zich op of deze deprofessionalisering van het metier de kwaliteit van het nieuws in de traditionele media zal aantasten (Wasserman 2010). Voor de professionele journalist die zich wel houdt aan de journalistieke mores, wordt het immers steeds moeilijker te concurreren met burgerjournalisten die het niet zo nauw nemen met deze journalistieke codes en verslag doen van gebeurtenissen zonder enige controle. Traditionele media hanteren voor internet vaak al andere (lees: ruimere) normen dan voor de papieren krant Infotainment Commercialisering, digitalisering en de opkomst van burgerjournalistiek maken dat de functies van media veranderen. Onderling vertonen de dagbladen en televisiezenders wel verschillen, maar de algemene tendens is dat media zich meer en meer richten op het bereiken van een breed publiek om adverteerders een zo groot mogelijk aantal consumenten te laten bereiken. Dat brengt met zich mee dat 6

7 de vermaakfunctie aan gewicht wint ten koste van de informatie- en waakhondfunctie (Brants & Van Praag 2000; Jamieson & Waldman 2003; Stromback 2008). Deze veranderende verhoudingen tussen de functies komen tot uitdrukking in de inhoud van de berichtgeving. Zo is een verschuivende focus van inhoudelijke boodschappen naar infotainment te constateren. Onder infotainment wordt een journalistieke praktijk verstaan die informatie combineert met vermaak. Door invalshoek, stijl en visuele aanpassingen wordt nieuws verpakt in amusement. In de berichtgeving over politiek verdwijnt de inhoud in de taal van entertainment en strijd (Van Praag 2001). De journalist zoekt naar schandalen en conflicten, en heeft daarom meer aandacht voor de strategieën en tactieken van politici en partijen dan voor standpunten en argumenten. Tijdens verkiezingen komt de focus op entertainment tot uitdrukking door aandacht voor het menselijke gezicht van de verkiesbaren, de conflicten tussen politici en hun strategische overwegingen (Groen & Van der Zwan 2005; Kleinnijenhuis e.a. 2007). De politiek is een wedstrijd tussen partijen de zogenaamde horse race met winnaars en verliezers; opiniepeilingen laten zien wie aan de leiding gaat in deze strijd (Heijting & De Haan 2005). 2.6 Medialogica De beschreven ontwikkelingen zorgen ervoor dat we leven in een samenleving die ook wel wordt beschreven als een mediacratie, dramademocratie (Elchardus 2002) of zelfs een emocratie (De Ridder 2000). De Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) vat deze toegenomen invloed van media samen in de term medialogica. [Medialogica] houdt in dat het nieuws steeds vaker wordt gebracht in vormen die hun betekenis niet zozeer ontlenen aan de inhoud van het nieuws, maar eerder aan de specifieke eigenschappen van het medium. De logica van het medium bepaalt in sterke mate de vorm van het publieke debat en beïnvloedt de wijze waarop dit wordt gevoerd. In de huidige tijd is vooral de televisie dominant. (RMO 2003, p. 3) De medialogica houdt journalisten, politici en burgers gevangen in een prisoners dilemma: omdat iedereen eraan meedoet, kan niemand zich eraan onttrekken (RMO 2003; RMO 2006). Met media als integraal deel van onze werkelijkheid neemt de invloed van medialogica in de samenleving toe. Stromback (2008) onderscheidt vier dimensies die graadmeters zijn voor de mate waarin een samenleving gemediatiseerd is: het belang van media als bron van informatie; de onafhankelijkheid van media ten opzichte van politieke instituties; de onafhankelijkheid van de media ten opzichte van de politieke logica; de afhankelijkheid van de politieke actoren ten opzichte van de medialogica. Met de eerste dimensie, de media als bron van informatie, doelt Stromback op de mate waarin de burgers en de politieke instituties met elkaar communiceren via de media. Deze dimensie komt overeen met de mate van mediated politics : de media als platform voor de politieke arena. De tweede dimensie, de onafhankelijkheid, heeft betrekking op de mate van autonomie van de mediaorganisaties ten opzichte van de politieke instituties. In andere woorden: de mate waarin mediaorganisaties are governed according to the media logic, rather than according to any political logic (Stromback 2008, p. 237). Media zijn niet louter boodschappers van politiek nieuws, zij verzorgen ook een inhoudelijke vertaalslag van de informatie van de politiek naar de burger. Bij de derde dimensie van mediatisering gaat het om de mate waarin de media zich opstellen als onafhankelijk communicatiekanaal, waarbij de politieke en sociale actoren zich aanpassen aan de media. Media berichten sterker volgens hun eigen medialogica dan volgens de politieke logica; politici kunnen er niet meer van uitgaan dat de media tot hun beschikking staan om te communiceren met de burgers. 7

8 Bij de vierde dimensie van mediatisering van de samenleving gaat het om de vraag in welke mate de politieke en sociale actoren de dominantie van de medialogica niet alleen hebben geaccepteerd, maar er zelf ook naar handelen: If political actors in the third phase adapt to the media logic, they adopt the same media logic in the fourth phase (Stromback 2008, p. 240). Uit recent onderzoek naar de berichtgeving rond de verkiezingscampagne kan geconcludeerd worden dat de Nederlandse samenleving inmiddels in de vierde fase van medialisering van de samenleving verkeert. De politici hebben zich aan de regels van de media aangepast. 2.7 Medialogica in de berichtgeving Zoals eerder al opgemerkt zijn de kenmerken van medialogica onder te verdelen in twee groepen: stijlelementen en inhoudelijke elementen. Stijlelementen zijn kenmerkend voor de wijze waarop het nieuws gepresenteerd worden. Stijlelementen, die voornamelijk gebruikt worden door infotainmentprogramma s, worden ook steeds vaker gebruikt door traditionele nieuwsverslaggevers zoals de NOS. De verschillende stijlelementen hebben voornamelijk betrekking op de zichtbaarheid van de journalist of presentator in verhouding tot de politicus. Staat de journalist in beeld tijdens een interview? Hoe lang mag de politicus praten in vergelijking met de journalist? Wie heeft het laatste woord? Hoe meer de journalist of presentator in beeld is, spreektijd krijgt, de politicus onderbreekt, het laatste woord krijgt of op een andere manier de controle van de politicus overneemt, des te meer is er sprake van medialogica. De daadwerkelijke inhoud van de informatie die verstrekt wordt door een programma kan ook beïnvloed worden door medialogica. Zoals eerder beschreven beïnvloeden de nieuwsselectie en de nieuws-framing de inhoud van berichtgeving. Deze inhoudelijke kenmerken bestaan uit drie onderdelen: gepersonaliseerd nieuws, conflictnieuws en negativiteit (Takens, 2012). Gepersonaliseerd nieuws wil zeggen dat tijdens verkiezingen de focus op entertainment tot uitdrukking komt door aandacht voor het menselijke gezicht van de verkiesbaren. Conflictnieuws richt zich op de conflicten tussen politici en hun strategische overwegingen (Groen & Van der Zwan 2005; Kleinnijenhuis e.a. 2007). Negatieve gebeurtenissen hebben nu eenmaal een hogere nieuwswaarde dan positieve. Gerelateerd aan de punten conflict en negativiteit is de eerder genoemde horse race oftewel wedstrijdnieuws: de politiek als wedstrijd, met opiniepeilingen als indicatoren voor wie er zal gaan winnen of verliezen (Heijting & De Haan 2005) Medialogica in de berichtgeving over ministeries Wat betekenen deze ontwikkelingen nu concreet voor de berichtgeving over de ministeries? In andere woorden: in hoeverre kunnen we kenmerken van medialogica terugvinden in de berichtgeving over de verschillende departementen en verschillen deze per departement? Door de berichtgeving over de ministeries te plaatsen op verschillende dimensies van medialogica kunnen we hen onderling vergelijken in de mate van gevoeligheid voor medialogica. Dit doen we in de volgende hoofdstukken aan de hand van zes indicatoren: I. Hoeveelheid nieuws & Personalisering In dit hoofdstuk geven we eerst een overzicht van de hoeveelheid nieuws per ministerie. Op deze manier wordt het verschil in aandacht in de media voor de verschillende departementen duidelijk. Hierna wordt een overzicht gegeven van personalisering in berichtgeving over de ministeries. Dit wordt weergegeven als de mate waarin de bewindslieden genoemd worden in het totale nieuws over het ministerie, oftewel het percentage berichtgeving over het ministerie waarin één van de bewindslieden genoemd wordt. Doordat personalisering van het nieuws een kenmerk is van medialogica wordt de mate van personalisering gebruikt als indicator voor de kans op invloed van medialogica. Concreet betekent dit: 1. Hoe hoger de mate van personalisering in de berichtgeving, hoe meer kans op invloed van medialogica. 8

9 Daarnaast wordt weergegeven wat de verhouding is in aandacht tussen de minister en de staatssecretaris per ministerie en wordt ingegaan op de nieuwswaarden waarmee de bewindspersonen in verband worden gebracht. II. Thema s in het nieuws In het tweede hoofdstuk wordt ingegaan op de verschillende thema s per ministerie. Als eerste wordt gekeken naar de mate van nieuws over belangrijke thema s ten opzichte van overig nieuws. De mate van berichtgeving over niet aan de thema s gerelateerd nieuws kan worden gezien als een indicator van medialogica, omdat het voor het ministerie lastig is om invloed uit te oefenen op nieuws dat niet direct over hun belangrijke thema s gaat. De kans op invloed van medialogica vermindert, als er meer over deze thema s wordt bericht. Als de ministeries zelf als bron in het nieuws verschijnen is het voor hen makkelijker om de berichtgeving te sturen en zal deze minder snel door medialogica overgenomen worden. Daarom is een derde indicator voor medialogica de mate waarin het ministerie of haar bewindslieden zelf genoemd worden in het nieuws over het beleid van het ministerie. De kans op invloed van medialogica vermindert dus op het moment dat het nieuws wordt geassocieerd met het ministerie. Daarnaast wordt gekeken naar de nieuwswaarden waarmee de verschillende thema s van de ministeries worden geassocieerd. Zoals eerder beschreven is een van de kenmerken van medialogica een focus op conflict en negativiteit. Deze nieuwswaarden zijn belangrijk voor journalisten en worden gezien als aspecten van medialogica. Om deze nieuwswaarden vast te stellen is een kwalitatieve analyse uitgevoerd naar aanleiding van de beschrijving van de berichtgeving per ministerie, om vast te stellen in hoeverre er sprake is van deze nieuwswaarden. De uitkomsten hiervan zijn weergegeven. De redenering hierbij is dat als er meer sprake is van conflict en negativiteit er meer kans is op invloed van medialogica. Concreet betekent dit: 2. Hoe meer berichtgeving over niet aan thema s gerelateerd nieuws, hoe meer kans op invloed van medialogica. 3. Hoe minder het ministerie zelf genoemd wordt in berichtgeving over het beleid, hoe meer kans op invloed van medialogica. 4. Hoe meer focus op conflict en negativiteit in de berichtgeving, hoe meer kans op invloed van medialogica. Daarnaast wordt in dit hoofdstuk ingegaan op de mediagroepen die aandacht besteden aan de verschillende thema s. III. Nieuwsdynamiek In het derde hoofdstuk wordt niet naar inhoudelijke kenmerken van het nieuws gekeken, maar naar de dynamiek van het nieuws. Hierbij wordt gekeken naar. De aanwezigheid van of pieken in de berichtgeving hangt samen met medialogica, omdat dit betekent dat de media zorgen dat een onderwerp belangrijk wordt en dat meerdere media zich op hetzelfde onderwerp storten. De hoeveelheid is een indicator maar zegt niet alles. We kijken verder dan alleen de en gaan uit van de hoeveelheid nieuws over het ministerie dat te vinden is tijdens een nieuwsgolf. Hoe meer nieuws tijdens te vinden is hoe groter de kans op invloed van medialogica. Immers, bij een groot aantal kleine is een departement niet per se meer gevoelig voor medialogica dan bij een paar met heel veel nieuws. Daarnaast wordt gekeken naar het gemiddeld aantal verschillende media dat aandacht besteedt aan het ministerie. Hoe meer verschillende media aandacht besteden aan het ministerie, hoe groter de kans op invloed van medialogica. Deze twee indicatoren lijken op elkaar maar zijn niet hetzelfde. Een sterke piek in de berichtgeving kan worden veroorzaakt door één of meer media, terwijl op andere momenten de pieken wellicht minder heftig zijn, maar het onderwerp wel wordt behandeld in alle media. Concreet betekent dit: 5. Hoe meer nieuws over het ministerie tijdens of pieken in berichtgeving, hoe meer kans op invloed van medialogica. 6. Hoe meer sprake van agenda-journalistiek (hoe meer verschillende media er berichten) des te groter de kans op invloed van medialogica. 9

10 De zes hierboven genoemde indicatoren voor de mate van medialogica zullen in de tekst behandeld en geïllustreerd worden. Hierna volgt een concluderend hoofdstuk waarin een typologie wordt weergegeven van de verschillende ministeries, op basis van de hiervoor genoemde indicatoren voor de kans op medialogica. 3 Hoeveelheid nieuws en Personalisering In dit hoofdstuk wordt een beschrijving gegeven van de hoeveelheid nieuws over de verschillende ministeries. Daarna wordt ingegaan op personalisering van het nieuws en op het nieuws over de bewindspersonen. Bij de bespreking van de mate van personalisering van het nieuws wordt de eerste indicator van medialogica besproken. 3.1 Hoeveelheid nieuws Een eerste vergelijking betreft de hoeveelheid nieuws per ministerie. In onderstaande tabel geven we een overzicht van het gemiddeld aantal artikelen per week, het minimum aan artikelen en het maximum aantal artikelen. Tabel 1: Hoeveelheid nieuws per ministerie. Gemiddeld aantal artikelen per week Min. aantal artikelen per week Max. aantal artikelen per week BuZa BZK Def EL&I Fin I&M OCW SZW V&J VWS Gemiddeld 103,6 22,1 356 We zien dat er grote verschillen bestaan tussen de ministeries. Zo hebben de ministeries van Buitenlandse Zaken, Financiën en Economische Zaken, Landbouw en Innovatie gemiddeld de meeste media-aandacht, terwijl de ministeries Infrastructuur en Milieu en Volksgezondheid, Welzijn en Sport aanzienlijk minder berichten kennen per week. In figuur 1 op de volgende bladzijde is de informatie uit tabel 1 weergegeven. De bovenkant van de zwarte lijnen geven het maximaal aantal artikelen per week weer en de onderkant het minimaal aantal artikelen. Hier is duidelijk te zien dat sommige ministeries, zoals het ministerie van Buitenlandse Zaken, een groot verschil hebben in maximaal en minimaal aantal artikelen per week, terwijl anderen veel minder variatie hebben en daarmee constanter zijn in de hoeveelheid media-aandacht, zoals het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Daarnaast is door de blauwe driehoekjes het gemiddeld aantal artikelen per week te zien, dat uiteenloopt van 67 tot 163 artikelen per week. Het minimum aantal artikelen per week ligt voor elk ministerie boven 0 en varieert van 8 tot 35 artikelen. 10

11 BuZa Fin EL&I V&J BZK OCW VWS SZW I&M Def Minimaal aantal artikelen per week Gemiddeld aantal artikelen per week Maximaal aantal artikelen per week Figuur 1: hoeveelheid nieuws per ministerie, gerangschikt van grootste gemiddeld aantal artikelen naar kleinste gemiddeld aantal artikelen. 3.2 Personalisering van het nieuws Zoals eerder beschreven zijn journalisten vaak geneigd zich te richten op personen die instituties vertegenwoordigen in plaats van op de instituties zelf. Voor ministeries betekent dit dat in de hoofden van zowel de journalist als de nieuwsconsument de minister en het ministerie voor hetzelfde staan. Oftewel, de minister en in mindere mate ook de staatssecretaris worden vereenzelvigd met het ministerie. Tabel 2 laat de verschillen in mate van personalisering tussen de ministeries zien. Tabel 2. Overzicht van het aantal artikelen dat geschreven is over de bewindspersonen. Ministerie Gem aantal artikelen p/w minister Gem aantal artikelen p/w staatssecretaris Ratio minister versus staatssecretaris Gem. aantal artikelen p/w ministerie % minister genoemd in nieuws over ministerie % staatssec. genoemd in nieuws over ministerie BZK , ,5% 32,7% BuZa , ,1% 8% Def 56 nvt nvt 67 83,6% nvt EL&I , ,1% 27,5% Fin , ,5% 6,5% I&M , ,1% 17,6% OCW ,3% 29,3% SZW , ,3% 14,5% V&J , ,2% 22,3% VWS , ,2% 13,6% Gem. 59,7 19,8 4,2 103,6 59,0% 19,1% In tabel 2 is een overzicht gegeven van de berichtgeving over de ministers en staatssecretarissen van elk ministerie. In de eerste twee kolommen is weergegeven in hoeveel artikelen per week de minister en de staatssecretaris voorkomen. Let op: Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft twee ministers in plaats van een staatssecretaris. Minister Leers is echter voor deze analyse onder de noemer staatssecretaris geschaard. In de kolom daarnaast is de ratio 11

12 minister:staatsecretaris weergegeven. Voor het ministerie van Buitenlandse Zaken wordt bijvoorbeeld 6,2 keer zoveel bericht over minister Rosenthal dan over staatssecretaris Knapen. In de vierde kolom is het gemiddeld aantal artikelen per week per ministerie weergegeven. In de laatste twee kolommen wordt weergegeven in hoeveel procent van de totale berichtgeving over het ministerie, de minister danwel de staatssecretaris wordt genoemd. Gemiddeld wordt een minister in zo n 60 verschillende nieuwsberichten per week genoemd. De meest genoemde minister is minister De Jager (gem. 107 artikelen p/w), op afstand gevolgd door minister Rosenthal (80 artikelen per week) en minister Opstelten (73 artikelen p/w). Minst vaak genoemd zijn minister Van Bijsterveldt (27 artikelen per week), minister Schippers (31 artikelen per week) en minister Leers (33 artikelen per week). Van de staatssecretarissen wordt Bleker het meest genoemd. In 36 artikelen per week vinden we zijn naam terug. Dit is meer dan de minst vaak genoemde ministers. Ook Zijlstra is veel in het nieuws, evenveel als de minister van zijn departement. De staatssecretarissen met de minste media-aandacht zijn Weekers (9 artikelen per week), De Krom (11 artikelen per week), Atsma en Veldhuijzen van Zanten (beiden 12 artikelen per week). Zoals in de inleiding wordt gesteld verwachten wij dat de mate van personalisering in de berichtgeving samenhangt met de kans op invloed van medialogica: Indicator 1: Hoe hoger de mate van personalisering in de berichtgeving, hoe meer kans op invloed van medialogica. Om te onderzoeken in hoeverre er in de berichtgeving over de ministeries sprake is van personalisering kijken we naar de hoeveelheid nieuws over het ministerie waarin ook een van de bewindspersonen wordt genoemd. Dit percentage is voor elk ministerie weergegeven in figuur % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 95% 90% 88% 84% 84% 82% 76% 59% 57% 49% SZW I&M V&J Fin Def BZK EL&I OCW BuZa VWS Figuur 2. Het percentage van berichtgeving over het ministerie waarin ook de staatssecretaris of de minister wordt genoemd. Uit figuur 2 blijkt dat in bijna al het nieuws over het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid aandacht wordt besteed aan de minister of de staatssecretaris. In het nieuws over de ministeries van Infrastructuur en Milieu en Veiligheid & Justitie wordt ook veel aandacht besteed aan de bewindslieden. Voor de ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Buitenlandse Zaken en Volksgezondheid, Welzijn en Sport liggen deze percentages veel lager. Van links (meest) naar rechts (minst) kan afgelezen worden welke ministeries het meeste te maken hebben met personalisering in de berichtgeving en dus het meeste kans hebben op invloed van medialogica. Als uitbreiding hierop is in figuur 3 de ratio minister:staatsecretaris weergegeven, voor elk ministerie. De figuur laat zien dat het verschil in aandacht tussen de minister en de staatssecretaris per ministerie 12

13 sterk verschilt. Het ministerie van Financiën springt in het oog, doordat de minister de Jager bijna 12 keer zo veel wordt genoemd in het nieuws dan zijn staatssecretaris Weekers. Ook voor de ministeries van Buitenlandse Zaken en Sociale Zaken en Werkgelegenheid wordt de minister veel meer genoemd dan de staatssecretaris (respectievelijk 6,2 en 5,5 keer zoveel). Het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap is daarnaast opvallend, omdat dit het enige ministerie is waarbij de staatssecretaris even vaak wordt genoemd in de berichtgeving als de minister. Bij geen enkel ministerie wordt de staatssecretaris vaker genoemd dan de minister. Voor het ministerie van Defensie is de vergelijking niet mogelijk, omdat dit ministerie geen staatssecretaris heeft. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft twee ministers en geen staatssecretaris. Ten behoeve van deze vergelijking is minister Leers echter in de categorie staatssecretaris geplaatst , ,2 5,5 4,1 2,9 2,6 1,8 1,5 1 0 Fin BuZa SZW I&M V&J VWS EL&I BZK OCW Def Figuur 3: Ratio minister staat tot staatssecretaris in de berichtgeving. Uit de voorgaande figuren blijkt dat de staatssecretarissen, maar vooral de ministers een grote rol spelen in de berichtgeving over hun ministeries. Daarom is nader gekeken naar de onderwerpen en gebeurtenissen waarmee de bewindspersonen in het nieuws zijn gekomen. In tabel 11 in bijlage 1 is een uitgebreid overzicht weergegeven van de onderwerpen waarmee de bewindspersonen tijdens de kabinetsperiode Rutte I in het nieuws zijn gekomen. Ook is in deze tabel aangegeven welke nieuwswaarden ten grondslag liggen aan de nieuwswaarde van de ministers. Deze nieuwswaarden zijn hieronder, in tabel 3, onder verschillende categorieën geschaard en per bewindspersoon weergegeven. Een bewindspersoon is wel of niet onder een bepaalde categorie geschaard. De bewindspersoon wordt onder beleid geschaard, als het nieuws over de bewindspersoon de interesse van het publiek heeft, door nabijheid of door het effect van beleid op burgers. Onder steun en kritiek, als er in de berichtgeving een uiting van kritiek op of steun aan het beleid van een bewindspersoon wordt gegeven, vanuit de politiek of de samenleving. Onder negatief, als er sprake is van falend beleid van een bewindspersoon of er een negatief oordeel wordt gegeven over het optreden van de bewindspersoon. Onder opspraak, als er kritiek is op de integriteit van een bewindspersoon en onder personalisering, als de bewindspersoon wordt genoemd of bekritiseerd als verantwoordelijk voor het beleid en niet het ministerie als geheel. In dat geval is er dus nadruk op de persoon. Uit tabel 3 blijkt dat een aantal bewindspersonen negatief in het nieuws zijn geweest. Dit betreft minister Donner, minister Leers, minister Rosenthal, minister Hillen, staatssecretaris Bleker, minister Schultz van Haegen, minister van Bijsterveldt, minister Zijlstra en staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten. Hierbij zijn minister Rosenthal, minister Hillen en staatssecretaris Bleker ook nog in opspraak geweest, dat wil zeggen dat hun integriteit aan de kaak is gesteld. Daarnaast zijn er veel ministers die te maken hebben met personalisering in het nieuws. Dit wil zeggen dat het beleid dat deze ministers uit hebben gevoerd, in de media getypeerd werd als beleid van de persoon, niet als beleid van het ministerie. Hun naam werd daarmee aan het beleid verbonden. Alle bewindspersonen hebben te maken gehad met steun en kritiek in de media. Dit is echter niet negatief, omdat dit betekent dat er in de media aandacht is geweest voor hun beleid. 13

14 Tabel 3: Score op nieuwswaarden per bewindspersoon Bewindspersoon Beleid Steun en Kritiek Negatief Opspraak Personalisering BZK Donner/Spies Leers BuZa Rosenthal Knapen Def Hillen EL&I Verhagen Bleker Fin De Jager Weekers I&M Schultz van Haegen Atsma OC W Van Bijsterveldt Zijlstra SZW Kamp De Krom V&J Opstelten Teeven VWS Schippers Veldhuijzen van Zanten De onderwerpen waarmee bewindspersonen over de gehele onderzoeksperiode het sterkst worden geassocieerd kunnen anders zijn dan de onderwerpen waarmee zij tijdens pieken in media-aandacht in het nieuws komen. In de pieken van media-aandacht voor een bewindspersoon lijkt er meer gepersonaliseerd, negatief en niet-inhoudelijk nieuws te zijn dan wanneer we kijken naar de onderzoeksperiode als geheel. Bij een aantal bewindspersonen is de media-aandacht voor deze niet aan het ministerie gerelateerde onderwerpen (o.a. partijpolitiek CDA bij minister Verhagen en staatssecretaris Bleker, dubbele nationaliteit bij staatssecretaris Veldhuijzen van Zanten) zo groot dat deze onderwerpen een aanzienlijk deel van de totale berichtgeving over de bewindspersoon vormen. 4 De ministeries en hun thema s Een tweede aspect waar we naar kijken in de vergelijking tussen de ministeries betreft de thema s waarmee zij in het nieuws komen. De thema s die in het nieuws over de ministeries voorkomen zijn gevonden op basis van een bottum-up analyse. Voor elk ministerie is vervolgens een aantal thema s uit deze analyse geselecteerd en nader onderzocht. In dit hoofdstuk wordt allereerst ingegaan op de hoeveelheid nieuws dat gerelateerd is aan beleidsthema s ten opzichte van overig nieuws. Vervolgens kijken we in meer detail naar de specifieke beleidsthema s per departement. Deze thema s worden vergeleken op basis van de nieuwswaarden die verbonden zijn aan de thema s. 4.1 Aan thema s gerelateerd versus niet aan thema s gerelateerd nieuws Vanuit de theorie over medialogica kunnen we stellen dat deze medialogica toeneemt op het moment dat er meer nieuws is dat niet direct gerelateerd is aan een beleidsthema. In een dergelijke situatie zijn media geneigd zich te richten op andere zaken zoals conflicten of op persoonlijke kwaliteiten van de bewindslieden. Om te kijken in hoeverre er sprake is van aan thema s gerelateerd nieuws hebben we gekeken naar alle thema s die uit de bottum-up analyse naar voren kwamen per ministerie. Hoe meer van deze thema s gevonden worden, hoe minder overig nieuws. Het aantal gevonden thema s zegt iets over de mate waarin het nieuws is gefragmenteerd. In een eerste analyse kijken we naar de 14

15 hoeveelheid nieuws dat zich richt op de inhoudelijke beleidsthema s. Hoe hoger dit percentage, hoe minder gevoelig een ministerie is voor medialogica (zie figuur 4). 80% Indicator 2: Hoe meer berichtgeving over niet aan thema s gerelateerd nieuws, hoe meer kans op invloed van medialogica. 70% 60% 67% 68% 73% 75% 50% 40% 30% 37% 39% 45% 48% 54% 56% 20% 10% 0% SZW El&I BZK Def V&J BUZA I&M VWS OCW Fin Figuur 4. Hoeveelheid aan thema s gerelateerd nieuws per ministerie Dit percentage is verkregen door het percentage te nemen dat alle clusters die uit de bottom-up analyse naar voren zijn gekomen vertegenwoordigen van het totale nieuws over het minsiterie. Uit de figuur blijkt dat het nieuws rondom het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid voor slechts 37% aan de thema s gerelateerd is. Ook het nieuws over de ministeries van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie, Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en Defensie gaat voor minder dan de helft over de thema s. De ministeries van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en Financiën gaan juist wel grotendeels over de thema s, respectievelijk 73% en 75%. In figuur 4 is af te lezen welke ministeries op dit vlak het meest gevoelig zijn voor medialogica. Hierbij geldt dat het ministerie links het meest en het ministerie rechts het minste kans op medialogica kent op het inhoudelijk gebied. 4.2 Aandacht voor thema s Na de analyse van alle beleidsthema s per ministerie, hebben we ons gericht op een aantal specifieke thema s per ministerie. Dit zijn er vier of drie per departement. In tabel 4 is voor elk ministerie weergegeven hoeveel procent van de totale berichtgeving over het ministerie over de door ons nader onderzochte thema s ging. Er is een duidelijk verschil te zien in grootte van thema s tussen de ministeries. Het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid heeft twee thema s die boven de 20 procent uitkomen. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties heeft het grootste thema met meer dan 28% van het totaal. Het ministerie van Buitenlandse Zaken daarentegen heeft veelal thema s met minder artikelen, waarbij de grootste slechts 6,2% van het totaal bedraagt. Dit geldt ook voor de ministeries van Veiligheid en Justitie en Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Voor een overzicht van de namen van de thema s in combinatie met de percentages, zie tabel 12 in bijlage 1. Thema s met veel media-aandacht gaan vaak over nieuw beleid dat een groot aantal mensen treft, bijvoorbeeld de verhoging van de pensioenleeftijd bij Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Ook kan het gaan om brede thema s, waarbinnen een hoop specifieke maatregelen passen die mogelijk negatieve gevolgen hebben voor groepen mensen, zoals sociale zekerheid bij Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Daarnaast betreft het negatieve ontwikkelingen die mogelijk bedreigend zijn voor een groot aantal mensen, bijvoorbeeld de eurocrisis bij Financiën. Ook thema s die uit een opeenvolging van negatieve 15

16 gebeurtenissen bestaan krijgen vaak veel media-aandacht, bijvoorbeeld rampen/ongevallen buitenland bij Buitenlandse Zaken en overlast spoor bij Infrastructuur en Milieu. Tabel 4. Grootte van de verschillende beleidsthema s per ministerie thema 1 thema 2 thema 3 thema 4 BZK 28,1% 5,3% 2,8% 2,1% BuZa 6,2% 4,7% 4,6% 2,1% Def 13,8% 10,9% 5,2% 2,9% EL&I 8,2% 5,9% 1,9% 1,4% Fin 18,2% 14,3% 5,9% 1% I&M 18,7% 14,2% 3,7% 3,6% OCW 12% 9,3% 5,6% - SZW 25% 21,2% 6,6% 2% V&J 7,2% 2,7% 2,5% 1,3% VWS 8,7% 3,2% 2,1% 0,7% Thema s met minder media-aandacht zijn vaak thema s die korte tijd veel in het nieuws zijn na een specifieke gebeurtenis, zoals een schandaal of een misdrijf. Voorbeelden hiervan zijn: informatieveiligheid overheid/hack diginotar bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, woningcorporaties/vestia-affaire bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en misstanden defensie bij Defensie. Daarnaast betreft dit thema s die mogelijk negatieve gevolgen hebben voor een specifieke groep mensen, zoals kinderbijslag en kinderopvang bij Sociale Zaken en Werkgelegenheid en bezuinigingen ambtenaren bij Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Ook betreft dit thema s die gaan over nieuw beleid, waarover enige discussie, maar weinig kritiek is of waarbij protest maar één keer plaatsvindt, bijvoorbeeld het elektronisch patiëntendossier bij Volksgezondheid, Welzijn en Sport of rookverbod en alcohol bij Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Ook maatschappelijke en/of ethische discussies die gedurende langere tijd voortduren en af en toe piekjes in aandacht krijgen, zoals euthanasie bij Volksgezondheid, Welzijn en Sport of ontwikkelingshulp bij Buitenlandse Zaken, zorgen voor kleine thema s in de berichtgeving. Bij ministeries die alleen thema s hebben met relatief weinig media-aandacht, zoals de ministeries van Veiligheid en Justitie, Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Buitenlandse Zaken, zien we dat het ministerie in het nieuws komt met allerlei verschillende incidenten of beleidsvoorstellen die niet duidelijk binnen één thema vallen. In het geval van het ministerie van Veiligheid en Justitie betreft dit aanpassingen van het beleid rond de aanpak van criminaliteit, zoals hogere boetes en strengere aanpak van bepaalde groepen criminelen. In het geval van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport vooral de zorg. 4.3 Aandacht voor het ministerie in het nieuws over thema s De kans dat medialogica de overhand neemt hangt onder andere af van de mate waarin het ministerie invloed kan uitoefenen op wat er in het nieuws komt. Een indicator hiervoor is de hoeveelheid nieuws over de beleidsinhoudelijke thema s, zoals hierboven beschreven. Een andere indicator is hoe vaak het ministerie zelf is genoemd in berichtgeving over haar thema s. Hoe vaker het ministerie zelf wordt genoemd, hoe minder de kans is dat medialogica de overhand neemt, of andersom: Indicator 3: Hoe minder het ministerie zelf genoemd wordt in berichtgeving over het beleid, hoe meer kans op invloed van medialogica. 16

17 100% 80% 60% 65% 65% 71% 72% 78% 79% 80% 81% 83% 85% 40% 20% 0% BUZA OCW VWS FIN BZK I&M EL&I V&J SZW DEF Figuur 5. Kans dat een ministerie genoemd wordt in berichtgeving over beleidsthema In figuur 5 is de kans weergegeven in procenten dat het ministerie of een van de bewindspersoneen genoemd wordt als het nieuws over een van de onderzochte thema s gaat. Deze getallen zijn verkregen door in het totale nieuws over het ministerie en haar beleidsthema s te zoeken naar het aantal keer dat het minsterie zelf of een van haar bewindslieden wordt genoemd. De procenten in de tabel geven de kans weer dat het ministerie of een van de bewindslieden wordt genoemd in het nieuws over beleidsthema s. Om hier een maat voor te nemen hebben we van de verschillende onderzochte beleidsthema s het gemiddelde genomen van de kans dat wanneer het nieuws over een beleidsthema gaat ook het ministerie wordt genoemd. Uit de figuur blijkt dat het ministerie van Buitenlandse Zaken (of haar bewindspersonen) het minst vaak wordt genoemd in het nieuws over haar thema s. Hiermee heeft dit ministerie de meeste kans op de invloed van medialogica op haar nieuws. Het ministerie van Defensie of haar minister heeft 85% kans om in berichtgeving over haar thema s genoemd te worden. Hiermee is dit het ministerie dat het minste kans heeft op invloed van medialogica. De figuur geeft dus van links (meest) naar rechts (minst) de ministeries meer die het meeste kans hebben op invloed van medialogica. 4.4 Nieuwswaarde van thema s De reden dat media aandacht schenken aan verschillende thema s hangt onder andere samen met de nieuwswaarde(n) die de thema s hebben. In tabel 13 in bijlage 1 is weergegeven welke thema s worden geassocieerd met welke nieuwswaarden. De nieuwswaarden voor elk thema zijn per ministerie samengenomen en de som van deze nieuwswaarden is in tabel 5 per ministerie gepresenteerd. Tabel 5: Nieuwswaarden voor de thema s, samengevoegd per ministerie Interesse Steun en Kritiek Negatief Opspraak Personalisering Score negatieve nieuwswaarden/totaal BZK ,4 BuZa ,5 Def ,7 EL&I ,3 Fin ,1 I&M ,4 OCW ,4 SZW ,2 V&J ,1 VWS ,1 17

18 De nieuwswaarden waarop de thema s kunnen scoren zijn onder dezelfde categorieën geschaard als hiervoor bij de bewindspersonen. Een thema heeft een score op interesse, als het nieuws de interesse van het publiek heeft, door nabijheid of door effect van beleid op burgers. Een thema heeft een score op steun en kritiek, als er in de berichtgeving een uiting van kritiek op of steun aan het beleid wordt gegeven, vanuit de politiek of de samenleving. Een score op negatief, als er sprake is van falend beleid of er een negatief oordeel wordt gegeven over het optreden van de bewindspersoon die verantwoordelijk is voor het beleid. Een score op opspraak, als er kritiek is op de integriteit van de bewindspersoon die verantwoordelijk is voor het beleid en op personalisering, als de bewindspersoon wordt genoemd of bekritiseerd als verantwoordelijk voor het beleid en niet het ministerie als geheel. De scores van de thema s zijn opgeteld tot scores van het ministerie. Zoals in de inleiding gesteld verwachten we dat hoe meer de focus in de berichtgeving op conflict en negativiteit ligt, des te meer kans er is op invloed van medialogica, omdat het hierbij gaat om negatief nieuws, dat lastig te beïnvloeden is door het ministerie. Indicator 4: Hoe meer focus op conflict en negativiteit in de berichtgeving, hoe meer kans op invloed van medialogica. Onder conflict en negativiteit scharen wij de categorieën negatief en opspraak. Ook personalisering valt onder dit kopje, omdat dit zorgt dat de focus komt te liggen op de persoon en niet op het ministerie, waardoor het ministerie gezag verliest. In figuur 6 is conflict en negativiteit weergegeven onder de noemer negatieve nieuwswaarden. De categorieën beleid en steun en kritiek vallen niet onder conflict en negativiteit, omdat deze categorieën positief kunnen zijn voor de ministeries. Interesse van het publiek voor zaken die hen aangaan heeft het ministerie immers nodig en kritiek op beleid zorgt ervoor dat het ministerie aandacht krijgt in de media. Deze vallen daarom onder positieve nieuwswaarden (zie figuur 6). Zolang deze kritiek niet gaat over falend beleid of op de persoon gericht is, dan is dit over het algemeen niet schadelijk voor het ministerie. Wordt er wel op deze manier kritiek geleverd, dan wordt dit geschaard onder de categorie negatief in plaats van kritiek en valt deze onder negatieve nieuwswaarden. In figuur 6 is het aantal positieve en het aantal negatieve nieuwswaarden per ministerie te zien. Deze getallen zijn verkregen door de in tabel 5 weergegeven nieuwswaarden op te tellen tot een aantal positieve en een aantal negatieve nieuwswaarden. Daarnaast is met de groene balk weergegeven wat de ratio negatieve nieuwswaarden ten opzichte van het totaal is. Hoe hoger dit getal, hoe gevoeliger een ministerie is voor medialogica, aldus de redenering Def BuZa BZK I&M OCW EL&I SZW VWS Fin V&J positieve nieuwswaarden negatieve nieuwswaarden negatief/totaal 0,7 0,5 0,4 0,4 0,4 0,3 0,2 0,1 0,1 0,1 Figuur 6: Positieve nieuwswaarden versus negatieve nieuwswaarden per ministerie 18

19 In figuur 6 is te zien dat het aantal positieve dan wel negatieve nieuwswaarden per ministerie sterk verschilt. Het ministerie van Defensie komt er het minst goed vanaf en heeft als enige meer negatieve nieuwswaarden voor zijn thema s dan positieve. Dit is vooral veroorzaakt door het in opspraak komen van minister Hillen en door de misstanden bij Defensie. Ook wordt in nieuws over Defensie vaak alleen gefocust op minister Hillen, waardoor dit ministerie hoog scoort op personalisering. Daarna komt het ministerie van Buitenlandse Zaken, dat evenveel positieve als negatieve nieuwswaarden heeft. Dit komt vooral door minister Rosenthal, die ook voor veel personalisering zorgt in het nieuws alsmede door het nieuws over Bahrami dat veel negativiteit veroorzaakte. Ministeries die het beter doen zijn de ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Financiën en Veiligheid en Justitie. Het nieuws over deze departementen wordt minder gepersonaliseerd en de thema s komen juist in het nieuws vanwege discussies over het beleid. Kritiek is gericht op het beleid en minder op de ministers. In figuur 6 is ook een ratio te zien van ministeries met de meest negatieve nieuwswaarden ten opzichte van het totaal aantal nieuwswaarden. Dit getal is voor elk ministerie berekend door het aantal negatieve nieuwswaarden te delen door het totaal aantal nieuwswaarden. Uit de figuur blijkt dat de thema s van het ministerie van Defensie het hoogst scoren op negatieve nieuwswaarden, waardoor dit departement het meeste kans heeft op medialogica. Het ministerie van Veiligheid en Justitie scoort het laagst op negatieve nieuwswaarden ten opzichte van het totaal aantal nieuwswaarden en heeft hiermee het minste kans op medialogica. Deze figuur laat dus van links (meest) naar rechts (minst) zien wie het meest gevoelig is voor medialogica. 4.5 Focus van mediagroepen op de verschillende thema s Naast de nieuwswaarden die ten grondslag liggen aan de aandacht die in de media aan de verschillende thema s wordt besteed is het ook interessant om te bekijken welke media aandacht besteden aan de verschillende thema s. In tabel 6 is weergegeven welke mediagroepen het meest hebben bericht over welke thema s. In de tabel is te zien dat de mediagroep kwaliteitskranten bij vrijwel elk thema goed is voor de meeste media-aandacht. Meestal beslaat dit ongeveer de helft van de totale berichtgeving. Op de tweede plaats volgen vaak de populaire kranten en in enkele gevallen de sociale media of Twitter, elk goed voor tussen de 5% en 20% van de totale berichtgeving. Hieronder zal uitgebreider in worden gegaan op het nieuws op sociale media (groen gekleurd), twitter (geel gekleurd) en gratis dagbladen (blauw gekleurd). Als specifiek wordt gekeken naar de aandacht op sociale media, valt op dat dit onderwerpen betreft die vooral de interesse hebben van bepaalde bevolkingsgroepen, bijvoorbeeld de onrust in het Midden- Oosten, het verbod op ritueel slachten, het immigratie en asielbeleid, gokken en kansspelen en de bezuinigingen op kunst en cultuur. De sociale media bieden een platform om over deze thema s te discussiëren. Daarnaast valt op dat voor sommige thema s gratis kranten op nummer 3 staan. Het is niet gek dat in deze kranten de onderwerpen hoger onderwijs van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap en ov-chipkaart van het ministerie van Infrastructuur en Milieu veel aandacht krijgen, omdat de gratis kranten gelezen worden in het openbaar vervoer en ook veelal door studenten worden gelezen. Op deze manier bereikt de informatie zijn doelgroep goed. Tabel 6. Mediagroepen en aandacht voor beleidsthema s Ministerie Thema Grootste mediagroepen BZK Immigratie en asielbeleid Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale media Woningcorporaties en woonbeleid Kwaliteitskranten Populaire kranten Twitter Bezuinigingen ambtenaren Kwaliteitskranten Populaire kranten Actualiteiten Informatieveiligheid overheid Kwaliteitskranten Sociale media Populaire kranten BuZa Onrust Midden-Oosten Kwaliteitskranten Sociale media Populaire kranten Ontwikkelingshulp Kwaliteitskranten Populaire kranten Twitter Ongevallen en rampen buitenland Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten 19

20 Mensenrechten incl. Bahrami Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Def Aanschaf JSF Twitter Kwaliteitskranten Sociale media Trainingsmissie Afghanistan Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Misstanden bij defensie Kwaliteitskranten Twitter Pop.Krant + Actualit. Bezuinigingen defensie Kwaliteitskranten Populaire kranten Actualiteiten EL&I Energiebeleid Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Innovatie Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Natuurbeleid incl. Hedwige-polder Kwaliteitskranten Populaire kranten Actualiteiten Verbod op ritueel slachten Kwaliteitskranten Sociale media Populaire kranten Fin Belastingen Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale media Eurocrisis Kwaliteitskranten Populaire kranten Twitter Staatssteun en bonussen banken Twitter Kwaliteitskranten Populaire kranten Bezuinigingen en begroting Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten I&M Infrastructuur en snelwegen Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale media Klimaat en milieu Kwaliteitskranten Populaire kranten Actualit. + Twitter Spoorvervoer incl. winter-overlast Twitter Kwaliteitskranten Populaire kranten OV-chipkaart Twitter Kwaliteitskranten Gratis kranten OCW Bezuinigingen kunst en cultuur Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale media Hoger onderwijs (incl.inholland) Kwaliteitskranten Populaire kranten Gratis kranten Passend onderwijs (+ bezuinigingen) Kwaliteitskranten Populaire kranten Actualiteiten SZW Pensioenakkoord en pensioenstelsel Twitter Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale zekerheid Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Kinderbijslag en kinderopvang Twitter Kwaliteitskranten Populaire kranten Wet Werken naar Vermogen Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten V&J TBS Kwaliteitskranten Populaire kranten Gratis kranten Drugsbeleid en wietpas Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Nationale Politie Kwaliteitskranten Populaire kranten Gratis kranten Gokken/kansspelen Kwaliteitskranten Populaire kranten Sociale media VWS Zorgverzekering en pgb Kwaliteitskranten Populaire kranten Twitter Elektronisch patiëntendossier Kwaliteitskranten Twitter Sociale media Rookverbod en alcohol Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Euthanasie Kwaliteitskranten Twitter Populaire kranten Voor wat betreft het aandeel van Twitter voor de verschillende thema s, valt op dat dit sterk verschilt van thema tot thema. Bijvoorbeeld, bij het thema staatssteun en bonussen banken van het ministerie van Financiën is Twitter goed voor 54% van de artikelen over het thema; bij bezuinigingen defensie van het ministerie van Defensie slechts voor 10,8% van de artikelen over het thema. Als wordt gekeken naar de thema s waarbij Twitter een groot aandeel heeft in de berichtgeving valt op dit vaak onderwerpen zijn waarover verontwaardiging bestaat onder burgers of die als schokkend worden ervaren, bijvoorbeeld: de executie van Bahrami, rampen in het buitenland, de bonussen van bankdirecteuren, de aanschaf van de jsf, de trainingsmissie in Afghanistan, de misstanden bij Defensie, het energiebeleid (het bouwen van kerncentrales) en de wietpas. Daarnaast zijn er ook ministeries die zelf over hun activiteiten twitteren en geretweet worden door andere instanties en burgers. Dit zijn onder andere het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid en het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het kan ook voorkomen dat een ministerie veel aandacht krijgt op Twitter doordat er veel over de minister die op het ministerie werkt wordt getwitterd. Zo wordt er vaak over minister Verhagen getwitterd, maar gaat dit vaak over zijn rol als vice-premier in plaats van zijn rol als minister van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie. Opvallend is dat het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als enige voor geen van haar thema s veel aandacht op Twitter heeft. 20