ALS DE KUNSTEN VERDWIJNEN STERVEN ONZE DROMEN

Transcriptie

1 ALS DE KUNSTEN VERDWIJNEN STERVEN ONZE DROMEN Janneke Verhagen Berlinde Bruykere Kreupelhout 2013 Biënnale Venetië 1

2 ALS DE KUNSTEN VERDWIJNEN STERVEN ONZE DROMEN Janneke Verhagen Als wij burgers onze kunstenaars niet meer ondersteunen, offeren we onze fantasie op aan de brute realiteit, zodat we ten slotte nergens meer in geloven en onze dromen geen waarde meer hebben. Yann Martel 1. INLEIDING Met dit essay ga ik op zoek naar een fundament voor onze hedendaagse kunsten. De noodzaak voor dit fundament lijkt door economische druk en maatschappelijk wantrouwen sterker dan ooit tevoren. We leven in een tijd van economische recessie waardoor de kunsten gedwongen zijn om op eigen benen te staan, om te opereren op grond van individuele draagkracht in plaats van tegemoetkoming en erkenning vanuit algemeen belang. Daarbij is de vraag wat we nu precies onder kunst verstaan?, een vraag die ons heden ten dagen eerder onbeantwoord in stilte achterlaat dan dat deze in volle overtuiging inzicht kan geven. De hedendaagse diversiteit aan kunstvormen in combinatie met het ontbreken van eenduidige stromingen, brengt ons in verwarring. Een verwarring die zich uit in de hedendaagse twijfel die komt kijken bij de ervaring van kunst. Een verwarring die ertoe bijdraagt dat er wellicht eerder een maatschappelijk wantrouwen wordt gecreëerd door de kunsten, dan dat er een rotsvast fundament aan overtuigingen van de waarde en betekenis wordt opgebouwd. Deze ontwikkelingen voor de kunsten in de loop van de geschiedenis zijn voor Hegel alle reden om het einde van de kunst aan te kondigen in zijn filosofische werk over de esthetiek (2012). Duidelijk geeft hij weer wat de mogelijkheden en onmogelijkheden zijn voor de kunsten van onze huidige tijd. Na een kritische uiteenzetting van zijn gedachten rest ons nog de vraag; Moeten we spreken van het einde van de kunst of kunnen we spreken van een nieuw begin?. Het woord is aan Schiller en Lyotard die beide op eigen wijze een weerwoord zullen bieden vanuit de ervaring en het gevoel of vanuit het maatschappelijk belang bezien. Zo zal Schiller ons met zijn filosofisch werk de esthetische opvoeding (2009) pogen te overtuigen van zijn geloof in de kunsten voor de ontwikkeling van ons mens-zijn. Zijn noties van de speeldrift en zijn aanzien ten opzichte van de kunstenaar kunnen de positie van de kunsten wellicht veiligstellen. Waarna Lyotard ons in het onmenselijke (1992) 2

3 vanuit postmoderne noties zal wijzen op de maatschappelijke rol die de kunsten op zich kunnen nemen in hun streven naar menselijkheid. Om te voorkomen dat de filosofie zich in een waarheid waant die los van onze werkelijkheid staat, zal ik ter inleiding van iedere filosoof een kunstwerk tonen. Op deze wijze poog ik de kloof tussen theorie en praktijk te dichten en kunnen de filosofen en de kunstenaars op beschouwende wijze de dialoog aangaan. En wie weet kunnen zij elkaar helpen in de strijd, naar het zoeken van een fundament voor de kunsten van onze huidige tijd. 3

4 2. KUNST EN DE VERWERKELIJKING VAN DE VRIJHEID `Als zij [de kunst] zich deze vrijheid eigen maakt is de schone kunst ( ) zo één van de manieren om het goddelijke, het diepste belangen van de mens, de allesomvattende waarheden van de geest tot bewustzijn te brengen en uit te spreken. In kunstwerken hebben de volkeren hun waardevolste innerlijke aanschouwingen en voorstellingen vastgelegd, en voor het begrip van de wijsheid en de religie is dikwijls de schone kunst, en bij sommige volkeren deze alleen, de sleutel. (Hegel, P. 17) Zanele Muholi faces and phases 2013 Biënnale Venetië Deze vrouwen, door de kunstenares Muholi geportretteerd zijn geen doorsnee Afrikaanse vrouwen, al doet de wijze van fotograferen dit in eerste instantie vermoeden. Voor degene die de tijd neemt om een betere blik te werpen valt er een samenhang te ontdekken in deze foto s die een boodschap met zich meedraagt. Deze vrouwen zijn tezamen geportretteerd om een gezicht te geven aan hen die vanwege hun seksuele geaardheid door de maatschappij niet worden erkend. Als kunstenares geeft ze een gezicht aan hen die niet gezien worden, ze geeft een stem aan hen die niet gehoord worden en maakt een vorm van onvrijheid zichtbaar voor hen die in hun eigenheid en identiteit worden ontkend. Zij zet haar kunst in, -bij gebrek aan politieke en maatschappelijke erkenning- om zich op een kritische wijze tot de maatschappij te verhouden en haar zorgen of ongenoegen zichtbaar te maken. Met de hoop op verandering. 4

5 2.1 Kunst als verwerkelijking van de vrijheid De kunst is in staat om de allesomvattende waarheden van de geest tot bewustzijn te brengen (Hegel, P. 17), zo schrijft Hegel in zijn Over de esthetiek (2012), een werk dat oorspronkelijk in 1835 is uitgebracht. Het werk van Muholi toont ons haar waarheid en haar notie van bewustwording en verandering. Zowel Hegel als Muholi claimen beide op eigen wijze het vermogen van de kunsten om aanspraak te maken op de verandering en ontwikkeling van onze realiteit. Een ontwikkeling die we binnen het werk van Hegel kunnen omschrijven als de verwerkelijking van de vrijheid (Hegel, 2012, p.17). Vanuit Hegel valt de hele geschiedenis te bezien als een proces van de zelfverwerkelijking en zelfbewustwording van de geest, waarbij de kunsten vanuit hun aanspraak op de zintuiglijkheid deze waarheid van de geest tot bewustzijn kunnen brengen. Maar wat precies verstaat Hegel onder deze geest? Zijn notie van een geest omvat ons volk als geheel wanneer het gaat om de objectieve geest, die we terug zien in de samenleving die door instituties is vormgegeven. Met zijn notie van de subjectieve geest wordt de individuele mens bedoeld die zich begeeft in deze instituties door de objectieve geest ingericht. En vanuit Hegel bezien zou je kunnen stellen dat Muholi vanuit haar subjectieve geest, met haar portretten poogt om de ontwikkeling van deze objectieve geest te beïnvloeden of te bewerkstelligen. Zo zijn de kunsten op grond van hun aanspraak op de zintuiglijkheid in staat om beroep te doen op onze verwerkelijking van de vrijheid. Om de positie van de kunsten van een duidelijke afbakening te voorzien komt Hegel in zijn uiteenzetting Over de esthetiek (2012) tot verschillende tegenstellingen, welke kenmerkend zijn voor zijn dialectische denken. Zo maakt hij het onderscheid tussen; (1) de kunsten en de natuur, (2) de vrije kunst en de dienende kunst, (3) de kunsten en de wetenschappen en (4) tussen de kunsten en de filosofie. Zijn eerste onderscheid tussen (1) de kunsten en de natuur toont ons zowel overeenkomsten als verschillen. Want hoewel we schoonheid kunnen ervaren in zowel de natuur als in de kunsten, kent Hegel aan de schoonheid van de kunst een hogere staat toe. Op grond van haar geestelijke vermogens is de kunst in staat om haar schoonheid te tonen, waarbij ze een vrijheid krijgt toegekend waaraan het de natuurlijke schoonheid ontbreekt; Want de schoonheid van de kunst is uit de natuur geboren en herboren, en zoveel hoger de geest en zijn producten staan boven de natuur en haar verschijningen, zoveel hoger staat het schone van de kunst boven de schoonheid van de natuur. (Hegel, 2012, p.10) Binnen de kunsten zelf kunnen we evengoed een onderscheid aanbrengen tussen (2) de 5

6 werken die uit vrijheid zijn voortgebracht en de werken die uit dienstbaarheid voor andere doeleinden worden bewerkstelligd (Hegel, 2012, p.17). Dit onderscheid benoemt Hegel tot de vrije kunst en de dienende kunst waarbij het primaat uitgaat naar de vrije kunst want; Pas wanneer de kunst zich los heeft weten te maken van haar dienstbaarheid en zich in vrije zelfstandigheid haar vrijheid weet te veroveren en behouden is de schone kunst benoemt tot waarachtige kunst (Hegel, 2012, p.17). Zijn tegenstelling tussen de wetenschap en de kunst (3) laat ons een verschil in benadering zien. Het oogt problematisch voor de kunsten om algemene wetten met betrekking tot het schone en de smaak op te stellen, omdat er oneindig vele en daarmee vooralsnog particuliere opvattingen over het schone bestaan (Hegel, 2012, p.16). Terwijl de wetenschappen niet anders gewend zijn dan tot algemene en universele wetten te komen, zou je kunnen stellen dat de kunst zich beter leent voor de ervaring van de subjectieve geest. Maar daarmee zou iedere vorm van wetenschappelijke fundering voor de kunsten verloren gaan, wat Hegel wil voorkomen. Enerzijds kent hij een sterke positie toe aan de kunsten (in hun aandeel in de verwerkelijking van de absolute geest), maar anderzijds maakt hij de kunsten ondergeschikt aan de wetenschap, door de rationaliteit te verkiezen boven de zintuiglijkheid. Want, zo stelt Hegel; Wanneer we nu enerzijds de kunst deze hoge positie geven, dan moeten we anderzijds evenzeer in gedachten houden dat de kunst, naar vorm en inhoud toch niet de hoogste en absolute wijze is om de werkelijke belangen van de geest tot bewustzijn te brengen. (Hegel, 2012, p.21) In zijn vergelijking tussen de kunsten en de filosofie (4) maakt Hegel zijn wantrouwen duidelijk achter de notie van zintuiglijkheid (waar de kunst zich op beroept) en uit hij zijn vertrouwen in de rol van de wetenschappen welke in staat zijn om de diepere opvatting van de waarheid in begrippen te duiden. (Hegel, 2012, p.21) Vanwege deze opvatting is Hegel van plan zijn kunstfilosofie uit te bouwen tot een esthetica als een wetenschap; voor hem is de esthetica meer dan een verzameling subjectieve bevindingen en is de filosofie in staat om de kunst ondubbelzinnig uit te drukken. (Hegel, 2012, blz. 136) 2.2 Het einde van de kunst Ondanks de positie die de kunsten krijgen toegekend in het proces van de verwerkelijking van de vrijheid, wordt al snel duidelijk dat zijn positieve noties voor de kunsten aan het verleden zijn toegeschreven. Binnen de kunsten kunnen we -vanuit de geschiedenis bezien- een verandering ontdekken die betrekking heeft op de wijze waarop we ons vandaag de dag tot de kunsten verhouden. Een verandering die volgens Hegel getuigt van een algemene toestand 6

7 van de tijd die niet gunstig is voor de kunst. (Hegel, 2012, p.23) Zo constateert Hegel dat de hedendaagse kunst zich niet enkel laat begrijpen door de pure aanschouwing maar zich beroept op het reflectieve vermogen over deze aanschouwing. Onze hedendaagse kunst wordt gekenmerkt door verwarring achter de vraag naar betekenis bij gebrek aan eenduidige kaders en richtlijnen waarmee deze hedendaagse ervaring van kunst een ervaring is die vragen oproept bij haar kijkers. En juist dit reflectieve karakter van de kunst is voor Hegel kenmerkend voor de claim van het einde van de kunst (Hegel, 2012, p.23); `In al deze opzichten behoort voor ons de kunst, wat haar hoogste bestemming betreft, tot het verleden en voor de kunstenaar rest er slechts de opdracht zich te berusten in zijn lot; Niet alleen is het voor de praktiserend kunstenaar zelf, vanwege de publieke reflectie en de algemeen gewoonte van het praten en oordelen over kunst, verleidelijk en aanstekelijk om in zijn werk meer gedachten op te nemen, maar de algehele geestelijke cultuur is ook van dien aard dat de kunstenaar zelf deel uitmaakt van die reflecterende wereld en haar relaties (Hegel, 2012, p.23) Door dit reflectieve karakter van de kunst constateert Hegel dat het ideële het over heeft genomen van het materiële waarmee de gedachte en de reflectie over de kunst de schone kunst hebben overvleugeld. (Hegel, 2012, p.21) Het woord neemt het over van het beeld. Het bewuste neemt de overhand. En in deze denkende beschouwing die de hedendaagse kunsten eigen is vindt de kunst zijn ondergang. Door de ontwikkeling van de kunsten door de geschiedenis heen, is de positie van de kunst overgenomen door het woord en het begrip van de filosofie. Haar krachten behoren niet meer tot de beeldende en visuele mogelijkheden, maar tot de gedachten achter het werk en de aanschouwing in ideële zin. En laat dit nu net het terrein van de filosofie zijn... 7

8 3. KUNST EN DE VERRIJKING VAN ONS MENS-ZIJN De mens speelt alleen, indien hij in de volle betekenis van het woord mens is, en hij is alleen dan geheel mens, indien hij speelt Schiller Alexandra Pirici & Manuel Pelmus La situazione antispettiva 2013 Biënnale Venetië Zij die het Roemeense paviljoen bezochten tijdens de Biënnale in Venetië stond een verrassing te wachten. De ruimte die je betrad bleek na binnenkomst leeg. Iedere vorm van materialiteit ontbrak; de ruimte was niet gevuld met werken, maar enkel met de aanwezigheid van mensen. Er werd gepoogd een immaterieel retrospectief van de Venetiaanse Biënnale voor te dragen, waarbij kunstwerken uit de geschiedenis door de performers werden besproken en in een nieuwe context werden geplaatst. Deze nieuwe context doet beroep op haar publiek, zij is getuige van de woorden die de leegte vullen van het paviljoen en raakt in haar gevoel en in haar wezen aangetast door de nabijheid van het werk. 3.1 Schiller over het belang van de esthetische opvoeding van de mens Schiller vraagt met zijn esthetische opvoeding van de mens (2009) oorspronkelijk geschreven in 1793, de aandacht voor het individu en zijn persoonlijke ontwikkeling in zijn 8

9 mens-zijn en toont ons dat de kunsten hier een cruciale rol in spelen. Waar Hegel de kunsten nog positioneert in een ondergeschikte rol binnen zijn filosofische onderzoekingen, daar stelt Schiller dat de kunsten een centrale positie hebben in de humanisering van de samenleving (Schiller, 2009, p. 33). Waar voor Hegel het werk van Pirici & Pelmus alle aanleiding zal geven om het einde van de kunst te claimen (niet alleen is er sprake van het woord dat het overneemt van het beeld; bij dit werk is iedere vorm van materialiteit verloren gegaan!) daar zal Schiller hem binnen deze minimalistische vorm van kunst die haar ware noties in het immateriële en het concept vindt, wijzen op de esthetische ervaring bij het publiek en de speeldrift bij de performers. Hij zal ons wijzen op de mogelijkheid, voor de kunsten weggelegd, om zich te kunnen verhouden tot de eigen tijd en daarmee een eigen positie in te nemen (ook met betrekking tot de geschiedenis, zoals de Roemenen hadden begrepen). Schiller s hoge verwachtingen van de mogelijkheden van de kunsten komen voort uit zijn sterke scepsis met betrekking tot de politieke staat van zijn tijd. In tegenstelling tot Hegel, betwijfelt hij ten sterkste of de maatschappij die door de staat van gebrek is vormgegeven, wel is ingericht om de mens in zijn ontwikkeling in mens-zijn te bewerkstelligen. (Schiller, 2009, p.11) De maatschappelijke rol die de kunsten kunnen verwerkelijken is broodnodig gezien de huidige omstandigheden waarin zijn tijdgenoten opgroeien; egoïsme, onderwerping, ondeugdelijkheid, verwildering en verslapping zijn kenmerkend voor het menselijk verval door Schiller omschreven (Schiller, 2009, p.17); Het egoïsme heeft zijn systeem in de schoot van de meest geraffineerde samenleving gelegd, en zonder een sociaal hart te ontwikkelen, ondergaan wij alle infecties en kwellingen van de maatschappij, Wij onderwerpen ons vrije oordeel aan haar despotische mening, ons gevoel aan haar bizarre gebruiken, onze wil aan haar verleidingen, alleen onze willekeur handhaven wij tegenover haar heilige krachten`.. (Schiller, 2009, p.19) Onder deze kwellingen en infecties van de maatschappij is de mens zijn natuurlijke harmonie verloren. Door gebrek aan uitdaging ontwikkeld hij zich slechts fragmentarisch, waardoor vele talenten verloren gaan; De moderne mens verwaarloost zijn overige talenten doordat hij aan die ene capaciteit welke hem geacht wordt en lonend is, alle zorg te besteden (Schiller, 2009, p.23). Deze disharmonie door de maatschappij aangedaan, door Schiller benoemt tot het drama van de huidige tijd valt in hoofdzaak te wijten aan het gebrek van samenhang tussen het gevoel en het verstand. Het verstand is de positie van de heer gegeven, 9

10 welke de rest van de menselijke mogelijkheden onderdrukt (Schiller, 2009, p.21). En deze rationalisering valt de politiek het sterkst te verwijten; in al haar abstracties is zij niet in staat haar onderdanen te overtuigen, doordat ze de mensheid verwart met een construct van het verstand. Met alle gevolgen van dien; En zo wordt dus langzamerhand het concrete individuele leven vernietigd, opdat de abstractie van het geheel zijn schamel bestaan kan voortzetten; voor altijd blijft de staat vreemd voor zijn burgers omdat hun gevoel hem nergens raakt. (Schiller, 2009, p. 23) In deze omstandigheden vind Schiller de fundering van zijn esthetische opvoeding van de mens. De mens zal zijn harmonie tussen het verstand en het gevoel, zijn weerbaarheid voor zijn streven naar politieke vrijheid, weer terug kunnen vinden met behulp van de kunsten. De kunsten zijn in staat aanspraak te maken op onze mate van sensibiliteit en levendigheid en als dochter van de vrijheid, is ze in staat onze maatschappij te humaniseren, door de aanspraak op onze verbeeldingskracht. (Schiller, 2009, p.27) 3.2 Schiller over de speeldrift en de taak van de kunstenaar Het vermogen tot verbeeldingskracht zet aan tot verandering en daagt de mens uit om zich op eigen wijze tot zijn tijd te verhouden. Het is het spel van de kunsten dat de mens pas echt vrij zal maken aldus Schiller ( 2009, p.34). Dit spel wordt door hem vernoemd tot de speeldrift ; de drijfveer van de mens die hem in staat stelt zich zowel fysiek als moreel vrij te maken en zich in zijn volle mens-zijn te ontwikkelen. Deze speeldrift creëert een speelsheid, een dynamische en onderzoekende houding waarin de mens zijn weerbaarheid vindt ten opzichte van de wetten van de natuur en de eisen van de politiek, ook wel vernoemd tot de zintuiglijke drift en de vormdrift. Een leven vanuit de speeldrift doet de mens zijn werkelijke vrijheid ervaren; Wanneer hij zich tegelijkertijd bewust is van zijn vrijheid en gewaarwordingen heeft van zijn bestaan, waarin hij zich materie voelt en zichzelf leert kennen als geest dan, en alleen dan, zou hij een compleet beeld van zijn mens-zijn hebben. (Schiller, 2009, p.52) Een belangrijke taak is weggelegd voor de kunstenaar; De kunstenaar is weliswaar kind van zijn tijd, maar het is slecht voor hem wanneer hij tevens zijn leerling is of, nog erger, zijn gunsteling (Schiller, 2009, p.33) Bij uitstek is de kunstenaar degene aan wie de mogelijkheid is gegeven om de tijd te zuiveren. Bij uitstek is hij degene die in staat is om een nieuw ideaal te ontwikkelen waarin het mogelijke en het noodzakelijke samengaan door het oordeel van zijn tijd te verachten (Schiller, 2009, p. 33). Aan hem is de uitdaging weggelegd om zijn ideeën te verbeelden; in illusie en waarheid, in het spel van zijn fantasie en in de 10

11 ernst van zijn daden, in alle zintuiglijke en geestelijke vormen en hij moet dit zwijgend in de oneindige tijd werpen. (Schiller, 2009, p.33) De kunstenaar kan met zijn kunst en haar vermogen tot schoonheid een beroep doen op onze vorming van de mensheid (Schiller, 2009, p.36). Met zijn verbeeldingskracht kan hij de mens sturen in de zoektocht naar volledig mens-zijn. De enige noodzakelijkheid, voor de kunstenaar als kind van zijn eigen tijd is om niet in deze tijd op te gaan. Schiller adviseert de kunstenaar dan ook de nodige weerbaarheid voor de gewoonten en gebruiken van zijn tijd; `Leef met je tijd mee, maar wees er geen product van. Omring je tijdgenoten, waar je ze ook aantreft, met edele, grootse, spirituele vormen, omring ze met symbolen van het voortreffelijke tot de schijn de werkelijkheid en de kunst de natuur overwint. (Schiller, 2009, p.35) 11

12 4. KUNST EN HAAR AANSRPAAK TEGEN DE ONMENSELIJKHEID `Het belang van de mensen wordt ondergeschikt gemaakt aan het voortbestaan van de complexiteit`. (Lyotard, 1992, p.16) Wang Qingsong follow him 2013 Biënnale Venetië Wang Qingsong geeft als kunstenaar een gezicht aan de impact van het Westerse wereldbeeld op de oorspronkelijke en traditionele Chinese samenleving. De hoofdpersoon bevindt zich in een bibliotheek van een toonaangevende universiteit, omringd door literatuur van wereldformaat, op zoek naar verbreding van zijn bewustzijn. Deze man in kwestie lijkt zich te verliezen in een hopeloze strijd op zoek naar wijsheid. Nog niet al zou hij zich wijden over al deze boeken, dan nog zou hij slechts toegang hebben gekregen tot een klein deel van een veel groter geheel aan menselijke kennis. Deze persoon in kwestie symboliseert de impact van de Westerse beschaving op de Chinese maatschappij, waarbij de kunstenaar poogt een reactie bij zijn toeschouwers uit te lokken, in herkenning, in vertwijfeling of met een lach. 4.1 Lyotard over het onmenselijke van onze tijd In het werk van Lyotard waarin hij schrijft over het onmenselijke (1992), (oorspronkelijk verschenen in 1988) vinden we een zelfde verontrusting als het gaat om de hedendaagse tijd. 12

13 In verschil met Schiller, welke tot romanticus wordt gerekend, is Lyotard als postmodernist ook écht van onze huidige tijd en vraagt hij ons met kritische blik naar onze maatschappij te kijken. Hoewel Schiller als romanticus zijn verzet tegen de maatschappij en de politiek met name fundeert op de verwaarlozing van het gevoel en de natuurlijke harmonie, zal Lyotard ons waarschuwen voor het beheersingsdenken van onze tijd, voor de vervreemding door technologische ontwikkelingen, voor het onmenselijke door de complexiteit van de maatschappij waarin we ons begeven. Maar zowel Schiller als Lyotard nodigen ons uit om met een kritische blik naar onze huidige tijd te kijken. En zo ook vraagt het werk van Qingsong om eenzelfde kritische houding wanneer het om onze huidige tijdsgeest gaat. Om duidelijk te krijgen wat Lyotard precies onder zijn notie van het onmenselijke verstaat is het zinvol om allereerst twee vormen van onmenselijkheid te onderscheiden. Waarbij de eerste vorm onze maatschappij betreft en de tweede vorm ons als persoon aangaat. Zijn eerste vorm van onmenselijkheid heeft betrekking op het systeem en geeft een kritiek op alle moderne ontwikkelingen weer waardoor de mens omgeven wordt, welke op maatschappelijk, cultureel, politiek, economisch en bovenal technologisch gebied invloed uitoefenen op de mens. (Lyotard, 1992, p. 16). De mate van complexiteit welke schuilgaat achter het systeem, neemt toe en leidt tot vervreemding, waardoor Lyotard van het onmenselijke spreekt. Deze vervreemding komt tot stand doordat de mens in dienst komt te staan van de complexiteit welke door het idee van technologische en economische vooruitgang wordt veroorzaakt. Deze complexiteit gaat de mens te boven doordat hem iedere vorm van grip wordt ontnomen, en dit terwijl de technologie ons juist controle en grip, vooruitgang en ontwikkeling doen beloven. Maar paradoxaal genoeg veroorzaken deze ontwikkelingen daarentegen complexiteit, onbeheersbaarheid en vervreemding. Naast deze eerste vorm van onmenselijkheid welke Lyotard aan het systeem toeschrijft is er nog een tweede vorm van onmenselijkheid welke betrekking heeft op ons mensen, op de ziel. Lyotard bekritiseerd de wijze waarop de mens zijn existentiële eigenheid denkt te kunnen verkrijgen. Zo is er een vreemdheid en een openheid te ontdekken bij het zelf waar we nooit grip op zullen krijgen, waar we nooit invulling of betekenis aan kunnen geven. Of zoals Lyotard het zelf verwoordt; het is de oneindig verborgen onmenselijkheid waarvan de ziel de gegijzelde is welke we niet kunnen bevatten. (Lyotard, 1992, p. 9) Het is een misvatting dat we het zelf volledig kenbaar en inzichtelijk kunnen krijgen. Het is de vreemdheid die nooit verdwijnen zal. En er dreigt gevaar voor diegene die zijn oneindig verborgen onmenselijkheid ontkent, en deze via de onmenselijkheid van het systeem 13

14 inzichtelijk wil krijgen; want het systeem doet veeleer vergeten wat er aan ontsnapt waarmee de zoektocht naar het zelf op een eindeloos dwaalspoor zal uitkomen (Lyotard, 1992, p. 10). Er is een openheid en onontvankelijkheid van het zelf, welke ondanks vele pogingen op inzicht, controle en grip, altijd onbepaald zal blijven. 4.2 Lyotard over de taak van de kunsten Beide vormen van onmenselijkheid zoals door Lyotard omschreven zien we terug in het werk van Qingsong. Als kunstenaar heeft hij de transformatie van China van een traditionele samenleving naar een worsteling met westerse idealen en verstedelijking meegemaakt. Vanuit de kloof die is ontstaan tussen culturele waarden uit het verleden en het heden komt hij tot zijn beelden waarmee hij de toeschouwer aan het denken wil zetten. Zo is zijn werk zeer kritisch over het consumentisme en het kapitalisme dat onze hedendaagse samenleving aantast in haar oorspronkelijkheid. Met zijn kunst probeert hij een reactie uit te lokken bij zijn publiek, door de inzet van drama of overdrijving, van humor of herkenning, op eenzelfde wijze als Lyotard de lezer van zijn boek duidelijk wil maken, dat er iets op het spel staat. Daarbij lijkt de hoofdpersoon van zijn kunstwerk, te midden van zijn enorme bibliotheek, getuige van de onmenselijkheid van de ziel ; hij zoekt naar invulling en betekenis binnen de kaders en veranderingen door het systeem gecreëerd, maar lijkt hierin te verdrinken. Na de uiteenzetting van zijn noties van het onmenselijke komt Lyotard tot zijn aanspraak op de kunsten en de literatuur. Het is aan hen weggelegd om verzet te bieden tegen de onrechtvaardigheid van de eigen tijd. Het is aan het schrijven en aan het denken weggelegd om zich getuige te wagen van deze eigen tijd, om uit een streven naar menselijkheid kritiek uit te oefenen op deze eigen tijd. En hierin kunnen Schiller, Lyotard en Qingsong, elkaar de hand schudden. Wellicht kunnen ze hiermee Hegel tonen dat een mate van reflexiviteit geen ondergang hoeft te zijn voor de kunsten, maar juist een kracht kan zijn, in de tijd, onze moderne tijd, waarin het hard nodig is om vanuit de kunsten een weerwoord te krijgen op de blinde overtuigingskracht van het systeem. Wellicht valt het onze hedendaagse kunstenaars te vergeven dat zij zich, naast het materiële ook beroepen op het ideële. `'Take a look at the urban people's life. We dine at mcdonald's, KFC, and pizza hut. We drink cola, starbucks' coffe and lipton tea. We live in roman fantasy, lincoln park, vancouver forest and east provence. We drive benz, BMW and lamborghini. All these western consumer products 'modernize' this originally agricultural country. However such life in high fashion is so ridiculous, contradictory and crazy. The Chinese traditions and elite 14

15 culture fail to have energy and vigor, deserving to be trashed. This is the contemporary china in its massive scale.' Wang Qingsong, in his artist statement 15

16 CONCLUSIE De heersende verwarring met betrekking tot de betekenis en het belang van onze hedendaagse kunst, brachten mij tot deze zoektocht naar een fundament voor de kunsten. Zo begon ik mijn paper met de vraag; Moeten we spreken van een einde van de kunst of kunnen we spreken van een nieuwe begin? Meerdere filosofen zijn gehoord. Meerdere kunstenaars zijn gezien. Hegel voorziet de kunsten van een fundament aan de hand van haar aandeel in de verwerkelijking van de vrijheid binnen het proces van de geschiedenis. Hij constateert het einde van de kunst op grond van de ontwikkeling van het reflectieve en beschouwende karakter van de kunsten dat naar de voorgrond treed, waarmee de kunst zich in het domein van de filosofie gaat begeven. Maar de vraag die, geheel gerechtvaardigd gesteld kan worden is; waarom deze ontwikkeling wordt benoemt tot het einde? En of dit einde zich binnen het domein van de filosofie laat funderen en verklaren of binnen de realiteit ven de hedendaagse kunsten wordt ervaren? Schiller toont ons de essentiële rol die de kunsten spelen in de verwerkelijking van ons mens-zijn en de humanisering van de maatschappij. Deze grote verwachtingen van de kunst komen voort uit een sterke vorm van wantrouwen en teleurstelling in de politieke en maatschappelijke omstandigheden van zijn tijd. Hij wijst ons op het gevaar van de heerschappij van de rede en op het belang van de speeldrift voor de mens. Deze speeldrift stelt de mens in staat [waaronder de kunstenaar in het bijzonder] om zich tot zijn eigen tijd te verhouden. Juist in deze verhouding tot de tijd vindt de kunst zijn ware betekenis en zijn ware vrijheid. Maar juist deze verhouding raakt bij Hegel in verwaarlozing, vanwege haar grote dienstbaarheid tot de tijd. Want juist deze verhouding raakt bij Hegel in vergetelheid, door haar ondergeschikte positie ten aanzien van de filosofie en de wetenschap van zijn tijd. Lyotard zal dit wantrouwen in de huidige politiek door Schiller opgesteld, vanuit postmoderne noties bijstaan. Hij toont ons de onmenselijkheid van het systeem waarin we ons begeven. Een onmenselijkheid die wordt veroorzaakt door de mate van vervreemding en een toename van complexiteit die het systeem eigen zijn. Zowel de notie van speeldrift [welke zijn wortels kent in de Romantiek] als deze postmoderne notie van onmenselijkheid verkondigen een streven naar openheid, naar onbepaaldheid en speelsheid voor de mens. Een streven dat door de hedendaagse tijd sterk op de proef wordt gesteld, maar waarvan de kunsten getuigen kunnen zijn in hun streven naar menselijkheid. Op de vraag of we moeten spreken van een einde van de kunst of een nieuw begin 16

17 of beter gezegd een ontwikkeling, zullen de kunstenaars die aan bod zijn gekomen de laatste optie verkiezen en funderen. Zo hebben de kunstwerken van Muholi, Pirici & Pelmus en Qingsong ons in tekst en beeld overtuigd, dat zij zich vanuit een kritische positie tot de eigen tijd weten te verhouden. Daarbij tonen deze kunstwerken ons dat de mate van reflexiviteit en bedachtzaamheid geen afbreuk doen aan de materialiteit van het werk. Sterker nog; het idee achter het werk creëert een meerwaarde in de beleving en bevraging van het werk, waarmee het lijkt dat de kunsten haar terreinen eerder hebben verbreed in plaats van verlaten. En tot slot tonen deze werken uit de praktijk ons dat de scheidslijn tussen filosofie en kunst, tussen idee en materie, tussen tekst en beeld, wellicht veel minder duidelijk en afgebakend is dan door theoretici op voorhand wordt gesteld. Zo kom ik tot mijn fundering voor de kunsten van onze hedendaagse tijd. Juist in haar vermogen om zich te verhouden tot de tijd vindt de kunst haar vrijheid. Zij is in staat om ons met andere ogen naar de werkelijkheid te laten kijken en te bevragen wat eerder als vanzelfsprekend werd bezien. Juist op grond van deze vermogens vindt de kunst haar maatschappelijke betekenis en individuele belang. In een wereld zonder kunsten, gaan we ten onder aan de realiteit, zo ben ik bang als de kunsten verdwijnen sterven onze dromen... 17

18 LITERATUURLIJST Hegel (2012) Over de esthetiek afbakening en fundering van de esthetica (p. 9-29) Amsterdam: Boom Lyotard (1992) Over het onmenselijke- voorwoord over het onmenselijke (p. 8-16) Kampen: Kok Angora Schiller (2009) Brieven over de esthetische opvoeding van de mens (p ) Amsterdam: Octavo. BRONVERMELDING Afbeelding Berlinde Bruyckere Afbeelding Zanele Muholi Afbeelding Alexandra Pirici & Manuel Pelmus exhibitions /diaporama /55th-venice-biennale-contemporary-art/13787 Afbeelding Wang Qingsong: 18