Cover Page. The handle holds various files of this Leiden University dissertation

Transcriptie

1 Cover Page The handle holds various files of this Leiden University dissertation Author: Dubelaar, M.J. Title: Betrouwbaar getuigenbewijs : totstandkoming en waardering van strafrechtelijke getuigenverklaringen in perspectief Issue Date:

2 Betrouwbaar getuigenbewijs

3

4 Betrouwbaar getuigenbewijs Totstandkoming en waardering van strafrechtelijke getuigenverklaringen in perspectief PROEFSCHRIFT ter verkrijging van de graad van Doctor aan de Universiteit Leiden, op gezag van Rector Magnificus prof. mr. C.J.J.M. Stolker, volgens besluit van het College voor Promoties te verdedigen op donderdag 6 februari 2014 klokke uur door Marieke Josine Dubelaar geboren te Nijmegen in 1978

5 Promotiecommissie: Promotor: Co-promotor: Overige leden: prof. mr. C.P.M. Cleiren dr. J.W. de Keijser prof. mr. M.J. Borgers (Vrije Universiteit Amsterdam) prof. dr. A.P.A. Broeders (UL & Maastricht University) prof. mr. P.T.C. van Kampen (Universiteit Utrecht) prof. dr. P.J. van Koppen (Vrije Universiteit Amsterdam) mr. D.J.C. Aben (Hoge Raad der Nederlanden) Lay-out: Anne-Marie Krens Tekstbeeld Oegstgeest 2014 M.J. Dubelaar ISBN NUR Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp, Voor het overnemen van (een) gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (art. 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.

6 Voor Hans Nijboer

7

8 Inhoudsopgave 1 INLEIDING Aanleiding Belang en risico s getuigenverklaringen in het strafproces Weerslag inzichten omtrent betrouwbaarheid in het recht Schriftelijke procescultuur in Nederland Vraag en doel van het onderzoek Doel van het onderzoek Centrale vraag Perspectief Afbakening Begrippen Opbouw en methodologie 11 DEEL I GETUIGENVERKLARINGEN ALS INSTRUMENT VAN WAARHEIDSVINDING 15 2 WAARHEIDSVINDING EN BEWIJZEN IN HET STRAFPROCES Inleiding Strafrechtelijke waarheidsvinding Relatie tot andere doelen in het strafproces Correspondentie als ideaal Materiële versus formele waarheid Bewijzen in het recht Enkele sleutelbegrippen Bewijs en bewijzen Feiten Algemene kenmerken van het proces van bewijzen Empirische activiteit Beslissen in onzekerheid Bijzonderheden van strafrechtelijk bewijzen Niet-epistemologische waarden Definitieve bewijsbeslissing en asymmetrie ten voordele van verdachte Gangbare redeneerprocessen Theorieën over bewijs: atomistisch en holistisch Argumentatieve schematische benaderingen Narratieve benadering 41

9 VIII Inhoudsopgave Probabilistische benadering Verhouding bewijstheorieën Kwaliteit van individuele bewijsstukken Betrouwbaarheid en geloofwaardigheid Relevantie en bewijswaarde Tot besluit 59 3 ROL VAN GETUIGENVERKLARINGEN BIJ DE STRAFRECHTELIJKE WAARHEIDSVINDING Inleiding Belang van getuigenverklaringen Afhankelijkheid van verklaringen in het algemeen Historische ontwikkeling getuigenbewijs op het West- Europese continent Plaats getuigen(verklaringen) in het hedendaagse strafproces Nadere duiding van (getuigen)verklaringen Verklaringen als kenbron van de werkelijkheid Kenmerken van formele (getuigen)verklaringen Verklaringen als bron van argumentatie Getuigenverklaringen in de context van bewijzen Cognitieve aspecten Procedurele aspecten Aspecten met betrekking tot de waardering Reductionistisch perspectief Onbewuste processen Gedeelde verantwoordelijkheid spreker en toehoorder Tot besluit 80 4 VERWERKING VAN GETUIGENVERKLARINGEN IN STRAFPROCESSUELE CONTEXTEN Inleiding Karakteristieken van continentale procesmodel afgezet tegen het Anglo-Amerikaanse procesmodel Voortgezette karakter van het onderzoek Exclusiviteit van het officiële onderzoek Dominantie van het schriftelijk procesdossier Accent op beslis- en motiveringsregels Rechterlijke overtuiging als besliscriterium Onmiddellijkheidsbeginsel in het continentale procesmodel Onmiddellijkheid als reactie op de geheime inquisitoire procedure Invulling van het onmiddellijkheidsbeginsel in de Duitse dogmatiek 97

10 Inhoudsopgave IX Aan het onmiddellijkheidsbeginsel ten grondslag liggende aannamen Functioneren van het onmiddellijkheidsbeginsel op het West- Europese continent Hearsay-doctrine en right to confrontation in het Anglo-Amerikaanse procesmodel Aard en inhoud van de hearsay-doctrine Ratio achter en verklaringen voor de hearsay-uitsluiting Kritiek op de hearsay-doctrine Relatie hearsay-doctrine en het recht op confrontatie Ondervragingsrecht in artikel 6 lid 3 sub d EVRM Aard en inhoud van het ondervragingsrecht Relatie met het onmiddellijkheidsbeginsel Ondervragen van getuigen ter terechtzitting? Toelaatbaarheid en gebruik van verklaringen uit het vooronderzoek Beoordelingsmodel Reden voor beperking ondervragingsrecht Solely or decisive extent? Compenserende factoren Nadere reflectie op de omvang van het ondervragingsrecht en de toetsing door het Hof Vorm van de informatieoverdracht in het continentale en Anglo- Amerikaanse procesmodel nader beschouwd Tot besluit TOTSTANDKOMING VAN GETUIGENVERKLARINGEN Inleiding Waarnemings- en geheugenprocessen Waarnemingsprocessen Geheugenprocessen Inprenting Retentie Reproductie Afleggen van getuigenverklaringen tijdens het verhoor Getuigenverklaringen als een product van gezamenlijke constructie Communicatie binnen het verhoor Gezamenlijk construeren Fasen in de totstandkoming van de verklaring Verhoormethoden Standaard getuigenverhoor Geleide herinnering en cognitief interview Andere verhoormethoden Inzet van (tactische) instrumenten bij het verhoor 152

11 X Inhoudsopgave Effecten van herhaald ondervragen Voor het verhoor relevante kenmerken van getuigen Verslaglegging van de getuigenverklaringen Tot besluit BEOORDELING GELOOFWAARDIGHEID VAN GETUIGENVERKLARINGEN Inleiding Wetenschappelijk onderzoek naar de geloofwaardigheid van getuigenverklaringen Verklaring Accuratesse, consistentie en volledigheid Accuratesse Consistentie Volledigheid Coherentie en plausibiliteit Verbale analysemethoden Criteria-based content analysis Reality monitoring Bron Oprechtheid Competentie Andere persoonskenmerken van de getuige Presentatie Gedrag en emotie Zekerheid Medium Totstandkoming Tot besluit 193 DEEL II NORMERING EN GEBRUIK VAN GETUIGENVERKLARINGEN IN HET NEDERLANDSE STELSEL VAN STRAFVORDERING ALGEMENE KARAKTERISTIEKEN VAN HET NEDERLANDSE WETTELIJKE BEWIJSSTELSEL Inleiding Typering van het wettelijk bewijsstelsel in Wetboek van Strafvordering Omvang van de feitenvaststelling: beslissen op grondslag van de tenlastelegging Wettige bewijsmiddelen Bewijsminima Rechterlijke overtuiging en waarderingsvrijheid Motivering van de bewijsbeslissing Geen juridische bewijstheorie Tot besluit 216

12 Inhoudsopgave XI 8 GETUIGEN IN HET NEDERLANDSE STRAFPROCES: BEGRIP EN POSITIE Inleiding Begrippen getuige en verklaring naar algemeen taalgebruik Invulling van het begrip getuige in het Nederlandse strafproces Verhouding getuige tot andere informanten in het strafproces Hoedanigheid van getuige versus verdachte Hoedanigheid van getuige versus deskundige Hoedanigheid van getuige versus slachtoffer Persoon van de getuige en diens processuele positie Meer aandacht voor de belangen van de getuige Europese invloeden Nationaal juridische status Taak en plichten van de getuige Rechten van de getuige Komende herijking positie getuige Differentiatie in type getuigen Anoniem gebleven personen Afgeschermde getuigen Getuigen aan wie toezeggingen zijn gedaan Tot besluit HOREN VAN GETUIGEN TER TERECHTZITTING IN DE NEDERLANDSE PROCESCULTUUR Introductie Begrippen: horen, verhoren en ondervragen Gangbare wijze van procederen ter terechtzitting in vogelvlucht Doorwerking van het onmiddellijkheidsbeginsel in het Nederlandse strafproces Opstelling van de Hoge Raad in het De auditu-arrest Toelating van verklaringen van horen zeggen Inbreuk op de wettelijke regeling en bedoeling wetgever? Praktijk na het De auditu-arrest Correcties op de de auditu-praktijk Onmiddellijkheidsbeginsel in de hedendaagse Nederlandse literatuur Achtergronden van het functioneren van het onmiddellijkheidsbeginsel Waardering van de Nederlandse stijl van procederen Sterke kanten Zwakke kanten Fixatie van de verklaring in een monoloog Eenzijdige samenstelling van het procesdossier Belief perseverance en confirmation bias Verificatoir beslisproces Veranderingen in de wijze van proces voeren onder invloed van de ICT Tot besluit 277

13 XII Inhoudsopgave 10 GELDENDE JURIDISCHE KADERS VOOR DE GETUIGENVERKLARING Inleiding Totstandkoming van getuigenverklaringen in de context van het verhoor Normering van het getuigenverhoor in de verschillende fasen van het strafproces Getuigenverhoor bij de politie Getuigenverhoor in het kabinet van de rechtercommissaris Verhoor op het onderzoek ter terechtzitting Inzet van audiovisuele techniek bij het verhoor Oproeping van getuigen voor verhoor Vastlegging van getuigenverklaringen afgelegd tijdens het verhoor Schriftelijke verslaglegging in de vorm van een proces-verbaal Proces-verbaal van verhoor van de politie Proces-verbaal van de rechter-commissaris Proces-verbaal van de terechtzitting Registratie op geluidsband of video Gebruik van getuigenverklaringen voor het bewijs Inhoudelijke eisen aan de getuigenverklaring als bewijsmiddel Eigen waarneming en ondervinding Betrouwbaarheid Redengevendheid Wettelijk bewijsminimum: meer dan één getuige en andere vereisten Koers Hoge Raad Relatie met de motiveringsplicht Relatie met het oordeel omtrent de betrouwbaarheid Relatie met de bijzondere bewijsminima Consequenties van de (niet-) uitoefening van het ondervragingsrecht Verantwoording van het gebruik van getuigenverklaringen voor het bewijs Wettelijke responsieplicht in relatie tot de vrije selectie en waardering van het bewijs Uitdrukkelijk onderbouwde standpunten Reikwijdte van de responsieplicht Tot besluit 323

14 Inhoudsopgave XIII DEEL III TOTSTANDKOMING EN WAARDERING VAN GETUIGENVERKLARINGEN IN DE NEDERLANDSE STRAFRECHTSPRAKTIJK TOTSTANDKOMING VAN GETUIGENVERKLARINGEN IN HET NEDERLANDSE STRAFPROCES Inleiding Verhoor in de verschillende fasen van het strafproces Verhoor door de politie Verhoor door de rechter-commissaris Verhoor door de zittingsrechter Problemen bij het verhoor Geen zicht op de kwaliteit en gebrekkige controle Suggestie en pressie Derden bij het verhoor Inzet tactische instrumenten Schriftelijke verslaglegging in de verschillende fasen in het strafproces Vastlegging en registratie bij het politieverhoor Vastlegging en registratie van verklaringen in het kabinet van de rechter-commissaris Vastlegging van verklaringen ter terechtzitting Proces van transformatie bij de verslaglegging Omzetting van de dialoog van het verhoor naar een schriftelijke monoloog Verzakelijking van het taalgebruik van de getuige Selectie van informatie met het oog op het bewijsgebruik en de kwalificatie Consequenties en potentiële gevaren van de gangbare wijze van verbaliseren Duidelijkere narratieve structuur en verwijdering van de oorspronkelijke inhoud Hermetisch karakter en toetsbaarheid van het proces-verbaal Waarde van de schriftelijke verklaring vanuit het perspectief van de gebruiker Het effect van de wijze van overbrenging op de gebruiker wat is de ideale vorm? Tot besluit WAARDERING EN GEBRUIK VAN GETUIGENVERKLARINGEN VOOR HET BEWIJS Inleiding Enkele inleidende opmerkingen over bewijzen in het Nederlandse strafproces Holistische of atomistische benadering van het bewijs? 368

15 XIV Inhoudsopgave Kwaliteit van getuigenverklaringen Stappen in de bewijsbeslissing Toetsing van de inhoud van de getuigenverklaring Aandachtsgebieden Totstandkoming Inhoud Bron Inschakelen deskundigen ten behoeve van de toetsing Gebruik van de getuigenverklaring in de bewijsconstructie Selectie van passages uit de getuigenverklaring Mate van steunbewijs Bewijswaarde van de getuigenverklaring Motivering van het gebruik van getuigenverklaringen voor het bewijs Motivering op het niveau van de constructie Motivering op het niveau van de getuigenverklaring Tot besluit Grote waarderingsvrijheid Betrouwbaarheidsdrempel? Wanneer is sprake van een bewijsmiddel? 394 DEEL IV AANVULLENDE WAARBORGEN VOOR WAARHEIDSVINDING CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN Inleiding Bevindingen Antwoord op de centrale vraag Aanbevelingen Tot besluit 418 SAMENVATTING 419 SUMMARY 429 AANGEHAALDE LITERATUUR 439 JURISPRUDENTIE 465 CURRICULUM VITAE 471