VISIE LANDGOEDERENZONE

Transcriptie

1 VISIE LANDGOEDERENZONE ZUID- EN NOORD-HOLLAND CULTUURHISTORIE ALS INSPIRATIEBRON VOOR RUIMTELIJKE ONTWIKKELING

2 COLOFON Dit rapport is opgesteld in het kader van het Belvedereproject Landgoederen Verbinden. Dit Belvedereproject is mogelijk gemaakt dankzij een subsidie van het Stimuleringsfonds voor de Architectuur. Het project is uitgevoerd onder verantwoordelijkheid van een projectgroep bestaande uit: Willemiijne Moes/Claudia de Kort, Holland Rijnland Enno Schimmel, Provincie Zuid-Holland Tessa van Duijn, Stadsgewest Haaglanden Joke Lenten, Provincie Noord-Holland De samenstelling van het rapport is verzorgd door Vista landscape and urban design in samenwerking met de Faculteit der Bouwkunde van de Technische Universiteit Delft: Pieter Veen (Vista), eindredactie Peter van Baaren (Vista), onderzoek en planvorming Maart Zondervan (Vista), onderzoek en planvorming Gerdy Verschuure (TU Delft), landgoedtypologie en bijdrage planvorming Tevens zijn bijdragen geleverd door door Steffen Nijhuis en Wim van den Bosse (GIS-expertise Vista), Jorryt Braaksma, Linda Rijnboutt en Solene Leray (stagiaires Vista). Kaartondergronden zijn geleverd door de GIS-afdelingen van de Provincies Zuid-Holland en Noord-Holland. Januari 2007 Vormgeving Drukwerk Oplage Vista landscape and urban design XXX XXX

3 VISIE LANDGOEDERENZONE ZUID- EN NOORD-HOLLAND CULTUURHISTORIE ALS INSPIRATIEBRON VOOR RUIMTELIJKE ONTWIKKELING

4 LANDGOEDEREN IN ONTWIKKELING In 2005 hebben de regio s Haaglanden en Holland Rijnland en de provincies Zuid-Holland en Noord-Holland het initiatief genomen voor het Belvedereproject Landgoederen Verbinden. Doel van dit project is om te bevorderen dat er in de ruimtelijke ordening meer rekening wordt gehouden met de cultuurhistorische waarde van de landgoederen en dat de landschappelijke samenhang tussen de landgoederen wordt versterkt. Het projectgebied omvat de gehele landgoederenzone achter de duinen, tussen het Westland in het zuiden en de Kennemerzoom in het noorden. In dit gebied liggen meer dan 200 landgoederen. De meeste landgoederen dateren uit de Gouden Eeuw en vertellen veel over de geschiedenis van ons land. De uitzonderlijke cultuurhistorische betekenis is beschreven in de Landgoederengids voor het binnenduinrandgebied van Zuid- en Noord-Holland. De gids laat ook zien hoe belangrijk de landgoederen zijn voor het huidige landschap: meer dan al het andere groen bepalen de fraaie parkbossen met de statige landhuizen de identiteit van de regio. De landgoederen maken deel uit van de dagelijkse leefomgeving van ruim 2 miljoen mensen. Ze geven de steden Den Haag, Leiden en Haarlem een bijzondere aantrekkingskracht als woon- en werkgebied. Dat is ook internationaal van belang als vestigingsfactor voor buitenlandse bedrijven en instituten. In dit rapport wordt een visie gepresenteerd op de toekomst van de landgoederenzone, volgens het motto behoud door ontwikkeling uit de Nota Belvedere. Want duidelijk is dat het gebied niet stilstaat: als onderdeel van de Randstad hebben we hier te maken met een grote economische dynamiek. Diverse plannen zijn in ontwikkeling voor infrastructuur, woningbouw en bedrijventerreinen. Den Haag profileert zich als groene wereldstad en de ontwikkeling van het stationsgebied is een sleutelproject uit de Nota Ruimte. De Greenports Westland en Bollenstreek zijn economische kerngebieden voor de landbouw. Rond Haarlem en Beverwijk spelen diverse herstructureringsprojecten. Bij al die ontwikkelingen hoort de opbouw van een robuuste en duurzame groenstructuur. De landgoederen zijn daar bij uitstek de dragers van. Voorwaarde is allereerst dat de bestaande landgoederen duurzaam veiliggesteld worden: de hoge beheerslasten en de grote stedelijke druk zijn nog punten van zorg. Nieuwe financiële dragers voor het beheer zullen ge-

5 vonden moeten worden, zonder dat het karakter van het landgoed wordt aangetast. Daarnaast is het essentieel dat de landgoederen ingebed zijn in hun omgeving: voorkomen moet worden dat het geïsoleerde eilandjes worden. Goede aansluitingen op de stedelijke gebieden zijn even belangrijk als ecologische en recreatieve verbindingen tussen de landgoederen onderling. In deze visie worden aanbevelingen gedaan voor versterking van de landgoederenstructuur in de verschillende landschapstypen en deelgebieden. Deze aanbevelingen bieden een toetsingskader en een inspiratiebron voor de uitwerking van gebiedsgerichte RO-plannen. We zijn ervan overtuigd dat de landgoederen toekomst hebben in de regio. Al drie eeuwen lang hebben landgoedeigenaren veel creativiteit aan de dag gelegd om hun bezit aan te passen aan de eisen van de tijd. Dat zal niet veranderen. Dat blijkt ook uit de diverse initiatieven die nu worden ontplooid om vervallen landgoederen een nieuw leven in te blazen of zelfs om geheel nieuwe landgoederen te stichten. Het is aan de overheid om dergelijke initiatieven te ondersteunen en te stimuleren. Want alleen als er ruimte is voor vernieuwing kunnen de landgoederen duurzaam worden veiliggesteld. Maar er zal ook geïnvesteerd moeten worden in de omgeving van de landgoederen en in de onderlinge verbindingen. Hiervoor is een meer actieve ontwikkelingsstrategie nodig. Daar worden in dit rapport concrete voorstellen voor gedaan. Elf strategische projecten zijn nader uitgewerkt, in samenwerking met de direct betrokken partijen. Voor de regio s en de provincies vormt dit rapport een bouwsteen voor de uitwerking van het ruimtelijk beleid. We hopen dat het ook voor gemeenten en landgoedeigenaren een inspiratiebron kan zijn om zelf projecten op te pakken of nieuw beleid te ontwikkelen. Als alle partijen samenwerken kan het unieke historisch ensemble van de landgoederen uitgroeien tot een parkstructuur van nationale of zelfs internationale allure. Erik van Heijningen, Gedeputeerde Cultuur Provincie Zuid-Holland Rinske Kruisinga, Gedeputeerde Cultuur Provincie Noord-Holland Jos Wienen, Portefeuillehouder RO Holland Rijnland Marcel Houtzager, Portefeuillehouder Groen,Recreatie en Toerisme, Haaglanden

6

7 INHOUD DEEL 1: ANALYSE Landschappelijke basis 1.2 Opgaven voor de toekomst 1.3 Beheersproblematiek DEEL 2: VISIE Landschapszonering 2.2 Gebiedsprofielen 2.3 Regionale parkstructuur DEEL 3: UITVOERING Planologische doorwerking 3.2 Algemene projecten 3.3 Gebiedsgerichte projecten BIJLAGEN 81 I. Groslijst projecten II. Verslagen regioworkshops 7

8 Wat is een landgoed? Een landgoed is een combinatie van bos, natuur, park of tuin met een economische functie als landbouw, wonen, werken of recreatie. Essentieel is dat het landgoed een samenhangende landschappelijke eenheid vormt en als een bedrijf wordt beheerd. Strikt genomen hoeft niet elk landgoed bebouwing te hebben. Dat geldt wel voor een buitenplaats: dat is altijd een (monumentaal) huis, met eventueel bijgebouwen en een tuin of een park. Soms maakt een buitenplaats deel uit van een landgoed, maar er zijn ook buitenplaatsen zonder landerijen, die puur een woonfunctie hebben en niet als een bedrijf worden beheerd. In het spraakgebruik worden de termen buitenplaats en landgoed echter vaak door elkaar heen gebruikt. Bij een landgoed denkt iedereen meteen aan een mooi gebouw met een tuin of een park erbij. Daarom hanteren we in deze visie de term landgoed als overkoepelend begrip, terwijl we soms buitenplaatsen bedoelen.

9 DEEL 1: ANALYSE De landgoederen achter de duinen kennen een lange historie en liggen op een ingenieuze manier ingebed in het landschap. Bepalend voor het landschap is de opeenvolging van west naar oost, vanaf de duinen via het gebied van de strandwallen en strandvlakten naar de open polders van het Groene Hart. In elk landschapstype is bij de aanleg van de landgoederen op een bijzondere manier gebruik gemaakt van aanwezige hoogteverschillen, zichtlijnen en wegen- en waterstructuren. Dat heeft verschillende typen landgoederen opgeleverd. In hoofdstuk 1.1 worden vier hoofdtypen onderscheiden en van elk type wordt een kenmerkend voorbeeld beschreven met de ontwikkeling in de tijd. De landgoederen liggen in een gebied met grote ruimtelijke dynamiek en zijn sterk verweven met de stedelijke omgeving. In hoofdstuk 1.2 worden de belangrijkste ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsopgaven beschreven, die van invloed (kunnen) zijn op de landgoederen. Het gaat hier niet alleen om bedreigingen, maar ook om kansen om de huidige beheersproblematiek aan te pakken. Deze problematiek wordt beschreven in hoofdstuk 1.3.

10 Amsterdam Haarlem Leiden Den Haag

11 1.1 LANDSCHAPPELIJKE BASIS De landgoederen achter de duinen vertegenwoordigen bijzondere cultuurhistorische en ecologische waarden. Bijhouwer wijdt in zijn bijdrage aan de Heemschutserie (deel 18: Nederlandsche tuinen en buitenplaatsen, 1942) een apart hoofdstuk aan het zegepralend duingebied : In Kennemerland lagen de buitens der Amsterdamsche en Haarlemsche kooplieden en regenten bijna zij aan zij, ten zuiden van Bennebroek vermindert het aantal, een grooter percentage wordt gevormd door oude kasteeltjes met nieuwen parkaanleg, voorbij Leiden echter beginnen weer aaneenrijingen van buitens in Wassenaar, Voorschoten, rondom Den Haag tot diep in t Westland. Van deze tallooze buitenplaatsen is slechts een gering aantal voor ons bewaard gebleven. Bij het afgraven van de binnenduinen tot bollenland zijn er vele gesneuveld, in t Westland zijn de groote rijke buitens totaal verdwenen, verdronken in den zich steeds uitbreidenden tuinbouw, de zee van glas. Ten noorden van Den Haag, nabij Leiden en Haarlem, Velsen en Beverwijk zijn woonwijken en villaparken in de plaats gekomen van de groote en oude parken. t Is ook een ongelijke strijd tusschen het buiten, dat jaarlijks groote sommen aan onderhoud kost, en den goed rendeerenden tuinbouw of bollenteelt of de grondexploitatie. De grondbezitter kan zijn terrein alleen intact houden ten koste van groote offers, verliest hij er de belangstelling voor of bezit hij niet meer de noodzakelijke middelen dan is t uit. de onderlinge samenhang geeft cultuurhistorische en ecologische meerwaarde en biedt een extra garantie voor een duurzame instandhouding. Maar waaruit bestaat die samenhang? Wat maakt het geheel meer dan de som der delen? Om die vraag te beantwoorden is een nadere historische en landschappelijke analyse van de landgoederen uitgevoerd. De resultaten hiervan zijn te vinden in de Landgoederengids voor het binnenduinrandgebied van Zuid- en Noord- Holland. Dit hoofdstuk bevat een samenvatting van de belangrijkste conclusies. Allereerst is naar voren gekomen dat de landgoederen niet willekeurig verspreid door het gebied liggen, maar duidelijk georiënteerd zijn op hoogteverschillen en structuurlijnen in het landschap. Er zijn duidelijke concentraties te zien op de strandwallen, langs de binnenduinrand en aan doorgaande vaarwegen. Bij de aanleg van landgoederen is zorgvuldig gebruik gemaakt van landschappelijke gegevenheden, zoals de aanwezigheid van water of van uitzichten op de omgeving. Hoewel elke plek en elk landgoed uniek zijn, is toch een aantal gemeenschappelijke kenmerken te benoemen die te maken hebben met de landschappelijke ligging. De landgoederen in de binnenrand zijn duidelijk anders dan die op de strandwallen of aan het water. Op basis hiervan is een typologie van landgoederen ontwikkeld. De door Bijhouwer beschreven problematiek is feitelijk nog steeds hoogst actueel. Aandacht voor een zorgvuldig beheer en een goede bescherming is onverminderd noodzakelijk, want nogmaals Bijhouwer: de buitenplaats (is) de bloem van het landschap en de harmonie, die in onzen tijd vaak ontbreekt, is daar te vinden. Zeker nu door diverse overheden nieuwe plannen worden gemaakt voor de ruimtelijke ontwikkeling, kan het belang van een gericht landgoedbeleid niet genoeg worden benadrukt. Het is daarbij onvoldoende om alleen naar de afzonderlijke landgoederen te kijken, juist Naast de landschappelijke ligging is ook de historische context van belang om overeenkomsten en verschillen tussen landgoederen te begrijpen. De Gouden Eeuw was de bloeiperiode van de Nederlandse tuincultuur. Tussen 1600 en 1700 zijn veel buitenplaatsen gesticht door rijke kooplieden en regenten uit de steden. Omdat buitenplaatsen over het algemeen binnen een uur gaans vanaf de woonplaats lagen, zijn duidelijke concentraties te zien rond Den Haag, Leiden en Haarlem. Via de Haarlemmertrekvaart en het IJ was het binnenduinrandgebied bij Beverwijk en Haarlem ook voor 11

12 Amsterdamse kooplieden en regenten goed bereikbaar. Vaak werden voor de vestiging van een buitenplaats oudere kastelen of boerderijen opgekocht, al dan niet met de bijbehorende jacchtbossen en landerijen. De kastelen of boerderijen werden verbouwd tot buitenhuis en daar rondom heen werd een siertuin aangelegd in een formele aanleg, maar met een grote variëteit aan planten en ornamenten. Elementen van de vroegere aanleg, zoals een slotgracht of een kruidentuin, werden hierin verwerkt. Een goed onderhouden fraaie tuin was een belangrijk statussymbool. Het verkrijgen van opbrengsten uit de jacht of uit pachtboerderijen was voor de rijke kooplieden veelal van ondergeschikt belang, maar op de grote adellijke landgoederen bleef dit een integraal onderdeel van de bedrijfsvoering. Toen aan de eind van de Gouden Eeuw de economie inzakte, zijn veel buitenplaatsen doorverkocht of verwaarloosd. Veel tuinen zijn in de 18e en 19e aangepast in de Engelse landschapsstijl. Dat was niet alleen goedkoper in onderhoud, maar paste ook beter bij de nieuwe natuuropvatting. De tuin werd niet langer gezien als het toppunt van gecultiveerde natuur, maar als een -even zorgvuldig ontworpen- verbeelding van het ongerepte natuurlandschap. Ook veel latere stadsparken en recreatiegebieden zijn in deze stijl aangelegd. De lommerrijke parkbossen met grillige vijverpartijen en slingerende wandelpaden, die we nu direct associëren met oude landgoederen, zijn dus in feite van latere datum dan de Gouden Eeuw. En ook de huizen zijn later vaak nog grondig verbouwd. Van de oorspronkelijke aanleg zijn soms nog maar kleine sporen terug te vinden: een laan, een gracht, een bouwkundig detail. Deze sporen houden de geschiedenis zichtbaar en geven extra historische diepte aan het landgoed. Het is eigenlijk heel bijzonder dat ondanks alle veranderingen zo veel landgoederen door de eeuwen heen als samenhangend bezit in stand zijn gebleven. Dit is te danken aan de inspanningen van de opeenvolgende eigenaren. Daar profiteren we nu nog dagelijks van, in de vorm van aantrekkelijke groengebieden in en om de stad. Dat moeten we koesteren en daar kunnen we ook wat van leren als het gaat om de ontwikkeling van nieuwe groengebieden. We beginnen met een korte analyse van van de verschillende typen landgoederen in het landschap. We onderscheiden drie landschapstypen: het landschap van de duinen en de binnenduinrand het landschap van de strandwallen en de strandvlakten het landschap van de polders en de waterwegen. Onder landgoederen verstaan we zowel kleinere buitenplaatsen (combinatie van landhuis met tuin of park) als echte landgoederen (buitenplaats met bijbehorende landerijen of jachtbossen). Ook wanneer in de loop van de tijd onderdelen zijn omgevormd, afgesplitst of verdwenen (bijvoorbeeld het huis, de tuin of de landerijen) zijn de landgoederen meegenomen in de analyse. Op de kaart zijn zowel bestaande als verdwenen landgoederen aangegeven. Van sommige verdwenen landgoederen zijn nog relicten terug te vinden. Ook dergelijke relicten vertellen veel over de geschiedenis van het landschap en kunnen passief of actief sturend zijn voor de ruimtelijke ontwikkeling. Op basis van de landschappelijke ligging zijn vier verschillende typen landgoederen onderscheiden: duinlandgoederen strandwallandgoederen meerlandgoederen trekvaartlandgoederen. Van elk type is een kenmerkend voorbeeld beschreven. Daarbij wordt ook ingegaan op de ontwikkeling in de tijd. De typologie is opgesteld vanuit een landschapsarchitectonisch invalshoek met een nadruk op de oorspronkelijke aanleg van de buitenplaatsen. Vanuit kunsthistorische of geschiedkundig oogpunt zijn andere typologieën denkbaar. Naast de genoemde typen is er een kleine restgroep met bijvoorbeeld de verspreide landgoederen langs de Oude Rijn en in het Westland, 12

13 Het oorspronkelijke natuurlandschap vóór de ontginning: een brede zone met beboste strandwallen langs de kust en daarachter een groot veenmoeras. De kustzone in de Gouden Eeuw: hoge stuifduinen langs de kust, landgoederen en landbouw in het strandwallen- en strandvlaktenlandschap, waterrijke veenontginningslandschap. Huidige situatie: beboste duinen, verstedelijkt strandwallen- en strandvlaktenlandschap, veenpolders en droogmakerijen. 13

14 DUINLANDGOEDEREN Over de volle lengte van de binnenduinrand, van Den Haag tot hoog in het Kennemerland, zijn ontginningslandgoederen te vinden. De grond was er goedkoop en dit heeft geresulteerd in grote, reliëfrijke landgoederen. De contour van het landgoed was niet aan een onderliggende kavelmaat gebonden en grijpt zich dan ook als het ware vast in de binnenduinrand. De duinen werden vaak als jachtgronden ingericht en in het park rond de buitenplaats stroomde helder duinwater in de vijverpartijen en fonteinen. Door het unieke duinreliëf konden zichtassen vanuit de duinen door het park naar het achterliggende strandwallenlandschap aangelegd worden. Typerend voor dit type landgoed is het verdwenen buiten Duindigt bij Wassenaar. 14

15 Landgoed Duinrell te Wassenaar Het huidige recreatiepark Duinrell heeft een lange voorgeschiedenis. In het verre verleden moet er een kasteel hebben gestaan. Later werd er een boerenhoeve gebouwd met de naam Oudt Duynrell. Het woord rel betekent een klein beekje in de duinen. De boerenhoeve is samen met 190 ha grond in 1669 aangekocht door Mr. Cornelis de Jonge van Ellemeet, ontvanger generaal van de Republiek en een zeer gefortuneerd man. Hij heeft de hoeve vervangen door een statig zomerverblijf. Tussen 1680 en 1707 werd een park in geometrische stijl aangelegd met assen, lanenstelsels en sterrebossen. In de tuin bevonden zich veel ornamenten, zoals een tempeltje van Diana, een ovale vijver, beelden, vazen, gras- en buxusparterres en een kleine rotsfontein, gevoed door duinwater. De tuin was geordend rond de hoofdas, waar het huis middenin stond en die eindigde in de duinen. De as werd beëindigd in een gebouwtje. Aan beide zijden van de hoofdas strekte de tuin zich over een grote breedte uit. Dit wijkt af van het meer langwerpige schema van bijvoorbeeld Clingendael en Hofwijck. Ook was er een weg de duinen in, waardoor het duinenlandschap werd betrokken in het ontwerp. Een kadastrale kaart uit 1822 laat zien dat de centrale as is dichtgeplant en de laan een slinger heeft gekregen. Ook is het begin te zien van de aanleg van waterpartijen in de weilanden ten noorden van het huis en aan de zuidzijde. Later werd de tuin verder aangepast: in 1894 werd een oranjerie gebouwd en rond 1900 werden er vormsnoeibomen gekweekt. Dit is de tweede bloeiperiode van Duinrell. Vanaf 1900 neemt het verval toe. Door de waterwinning in de duinen verdrogen de weilanden en verliest de landgoedboerderij zijn functie. De oorlog doet veel schade aan het huis. In 1960 besluit de eigenaar om een recreatiepark van het landgoed te maken. Het recreatiepark is een groot succes en wordt een landelijke attractie, met ook allerlei verblijfsvoorzieningen en een tropisch zwemparadijs. Het huis is verder in verval geraakt en in 1986 afgebroken. Alleen de oranjerie en een van de koetshuizen blijft bestaan en doet nu dienst in het attractiepark. Ook de vijvers uit het landschapspark zijn gehandhaafd. Inmiddels is het landgoed verkleind tot ca. 110 ha. Een deel is weer toegevoegd aan de duinen. De herinneringen aan het oorspronkelijke landgoed zijn nog wel zichtbaar, maar het hele karakter is ingrijpend veranderd. Formele aanleg aan het eind van de 17e eeuw Aanzet verlandschappelijking uit begin 19e eeuw 15

16 STRANDWALLANDGOEDEREN De strandwallen werden van oudsher als eerste geoccupeerd. De grond was er droog en de aansluitende strandvlakten zorgde voor uitstekende weidegrond voor het vee. Over de strandwallen liepen postkoetsroutes tussen de verschillende grote steden als Den Haag, Leiden en Haarlem. Aan deze wegen ontstonden landgoedclusters die hun oorsprong vinden in oude feodale kastelen of pachtboerderijen uit de middeleeuwen. De contour van de landgoederen volgt de kavelpatroon van de strandwal wat geresulteerd heeft in landgoederen -vaak aan één geschakeld- met rechthoekige en vierkante grondvormen. De huizen liggen op of aan de rand van de strandwal met hun ontsluiting haaks op de centrale as van de strandwal en hebben zichtassen parallel lopend met de strandwal of juist dwars over de strandwal uitkijkend over de nattere strandvlakten. Typerend voor dit type landgoed is het buiten Clingendaal bij Den Haag. 16

17 Buitenplaats Clingendael te Den Haag Clingendael was oorspronkelijk een boerderij of hofstede. Tot 1640 bestond de tuin uit een rechthoekig erf rond het huis, omringd door een gracht en een laan. Na 1640 werd een begin gemaakt met de aanleg van een idelae hofstede, naar Hollands classicistisch model. In deze periode werden een boomgaard en vijver toegevoegd. Aan de oostzijde lagen weilanden, aan de westzijde duinen afgezande duinen. Eind 17e eeuw vond het ontwerp zijn voltooiing in de eerste Frans geïnspireerde classicistische tuin van Nederland. Het ruimtelijke schema werd bepaald door een langwerpige opzet, parallel aan de strandwallen en de kust. De tuin had 3 hoofdruimten: het voorste deel bij het huis, met dwars daarop de oude toegangslaan van de boerderij, het middendeel met een parterre en de typische hoog opgeschoren hagen van Clingendaal en het achterste deel met een bosquetterrein. De delen werden gescheiden door waterpartijen. Het geheel werd bij elkaar gebracht door de centrale hoofdas. Het huis lag in de hoofdas, een bruggebouw tussen het voorste met het middels deel. Aan de duinkant lag een beplante dijk tegen het stuiven der clingen en schenden der conijnen. Hierdoor kreeg de tuin een omsloten karakter. Ook de hoge hagen rond de tuimkamers en de onderbrekingen van de hoofdas droegen daaraan bij. Hierin verschilde Clingendael van de Franse voorbeelden, die een meer open karakter hadden. Grachten waren gegraven voor de omsluiting en de geleding van de tuin en voor de ontwatering van de lager gelegen tuindelen in de strandvlakte. Water werd daarnaast op een architectonische manier gebruikt in fonteinen en vijvers. In de loop van de tijd zijn door opeenvolgende eigenaren aanpassingen doorgevoerd. De huidige aanleg dateert grotendeels uit de eerste helft van de 19e eeuw. Rond 1825 werd het huis verbouwd en uitgebreid, met onder meer een klokkentoren. De tuin veranderde in de landschapsstijl. De vijvers kregen landschappelijke vormen, net als de grachten. Er werden ook bomen bijgeplant en de tuin werd vergroot. Alle grote namen van de Nederlandse landschapsstijl hebben een bijdrage geleverd: J.D. Zocher, C.E.A. Petzold en L. Springer, die rentmeester was op Clingendael. De Japanse tuin is toegevoegd door eigenaresse Marguerite van Brienen. De gemeente Den Haag heeft het landgoed in 1954 aangekocht en het park opengesteld voor publiek. Het park werd uitgebreid met het aanliggende Bosje van Zanen en het voormalige golfterrein. Tussen 1979 en 1982 werd het pand gerestaureerd. Dit wordt nu gebruikt door het Instituut voor Vredesvraagstukken. Ideale hofstede, begin 17e eeuw Franse tuin, eind 17e eeuw Landschapspark, begin 19e eeuw 17

18 MEERLANDGOEDEREN De oevers van de oude meren als het Wijkermeer en het Haarlemmermeer waren voor de elite van Amsterdam en Haarlem geliefde plekken voor een landgoed. Vanuit de stad waren deze goed bereikbaar met een schip. De buitenplaatsen die ontstonden waren relatief klein van opzet en huis en park waren georiënteerd op het meer waaraan zij lagen, met zichtassen over het water naar bijvoorbeeld de kerktorens van Amsterdam. Voor het perfecte uitzicht volgde de landgoederen de oeverlijn van het meer. Bij het Wijkermeer heeft dit zelfs geresulteerd in een tweede rang met landgoederen die hoger lagen als de eerste en wederom uitkeken over het meer. Typerend voor dit type landgoed is het buiten Beeckestijn bij Velsen. 18

19 Buitenplaats Beeckestijn te Velsen Beeckestijn is is ontwikkeld vanuit een boerenhofstede, op de plaats waar ooit een Middeleeuwse kasteel heeft gestaan. De buitenplaats is vernoemd naar Jan van Beeckestijn, schoonzoon van de eigenaar van de hofstede in de 15e eeuw. De hoofdopzet van de formele tuin dateert uit de tweede helft van de 17e eeuw. Toen was het buiten een tijd lang in bezit van Jan Trip, de burgermeester van Amsterdam. Het voorhuis lag aan een voorplein dat was afgescheiden van de weg door een tuinmuur, met een entreepoort en enkele speelhuisjes. Aan weerszijden van het voorplein stonden koetshuizen. Later werd de muur vervangen door hekwerken. De bomen op het voorplein waren zo gesnoeid dat het zicht op het Wijkermeer niet werd belemmerd. De tuin achter het huis kende een vierkante, Hollands classicistische aanleg. De basismaat werd gevormd door de diepte van het huis. Deze basismaat is in de maatverhoudingen van muzikale intervallen doorgezet in de tuin. De schuine lanen zijn waarschijnlijk later aangebracht. In 1742 kwam de buitenplaats in het bezit van de Amsterdamse regent Jacob Boreel, wiens familie twee eeuwen lang eigenaar zou blijven. Na 1755 werd de tuin uitgebreid met een achterpark. Het achterpark is aangelegd in de Engelse landschapsstijl, naar ontwerp van architect J.G. Michael. Het achterpark bestond uit een korenveld en bosketten met slingerpaden en een binnen het park omgelegde beek. De as van de formele tuin werd doorgetrokken en beëindigd in een colonnade. In 1902 heeft L.A.Springer het verwaarloosde park opgeknapt. In 1952 werd de buitenplaats van de familie Boreel overgekocht door de gemeente Velsen Het huis werd gerestaureerd en omgevormd in een museum met 18e eeuwse stijlkamers. Ook de tuin werd aangepakt. Als leidraad diende het tuinontwerp van J.G. Michael. De structuur van de formele tuinen werd hersteld en aan weerszijden van het hoofdgebouw werden een kruidentuin en een baroktuin met berceau aangelegd. De bijzondere rococo-bloemwaaier, de kersenboomgaard en de diagonale laan van het sterrenbos zijn gereconstrueerd. In het landschappelijke gedeelte van het park zijn de padenstructuur, de verschillende grondvormen, de beplanting en het korenveld opnieuw aangebracht. Bijzonder is dat op dit buiten twee authentieke tuinstijlen naast elkaar bewaard zijn gebleven, de formele en de landschappelijke stijl. Wat er in de toekomst met Beeckestijn gaat gebeuren is nog niet bekend, omdat de gemeente de buitenplaats recent heeft doorverkocht aan een particuliere investeerder. Formele aanleg aan het einde van de 17e eeuw Situatie eind18e eeuw met landschappelijk achterpark 19

20 TREKVAARTLANDGOEDEREN Tijdens de Gouden Eeuw werd de trekschuit een steeds belangrijker vervoermiddel. Er werd een netwerk van trekvaarten tussen de grote steden aangelegd, beginnend in 1636 met de Haarlemmertrekvaart. Langs de trekvaarten kwamen buitens te liggen, vlak aan het water met de vaart als belangrijk uitzichtpunt. Toen de Vliet in 1636 gereconstrueerd werd en aantakte op de grotere trekvaarten had dit een explosie van buitens direct aan de oever tot gevolg. De maatvoering voor de buitens was gerelateerd aan de veenverkaveling langs de vaarten. Hierdoor ontstonden kleine, smalle landgoederen direct aan de vaart gelegen met hun huizen en theekoepels uitkijkend op het water. Typerend voor dit type landgoed is het buiten Hofwijk bij Voorburg. 20

21 Buitenplaats Hofwijck te Voorburg Aan de Vliet bij Voorburg werd rond 1640 de buitenplaats Hofwijck aangelegd, door Constantijn Huygens, dichter en secretaris van stadhouder Frederik Hendrik. Vanaf de weg over de strandwal kon via een zijentree en een bomenlaan naar het voorplein worden gereden. Naast het plein lag het buitenhuis, dat aan drie kanten omgeven was door een vijver. Het ontwerp voor de tuin van Hofwijck was gebaseerd op het klassieke principe van symmetrie en harmonie. De buitenplaats is vormgeven als het menselijk lichaam. Het huis vormde het hoofd, de boomgaard de romp en de lanen de armen en de benen. Het huis had hetzelfde aantal openingen als het menselijk hoofd. De deur ligt in de as van de tuin. De lange lanen en de verbreding rond het huis versterkten de dieptewerking van de tuin. Dit was geïnspireerd op de Franse baroktuinen. Vanaf de panoramaberg in de overtuin kon men de hele tuin overzien en verbinden met de landschappelijke context. In de lengterichting van de veenkavels liep een aantal parallelle lanen en kanalen vanuit Hofwijck naar het Haagse Bos. Waar de langgerekte tuin werd doorsneden door weteringen of wegen zijn architectonische accenten aangebracht, als een portaal, heuvel of watervlak. De structuur van agrarische landschap, met de lange veenkavels en de rechte sloten, werd in het ontwerp van Hofwijck vertaald met architectonische middelen als bomenlanen en waterassen. De tuin was als het ware een kunstzinnige verbeelding van het landschap waar het deel van uitmaakte. Hoe anders is dat landschap nu. De buitenplaats is in het stedelijk gebied komen te liggen. Rond 1868 is een spoorlijn door de tuin heen gelegd. Aan de overzijde van de Vliet is het uitzicht vanuit het huis geblokkeerd door een bedrijventerrein. Omstreeks 1987 werd het spoor verder verbreed en verhoogd. Op de plek van de overtuin verrees een nieuw station. Van de oorspronkelijke oppervlakte van de tuin van 5,2 ha is nog maar 2,0 ha over. De symmetrie van de tuincompositie en de typische langgerekte vorm zijn verloren gegaan. Voor het resterende deel van de tuin is vanaf 1987 een restauratieproject uitgevoerd, waarbij ook nieuwe elementen zijn toegevoegd. Het middenpad door de tuin werd vervangen door een brede sloot, een grand canal. De eilandjes naast het huis kregen nieuwe bruggetjes. Moeraseiken leiden vanaf het station het oog naar Hofwijck. Ook het huis is gerestaureerd en heeft nu een museumfunctie. De buitenplaats heeft het karakter gekregen van een stedelijk plein of park en is een opvallend landmark vanuit de trein. Oorspronkelijk ontwerp 1640 Huidige situatie na restauratie 21

22 22

23 1.2 OPGAVEN VOOR DE TOEKOMST De landgoederenzone is onderdeel van de Randstad en wordt gekenmerkt door een grote stedelijke dynamiek. De vele ruimtelijke ontwikkelingen en plannen kunnen een bedreiging vormen, maar ook een kans voor de ontwikkeling van de landgoederen. Het doel van het Belvedereproject Landgoederen Verbinden is niet om vanuit de landgoederen allerlei extra beperkingen en randvoorwaarden te formuleren voor de ruimtelijke ontwikkeling, maar om te zoeken naar kansrijke vormen van synergie. Daarmee wordt invulling gegeven aan het motto behoud door ontwikkeling. Feitelijk zijn de landgoederen al van oudsher nauw verbonden met de stedelijke ontwikkeling. Ze zijn de prototypen van landelijk wonen en representeren de ontdekking van het landschap als domein voor aangename verpozing. Tegelijkertijd overstijgen ze door hun verbinding met het agrarisch bedrijf, het grondbezit en het landschapsbeheer de traditionele tegenstelling tussen stad en platteland. Zo bezien lijkt er weinig reden om angstig te zijn over de toekomst van de landgoederen in de regio. In dit hoofdstuk worden de belangrijkste ruimtelijke ontwikkelingen en beleidsopgaven beschreven, die van invloed (kunnen) zijn op de landgoederen. Telkens wordt expliciet ingegaan op de relatie met de landgoederen. Benadrukt wordt dat het hier niet gaat om een volledige inventarisatie, maar om een selectie van plannen die op regionale schaal van belang zijn voor de ontwikkeling van de landgoederenzone. Zowel vastgestelde formele plannen zijn geïnventariseerd als eerste beleidsverkenningen voor toekomstige planvorming. De planhorizon van het Belvedereproject is opzettelijk niet nauwkeurig bepaald: het project geeft een visie voor de lange termijn, maar doet ook projectvoorstellen voor de korte termijn. 23

24

25 WONINGBOUWOPGAVE Zowel vanuit de Noordvleugel als vanuit de Zuidvleugel is voor de toekomst nog een forse woningbouwopgave voorzien. Omdat de mogelijkheden in het Groene Hart beperkt zijn, zal een deel van deze opgave opgevangen moeten worden in het plangebied van de landgoederen. Diverse woningbouwlocaties zijn in beeld (zie bijgaande kaart). Daarbij gaat het zowel om compacte stedelijke uitleglocaties als om zoekgebieden en projectlocaties voor nieuwe landgoederen en landelijk wonen. Inbreidingslocaties zijn niet aangegeven op de kaart, omdat deze voor de landgoederenzone minder relevant zijn. Er ligt niet alleen een kwantitatieve taakstelling, maar ook een kwalitatieve opgave, namelijk een toenemende behoefte aan onderscheidende groene woonmilieus en seniorenwoningen. Juist deze kwalitatieve opgave is prima te combineren met versterking van de landgoederenstructuur. Enerzijds kunnen goed ingepaste woonvormen bijdragen aan een duurzaam beheer van bestaande landgoederen, anderzijds kunnen nieuwe stedelijke uitbreidingen in landgoedsfeer worden aangelegd. Dat past ook goed bij de historische functie van buitenplaatsen als woongebied voor stedelingen. Vanuit de kwaliteitszonering kan hier actief sturing aan worden gegeven: een westelijke uitbreiding van Beverwijk in de binnenduinrand zal bijvoorbeeld een ander karakter krijgen dan woningbouw op de oeverwallen van de Oude Rijn of verstedelijking in de Vlietzone. 25

26 26 Legenda

27 ECONOMISCHE ONTWIKKELING Ook binnen bedrijventerreinen is toenemende behoefte aan onderscheidende milieus met allure. Landgoederen zijn geliefde vestigingslocaties voor hoogwaardige kantoren en instituten. De landgoederenzone tussen Den Haag en Noordwijk kan zich profileren als hét institutenmilieu van de Randstad. Daar hoort dan ook een serieuze regionale investeringsstrategie bij, waarbij infrastructuur, stedenbouw, beeldkwaliteit en groenontwikkeling in samenhang worden opgepakt. Bijvoorbeeld de ontwikkelingen rond Duindigt en Clingendaal en op Vliegveld Valkenburg zouden vanuit dit perspectief benaderd kunnen worden. Duidelijk is dat dit het lokale schaalniveau overstijgt en dat het hier nog ontbreekt aan regionale visie. Hierdoor blijven kansen voor economie en landschap onbenut. De Vliet- en Zwethzone langs de A4 is in de Structuurvisie 2020 van de gemeente Den Haag aangewezen als strategische kansenzone. Dit centraal gelegen en goed ontsloten gebied moet uitgroeien tot een krachtige economische pool in de Zuidvleugel, met hoogwaardige bedrijvigheid, grootschalige voorzieningen en bijzondere woonmilieus. In de Vlietzone liggen ook veel landgoederen: deze kunnen uitgebouwd en aaneengeschakeld worden tot een duurzame parkstructuur in het nieuwe stedelijke gebied, waarbij de Vliet als een verbindende lijn kan dienen. Het noordelijk deel van de landgoederenzone is onderdeel van de Noordvleugel van de Randstad en is recent toegevoegd aan de agenda van de Noordvleugelconferentie. Daarmee zal de betekenis van de landgoederenzone voor de economie en de leefbaarheid van de Noordvleugel sterker in beeld kunnen komen. Bijzondere aandacht is nodig voor de ontwikkeling van de Greenports Westland en Bollenstreek. Ruimte voor de dynamiek van de glastuinbouw en de bollenteelt moet hier gepaard gaan met de opbouw van een duurzame groenstructuur, waarin de bestaande landgoederen zijn opgenomen, maar ook verbindingen en stapstenen daartussen. Voor die verbindingen en stapstenen kan gebruik worden gemaakt van restanten van verdwenen landgoederen, bijvoorbeeld Honselersdijk en de Ruïne van Teylingen. 27

28

29 INFRASTRUCTUURPLANNEN Binnen de landgoederenzone zijn diverse plannen in ontwikkeling voor aanleg of verbetering van weg- en railinfrastructuur. Voorbeelden zijn: Stedenbaan, Rijn- Gouwelijn, Trekvliettracé Den Haag, Landscheidingsweg Den Haag, Rijnlandroute, Randweg Beverwijk. Deze zijn nodig voor de economische en stedelijke groei van dit deel van de Randstad. De stationsomgeving van Den Haag is een van de grote stedelijke knooppunten van Nederland en de verdere ontwikkeling van dit gebied is een sleutelproject uit de Nota Ruimte. De stedelijke ontwikkeling van de Vlietzone langs de A4 zal gepaard gaan met de aanleg van nieuwe wegen en fietspaden. Bij Leiden is het Knooppunt Leiden-West aan de A44 een belangrijke ontwikkelingslocatie. Mede ten behoeve van de voorgenomen toekomstige woningbouw op Vliegveld Valkenburg zijn hier extra investeringen nodig in infrastructuur. Wellicht dat op termijn ook de N44 tussen Den Haag en Leiden wordt uitgebouwd tot autosnelweg. De Rijn-Gouwelijn en de Stedenbaan bieden een impuls voor de ontwikkeling van bestaande en nieuwe stationslocaties. In Beverwijk zijn al plannen in ontwikkeling voor de omgeving van het station, in relatie met de aanleg van de westelijke randweg. De diverse infrastructuurplannen hebben invloed op de ontwikkeling van de landgoederen. Nieuwe wegen geven extra doorsnijdingen en leiden tot verdergaande versnippering. In een aantal gevallen zijn nieuwe wegen vlak langs of zelfs over bestaande landgoederen geprojecteerd. Het spreekt voor zich dat hier een zorgvuldige afweging en goede inpassingsmaatregelen nodig zijn. Maar ook bij nieuwe wegen die op wat grotere afstand van de landgoederen lopen, is het belangrijk dat verbindende structuren, zoals waterlopen of oude strandwalroutes zo veel mogelijk ongestoord doorlopen. De aanleg of verbetering van wegen kan zelfs aanleiding zijn om oude structuren en verbindingen te herstellen en veilige kruisingen te creëren. Een verbeterde ontsluiting kan ook positief zijn voor de ontwikkeling van de landgoederen: de mogelijkheden voor nieuwe economische dragers zoals kantoren of toeristische attracties nemen toe. De diverse OV-projecten geven een betere ontsluiting van de hele landgoederenzone voor landgoedtoerisme, recreatie en ook voor de aanleg van nieuwe landgoederen of andere vormen van landelijk wonen in landgoedsfeer. De diverse stationslocaties van de Stedenbaan in de Duinen Bollenstreek kunnen hier een rol in spelen, maar ook de stations van Leidschendam-Voorburg (Hofwijk), Voorschoten (De Horsten), Santpoort-Noord (Duinen Kuidberg) en Beverwijk (Akerendam) hebben een directe link met de landgoederenzone. Ook van oudsher waren de landgoederen overigens al verbonden met het OV-systeem, namelijk van de dilligencelijnen en de trekvaartdiensten. 29

30 30 Legenda

31 GRONDGEBONDEN LANDBOUW Veel landgoederen grenzen aan open landbouwgebieden en zijn hier met zichtassen nauw aan verbonden. Soms maken de landbouwgronden nog deel uit van het landgoed (bijvoorbeeld Duivenvoorde, De Horsten en Zuidwijk), soms zijn de landbouwgronden in de loop van de tijd afgesplitst (bijvoorbeeld Vredenoord en Vogelensang). Veel afgesplitste landbouwgronden zijn later bebouwd en die tendens is zeker nog niet ten einde. Het behoud van de openheid van de aanwezige landbouwgebieden staat sterk onder druk, ook als het pachtboerderijen betreft die nog deel van een landgoed uitmaken. De verdichting en verglazing in de Duivenvoordecorridor is daar een voorbeeld van, maar ook elders rukt de verrommeling op. Ook de bollenvelden in de Duin- en Bollenstreek zijn al lang niet meer zo open. Met een planologische bestemming als agrarisch gebied is de verrommeling niet tegen te houden. Om te voorkomen dat de landgoederen helemaal ingesloten raken door stadsrandfuncties is een visie nodig op de ontwikkeling van de open landbouwgebieden. Omdat momenteel slechts weinig natuur- en groenhectares zijn begrensd, zijn extra overheidsbijdragen en/of slimme rood-voor-groenconstructies nodig. De bestaande landgoedregelingen lijken onvoldoende vanwege de hoge grondprijzen en de grote stedelijke druk. Diezelfde stedelijke druk maakt andere vormen van rood-voor-groen zeer kansrijk, maar dan zal wel het ruimtelijk beleid hier mogelijkheden voor moeten creëren. Met een kwaliteitszonering kunnen de kwaliteitskaders worden vastgesteld. 31

32 32 Legenda

33 TOERISTISCH-RECREATIEVE PROFILERING De mogelijkheden voor de toeristische-recreatieve ontwikkeling van de landgoederenzone zijn nog lang niet allemaal benut. Zelfs een topattractie als de Keukenhof is maar twee maanden per jaar open. Veel landgoederen zijn helemaal ontoegankelijk of dreigen te verloederen. De museumfunctie van Beekestein staat op de tocht. Ook hier ligt een uitdaging om de juiste combinatie te vinden tussen enerzijds ruimte bieden voor nieuwe commerciële functies en anderzijds de randvoorwaarden stellen aan toegankelijkheid, beeldkwaliteit en groenontwikkeling. De markt voor nieuwe toeristische functies is zeker aanwezig, het is vooral een kwestie van creativiteit. Een aantrekkelijke recreatieve routestructuur is een voorwaarde sine qua non. 33

34

35

36

37 ECOLOGISCHE HOOFDSTRUCTUUR Voor de realisering van de Ecologische Hoofdstructuur zijn al de nodige plannen gemaakt en lopen diverse projecten. De duinzone is grotendeels aangewezen als Habitatrichtlijngebied. Dit biedt zekere beperkingen voor nieuwe functies op landgoederen, maar ook kansen. Het ligt voor de hand om te zoeken naar actieve combinatiemogelijkheden tussen natuurontwikkeling en versterking van de landgoederenstructuur. De huidige natuurdoeltypologie en beheerspakketten en ook de beschikbare budgetten voor inrichting en beheer lijken hier nog onvoldoende op afgestemd. Op basis van de landgoedtypologie kan landschappelijke meerwaarde worden toegevoegd aan lopende natuurprojecten. Daarnaast kan in beeld komen waar extra middelen noodzakelijk zijn en aanvullende geldbronnen aangeboord moeten worden. Gezien de functie van de landgoederen als refugium en als brongebied voor stadsnatuur, dat wil zeggen natuur van kleinere parken en tuinen, zal toenemende ecologische isolatie ten koste gaan van de kwaliteit van de woonomgeving. Daarom zijn extra inspanningen nodig voor de realisering van ecologische verbindingen. Hoewel in verschillende beleidsplannen ecologische verbindingszones zijn opgenomen, komt de uitvoering hiervan moeizaam van de grond. Dit heeft te maken met de grote investeringen die nodig zijn om gronden aan te kopen en om de vele ecologische barrières in het gebied passeerbaar te maken, voor bijvoorbeeld kleine zoogdieren en amfibieën. Mede gezien de nog te verwachten verstedelijking in het gebied is het gevaar groot dat de aanwezige groengebieden nog meer geïsoleerd komen te liggen en dat soortenuitwisseling tussen deze gebieden verder wordt bemoeilijkt. Nu nog aanwezige deelpopulaties van kleine zoogdieren (o.a. vleermuizen), amfibieën, insecten, roofvogels (o.a. uilen) en kleine zangvogels kunnen daardoor wegvallen. 37

38

39 1.3 BEHEERSPROBLEMATIEK Het plangebied is over het algemeen sterk verstedelijkt. Het bebouwde gebied van aangrenzende gemeenten loopt op veel plaatsen in elkaar over, waardoor een min of meer aaneengesloten stedelijk conglomeraat is ontstaan, doorsneden door infrastructuur. De landgoederen zijn vaak aan alle zijden ingesloten door bebouwing, wegen of spoorlijnen en de stedelijke druk is groot. Ze zijn daardoor van groot belang als groene oases voor mensen en voor planten en dieren. Maar de stedelijke druk levert ook knelpunten op voor de landgoederen. Van veel landgoederen is de oorspronkelijke aanleg in de loop van de tijd veranderd of zijn delen afgesplitst. Soms zijn de samenhang en het karakter daardoor aangetast. Een terugkerend knelpunt is dat later toegevoegde bebouwing niet aansluit bij de structuur en het karakter van het landgoed. Soms is het oorspronkelijke landgoedkarakter vrijwel geheel verdwenen door nieuwe functies zoals villawijk, bedrijventerrein, pretpark of begraafplaats. Op diverse buitenplaatsen is het bos- of parkgedeelte opengesteld voor wandelaars, maar hebben het landhuis en/of eventuele bijgebouwen een particuliere functie als woonhuis, kantoor, onderwijsinstituut, verzorgingstehuis etc. Vaak zijn dan ook de tuinen rondom de gebouwen afgeschermd met hekwerken en is de oorspronkelijke samenhang tussen bebouwing en park verloren gegaan. Sommige landgoederen hebben te kampen met achterstallig onderhoud. Dit betreft onder meer dichtgeslibde waterpartijen en sloten. Mede omdat nog niet alle gebouwen zijn aangesloten op de riolering, maar ook door inspoeling van vuil water van elders, zijn sommige waterbodems vervuild. Dit brengt hoge kosten voor baggeren met zich mee, die vaak niet op te brengen zijn door de eigenaren, veelal stichtingen of particulieren met beperkte financiële armslag. Ook de relatief hoge beheerslasten voor tuinen en parken en de noodzaak van extra toezicht vanwege het vaak intensieve recreatieve gebruik zijn een toenemend probleem voor veel eigenaren. De beheerslasten vormen een bedreiging voor de continuïteit van het landgoed op de lange termijn. De beheersvergoedingen ten behoeve van natuurbeheer zijn niet afgestemd op het behoud van bijzondere cultuurelementen. Dit uit zich onder meer in verwildering van parkgedeelten, het dichtgroeien van zichtassen en het verval van lanenstelsels. Sommige landgoederen zijn gedwongen om nieuwe bronnen van inkomsten aan te boren, bijvoorbeeld woningen, kantoren of zorgfuncties, maar dit gaat nogal eens ten koste van de openbaarheid en de ruimtelijke samenhang. Om de landgoederen een echt duurzaam toekomstperspectief te bieden zullen hier oplossingen voor gevonden moeten worden. Diverse landgoederen zijn niet of maar beperkt toegankelijk en dus ook maar beperkt beleefbaar voor buitenstaanders. Hoewel buitenplaatsen van oorsprong voor particuliere bewoning zijn aangelegd en een beperkte toegankelijkheid gunstig kan zijn voor de natuurwaarde, is het uit recreatief oogpunt wel een knelpunt dat zeer aantrekkelijke groengebieden in een dichtbevolkte, stedelijke omgeving verboden toegang zijn. Sommige landgoederen, zijn feitelijk wel te betreden, maar niet ingericht op recreatief gebruik. Een hiermee verbonden knelpunt is dat de recreatieve gebruikswaarde van veel landgoederen beperkt is, ook van landgoederen die wel zijn opengesteld. Bijzondere voorzieningen, zoals een theehuis, expositieruimte of een chique landgoedhotel zijn schaars en in vrijwel geen enkel geval heeft het hoofdgebouw een uitnodigende toeristische of culturele functie. Buiten de Keukenhof ontbreken echte publiekstrekkers, terwijl hier zeker een markt voor is en sommige buitenplaatsen zich hier prima voor lenen. 39

40

41 DEEL 2: VISIE Hoe kunnen de geconstateerde ruimtelijke ontwikkelingen bijdragen aan het versterken van de landschappelijke samenhang tussen de landgoederen en hoe kunnen de gesignaleerde knelpunten als gevolg van de stedelijke druk en de toenemende beheerslasten worden opgelost? De visie is bedoeld om een antwoord te kunnen geven op deze vragen. Op basis van de analyse van het landschap en de ruimtelijke opgaven worden een landschappelijke zonering (hoofdstuk 2.1) en regionale gebiedsprofielen (hoofdstuk 2.2) aangegeven. Deze vormen een gebiedsdekkend en ontwikkelingsgericht kader voor de uitwerking van gebiedsgerichte of thematische projecten en voor de beoordeling van nieuwe ontwikkelingen, bijvoorbeeld de aanleg van nieuwe landgoederen of de inpassing van nieuwe stedelijke ontwikkelingen. Uitgangspunt is het uitbouwen en aaneenschakelen van de landgoederen tot een robuuste bovenregionale groenstructuur van internationale allure (hoofdstuk 2.3). Het gaat dus om meer dan het aanleggen van recreatieve of ecologische verbindingen, het gaat om een duurzame inbedding van de landgoederenzone in de grotere ruimtelijke en ecologische structuur en om een krachtige toeristische profilering van het unieke cultuurhistorische erfgoed.

42 Legenda Groene Wereldstad 42

43 2.1 LANDSCHAPSZONERING In het landschap is een duidelijke oost-westzonering te onderscheiden. De opeenvolging van zee - duinen - strandwallen en -vlakten - polders en waterwegen levert een afwisselend landschap op met een heldere structuur en een krachtige identiteit. Die landschappelijke zonering is ook terug te vinden in de landgoederenstructuur. Er is een duidelijk verschil in historie, opzet en onderlinge ligging van landgoederen in de binnenduinrand, op de strandwallen en langs waterwegen en meeroevers. De landschappelijke zonering is een sturende onderlegger voor de ruimtelijke ordening en kan richting geven aan het verbinden van landgoederen: het is laag 1 in de ruimtelijke visie. Het landschap vertoont dus een duidelijke oost-westzonering, maar daarbinnen zijn er in noord-zuidrichting grote verschillen. Er zijn sterkt verstedelijkte, dynamische gebieden en nog relatief groene, rustige gebieden. We onderscheiden zes gebieden met elk een eigen ruimtelijk profiel en eigen ontwikkelingsopgaven. Binnen elk gebied zal op een specifieke manier moeten worden omgegaan met de aanwezige landgoederen en met de kansen die de ondergrond biedt. Waar de landschappelijke zonering vooral de samenhang in de ondergrond laat zien, laten de gebiedsprofielen vooral de verschillen in de beleidscontext zien. De combinatie van deze twee lagen levert een integraal beleidskader op voor de ontwikkeling van een robuuste regionale parkstructuur. We beginnen met een omschrijving en een verbeelding van kansen voor versterking van de landgoederenstructuur per landschappelijke zone. 43

44 Landschap: Natuurlandschap met bijzonder reliëf. Functies: Zeewering, natuur, recreatie, waterwinning. Legenda 44

45 DUINEN De duinen vormen als dominante landschappelijke eenheid een sterke verbindende structuur tussen de verschillende landgoederen in de binnenduinrand. De functie van de duinen als natuurgebied (Habitatrichtlijn) waarborgt een duurzame inbedding van de landgoederen in het landschap. Tegelijkertijd hebben de duinen een grote aantrekkingskracht op de vestiging van nieuwe toeristische en recreatieve functies en ligt er in de binnenduinrand een wateropgave voor het vasthouden en benutten van schoon water. Dit biedt mogelijkheden voor de versterking van bestaande landgoederen met nieuwe toeristische functies en voor de ontwikkeling van nieuwe landgoederen met een functie voor natuur, waterberging, toerisme en recreatie. Met name de binnenduinrand in de Duin- en Bollenstreek behoeft versterking: vergeleken met de binnenduinrand van Wassenaar en de Kennemerzoom ontbreekt het hier aan landschappelijke kwaliteit. De aanwezige recreatieve voorzieningen liggen kaal in het landschap en elders is de overgang tussen duinen en landbouwgebied keihard. Juist hier zouden nieuwe duinlandgoederen bij kunnen dragen aan een aantrekkelijker landschap en het verbinden van de landgoedclusters ten zuiden en noorden van de Duin- en Bollenstreek. Door een combinatie van kavelruil en schaalvergroting met de overblijvende landbouwgronden zou de ontwikkeling van nieuwe duinlandgoederen ook bij kunnen dragen aan de versterking van het bollenareaal. Voor de binnenduinrand bij Den Haag, Wassenaar en in de Kennemerzoom biedt de wateropgave kansen voor het herstel van historische waterstructuren en voor aanvullende vernatting. Van oudsher werd het kwelwater uit de duinen door de landgoederen al benut voor de voeding van slotgrachten of fonteinen. De landgoederen kunnen misschien een nieuwe functie krijgen als schoonwaterleverancier voor de aangrenzende stedelijke en agrarische gebieden. Ze kunnen er in ieder geval aan bijdragen dat minder gebiedsvreemd water hoeft te worden ingelaten. Het ligt voor de hand dat landgoedeigenaren dan minder waterschapslasten hoeven te betalen. 45