EUROPEES PARLEMENT Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken

Transcriptie

1 EUROPEES PARLEMENT Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken WERKDOCUMENT inzake de versterking van bepaalde aspecten van het vermoeden van onschuld en van het recht om in strafprocedures bij het proces aanwezig te zijn Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken Rapporteur: Renate Weber DT\ doc PE v01-00 In verscheidenheid verenigd

2 I. Het vermoeden van onschuld en het niveau van de in het Handvest neergelegde grondrechten Het onschuldvermoeden is een van de pijlers onder een modern democratisch strafproces dat op te eerbiedigen grondrechten is gebaseerd. Als zodanig heeft het zich ontwikkeld uit de historische ervaring met inquisitie-procedures en totalitaire stelsels van de 20e eeuw, waarin juist van het vermoeden van schuld werd uitgegaan en dwang tegen de verdachte toelaatbaar was. Helaas dreigt dit begrip ook thans weer in het gedrang te komen door bijvoorbeeld instrumenten van de zogenoemde "preventieve staat" (massale opslag van gegevens en profiling van de bevolking), en de invoering, naast strafrechtelijke procedures, van parallelle "civiel-/bestuursrechtelijke" procedures waarbij het onschuldvermoeden niet geldt. Aan dit beginsel zijn drie rechtstreekse consequenties voortgevloeid voor de rechten van de verdachte in een strafprocedure: a) het zwijgrecht. b) de bewijslast ligt bij de vervolgende instantie en (c) in dubio pro reo (bij twijfel voor de verdachte). Gezien dit grote belang van het onschuldvermoeden is de rapporteur groot voorstander van een gemeenschappelijk harmoniseringsinstrument op dit punt. Dat instrument moet echter wel zeer hoge gemeenschappelijke normen stellen en mag zich niet beperken tot alleen de kleinste gemene deler op basis van het Europees Verdrag van de rechten van de mens (EVRM). De rapporteur wijst er in dit verband op dat artikel 52, lid 3, van het EU-Handvest van de grondrechten over de verhouding tussen het Handvest en het EVRM zegt: "Voor zover dit Handvest rechten bevat die corresponderen met rechten welke zijn gegarandeerd door het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden, zijn de inhoud en reikwijdte ervan dezelfde als die welke er door genoemd verdrag aan worden toegekend. Deze bepaling verhindert niet dat het recht van de Unie een ruimere bescherming biedt." Dat houdt in dat het Handvest ruimte laat voor veel hogere grondrechtelijke normen dan waarin het EVRM voorziet. De rapporteur haalt hier het Melloni arrest aan (C-399/11) waarin het HvJ artikel 53 van het Handvest aldus uitlegde dat wanneer er eenmaal gemeenschappelijke normen voor de strafprocedure zijn ingevoerd, de rechter van een lidstaat niet meer aan hogere nationale constitutionele normen mag vasthouden als grond om wederzijdse erkenning te weigeren. Ter vermijding van conflicten tussen nationale constitutionele normen op gebied van strafprocesrecht die hoger zijn dan het EVRMminimum, enerzijds, en het Handvest en de in de EU geharmoniseerde regels anderzijds (dus ter voorkoming van een "Solange"-discussie tussen EU-recht en nationaal constitutioneel recht op het punt van de grondrechten), moeten de uit het Handvest voortvloeiende rechten zo ruim mogelijk worden geïnterpreteerd en moet de gemeenschappelijke EU-harmonisatie een hoge beschermingsstandaard bieden. Een dergelijke hoge standaard in EU-instrumenten ter harmonisering van processuele rechten is -in het licht van het subsidiariteitsbeginsel - ook essentieel voor de onderbouwing van de bevoegdheid van de EU op strafrechtelijk gebied. II. Eerste evaluatie van het Commissievoorstel Met dit voorstel slaagt de Commissie slechts gedeeltelijk in deze opgave. Als positief valt aan te merken dat de Commissie uitdrukkelijk een verbod heeft opgenomen van publieke verwijzingen door de overheidsautoriteiten naar schuld vóórdat van veroordeling sprake is (artikel 4), een norm die uit de vaste rechtspraak van het EHRM voortvloeit, bv. de zaak Allenet de Ribemont v. Frankrijk (1995). Tegelijkertijd wordt duidelijk gestipuleerd dat PE v /6 DT\ doc

3 gebruikmaking van het zwijgrecht of van het recht geen zelfbelastende verklaringen af te leggen niet naderhand tegen de verdachte of aangeklaagde mag worden gebruikt en niet mag worden beschouwd als bevestiging van de feiten (artikelen 6, lid 3, en 7, lid 3). In dit opzicht heeft de Commissie goede nota genomen van de kritiek op haar groenboek van 2006 over het onschuldvermoeden, waarin nadelige gevolgtrekkingen uit gebruikmaking van het zwijgrecht toelaatbaar werden geacht, op grond van het arrest van het EHRM in de zaak John Murray v. VK (1996). De rapporteur is blij met deze verbetering in het beschermingsniveau van het zwijgrecht als absoluut recht van de verdachte of aangeklaagde, in overeenstemming met andere EUrechtelijke harmoniseringsinstrumenten zoals richtlijn 2012/13/EU betreffende het recht op informatie in strafprocedures. De richtlijn kent een soort EU-versie van de "Mirandawaarschuwing": elke verdachte moet van de autoriteiten tevoren op zijn rechten worden gewezen, waaronder het zwijgrecht, een voorzorgsregel die het zwijgrecht moet beschermen (zie in dit verband ook de motivering in de uitspraak van de US Supreme Court in de zaak Miranda v. Arizona, 1966). Die verbetering strookt ook met het afwijkende standpunt binnen het EHRM in de zaak John Murray, met de volgende passage: " Het zwijgrecht is een belangrijk beginsel. Elke dwang die tot effect heeft dat gebruikmaking van dit recht wordt afgestraft, zoals het maken van gevolgtrekkingen ten nadele van verdachte, komt neer op een inbreuk op dit recht." Jammer genoeg wordt dit streven naar een hoge norm in het commissievoorstel niet over de hele lijn volgehouden, bijvoorbeeld niet bij de kwestie van dwanguitoefening (overweging 17), vermoedens die de bewijslast kunnen omkeren (artikel 5) en een lage norm waar het gaat om de toelaatbaarheid van bewijs (artikel 6, lid 4, artikel 7, lid 4, en artikel10). a) Duidelijk verbod van dwanguitoefening In overweging 17 van het voorstel schreef de Commissie: Elke dwang die op verdachten of beklaagden wordt uitgeoefend om hen informatie te doen verstrekken, moet beperkt blijven. Om te bepalen of die dwang deze rechten niet heeft geschonden, moet in het licht van de omstandigheden van de zaak rekening gehouden worden met de aard en de mate van dwang om het bewijs te verkrijgen, het gewicht van het algemeen belang in het onderzoek naar en de bestraffing van het betrokken strafbare feit, het bestaan van relevante waarborgen in de procedure en het gebruik waarvoor het op die manier verkregen bewijs is bestemd. De mate van dwang die op verdachten of beklaagden wordt uitgeoefend om hen te dwingen bepaalde informatie te verstrekken in verband met de tenlasteleggingen tegen hen, mag nooit de essentie aantasten van hun recht om niet tegen zichzelf te getuigen en om te zwijgen, zelfs niet om redenen van veiligheid en openbare orde." Deze formulering is onduidelijk, kan leiden tot misbruik en moet daarom worden geschrapt. Uit de tekst moet duidelijk blijken dat elk gebruik van fysiek of psychologisch geweld of van bedreigingen tegen de verdachte, foltering en inhumane of onwaardige behandeling zijn verboden omdat zij een aantasting zijn van de menselijke waardigheid en het recht op een eerlijk proces. Helaas is bij de bestrijding van terrorisme en van zware criminaliteit gebleken dat zelfs moderne democratieën niet vrij zijn van de neiging om naar methodes uit vroeger tijden terug te grijpen (zie bv de rechtspraak van het EHRM in zaken als Ierland v. VK, A. no. 5310/71, waarin het ging om "speciale" verhoortechnieken, Gäfgen v. Duitsland, 2005, DT\ doc 3/6 PE v01-00

4 waarin het ging om fysieke bedreiging door de politie, El-Masri v. Macedonië, 2012, over buitengewone uitlevering, of El-Haski v. België, 2012, over de uitsluiting van bewijs verkregen door foltering). In dit verband wijst de rapporteur er graag op dat artikel 3 EVRM inzake het verbod van folteringen of onmenselijke of vernederende behandelingen een absoluut recht is waarop ingevolge artikel 15 EVRM geen enkele afwijking mogelijk is, aangezien "Artikel 3, dat in absolute bewoordingen alle folteringen en onmenselijke of vernederende behandelingen of bestraffingen verbiedt, een van de fundamentele waarden van een democratische samenleving behelst. Anders dan de meeste materiële bepalingen van het verdrag en de protocollen nrs. 1 en 4, laat artikel 3 geen ruimte voor uitzonderingen. Afwijkingen zijn evenmin toegestaan ingevolge artikel 15, zelfs in geval van een algemene noodtoestand die het bestaan van het land bedreigt," (EHRM, Saadi v. Italië, 2008, punt 127). Als gevolg daarvan moet ook bewijs dat met zulke methoden is verkregen, worden uitgesloten omdat de ervaring in het strafrecht heeft geleerd dat alleen disciplinaire maatregelen tegen de betrokken ambtenaren niet als "daadwerkelijk rechtsmiddel" in de plaats kan komen van efficiënte uitsluitingsregels, zoals hierna nog nader zal worden toegelicht. Tegelijkertijd blijkt uit de tekst van de Commissie (overweging 18) duidelijk genoeg dat de verkrijging en het gebruik van fysiek bewijs (bloed- en urinemonsters, DNA, vingerafdrukken, foto's, identificatie aan de hand van stem of handschrift enz.) wel is toegestaan. Dit maakt geen inbreuk op het beginsel van vrijwaring tegen zelfbelastende verklaringen, in overeenstemming met de overweging van het EHRM in de zaak Saunders v. VK, 1996, dat die vrijwaring "zich niet uitstrekt tot gebruik van materiaal dat met gebruik van dwangmiddelen van de aangeklaagde kan zijn verkregen maar dat maar dat onafhankelijk van de wens van de verdachte of beklaagde bestaat, zoals documenten die krachtens een rechterlijk bevel zijn verkregen, adem-, bloed- en urinestalen en stalen van lichaamsweefsels voor DNA-tests". Zulke methoden worden echter onwettig wanneer er bijvoorbeeld zeer indringende, niet algemeen aanvaarde medische praktijken worden gehanteerd of wanneer die tests zijn gericht op uitlokking van antwoorden die in wezen getuigenbewijs zouden opleveren. Wat dat aangaat heeft de Amerikaanse Supreme Court in een uitspraak van 1966 in de zaak Schmerber v. Californië (384 U.S. 757) reeds uitgemaakt dat "wanneer iemand gedwongen wordt een test te ondergaan waarbij wordt geprobeerd zijn schuld of onschuld vast te stellen aan de hand van willekeurige of bewuste fysiologische reacties, komen geest en geschiedenis van het Vijfde Amendement in het geding", waarbij gedwongen gebruik van leugendetectors als voorbeeld werd genoemd. Evenzo heeft het EHRM de eerlijkheid van de procedure in twijfel getrokken in een geval waarin bewijs was verkregen door gedwongen toediening van een braakmiddel (Jalloh v. Duitsland, 2006). b) Omkering van de bewijslast In artikel 5, lid 2, van het Commissievoorstel is sprake van vermoedens op grond waarvan de bewijslast kan verschuiven. Deze bepaling is gebaseerd op de rechtspraak van het EHRM in de zaken Salabiaku, van 1988, Telfner, van 2001 en O'Halloran en Francis v. VK (2007). De rapporteur is evenwel van mening dat de invoeging van artikel 5, lid 2, geen recht doet aan de zeer specifieke bijzonderheden van de genoemde zaken - bezit van verboden goederen in de zaak Salabiaku, verwijzing naar de beoordelingsvrijheid van de rechter en prima facie bewijs in de zaak Telfner (waarin een aantasting werd geconstateerd) of het specifieke regime voor verkeersovertredingen in de zaak O'Halloran en Francis, dat een vermoeden kent dat de eigenaar van een auto ook de bestuurder was. Enerzijds geeft de opneming van deze bepaling PE v /6 DT\ doc

5 in een wetstekst de bijzonderheden van de genoemde EHRM-rechtspraak niet adequaat weer, en anderzijds gaat het ook voorbij aan het gevaar van opneming in een wetstekst van een vermoedensclausule die de bewijslast kan omkeren. In dit verband zou nota moeten worden genomen van de opmerkingen over de onlangs aangenomen richtlijn 2013/48/EU betreffende het recht op toegang tot een advocaat, op het punt van de zeer ruime algemene uitzonderingen op het recht op bijstand door een advocaat (artikel 3, lid 6, van genoemde richtlijn) 1, welke uitzonderingen zijn ingegeven door een zeer specifieke EHRM-rechtspraak. Beweerd werd dat een zo ruime wettelijke uitzondering geen rekening houdt met de bijzondere aspecten van deze zeer specifieke rechtspraak van het EHRM, en zelfs het gevaar meebrengt dat met toekomstige wijzigingen in de rechtspraak van het EHRM geen rekening meer kan worden gehouden, waardoor het EU-recht niet meer consistent zou zijn met de EHRM-rechtspraak en zelfs onder het minimum van het EVRM zou kunnen terechtkomen. Tegelijkertijd wordt met de omzetting van zeer bijzondere rechtspraak (zoals de zaak Salabiaku) in een algemeen geldend wettelijk vermoeden enerzijds geriskeerd dat er een negatieve ontwikkeling op gang wordt gezet in lidstaten met hogere normen (ondanks de nonregressieclausule), en anderzijds dat ten aanzien van die rechten voor een minimale benadering wordt gekozen in het recht van kandidaatlanden of toekomstige kandidaatlanden. Daarom moet artikel 5, lid 2, worden geschrapt of geheel worden herschreven. c) Toelaatbaarheid van bewijs Op meerdere plaatsen in het Commissievoorstel zijn er regels omtrent de toelaatbaarheid van het bewijs (artikel 6, lid 4, artikel 7, lid 4, en artikel 10). In algemene termen zijn gemeenschappelijke EU-regels inzake de toelaatbaarheid van bewijsmateriaal toe te juichen; zij zijn ook een rechtstreekse consequentie van de harmonisering van processuele rechten. Een harmonisering van procesrechtelijke bepalingen zonder de consequenties van mogelijke inbreuken daarop te regelen blijft een lex imperfecta. Een gemeenschappelijke EU-regel voor de toelaatbaarheid van bewijsmateriaal bestond al in artikel 12, lid 2, van richtlijn 2013/48/EU betreffende het recht op toegang tot een advocaat. De te hanteren normen moeten echter ook hier zeer hoog zijn en ten minste, als uiterste minimum, aan de rechtspraak van het EHRM beantwoorden. In haar voorstel zegt de Commissie de ontoelaatbaarheid van bewijs als een consequentie te beschouwen van inbreuk op het zwijgrecht en op het recht zichzelf niet te belasten, "tenzij het gebruik ervan geen afbreuk doet aan het algehele eerlijke verloop van de procedure". Deze definitie doet echter geen recht aan de zeer duidelijke jurisprudentie van het EHRM inzake bewijs verkregen door schending van artikel 3 EVRM (foltering, inhumane of vernederende behandeling). In de zaak In de zaak Gäfgen v. Duitsland bijvoorbeeld formuleerde het 1 6. In uitzonderlijke omstandigheden kunnen de lidstaten, uitsluitend in de fase van het voorbereidende onderzoek, tijdelijk afwijken van de toepassing van de in lid 3 vastgestelde rechten, indien en voor zover, gelet op de bijzondere omstandigheden van het geval, een of meer van de volgende dwingende redenen zulks rechtvaardigen: a) een dringende noodzaak om ernstige negatieve gevolgen voor het leven, de vrijheid of de fysieke integriteit van een persoon te voorkomen; b) indien onmiddellijk optreden door de onderzoeksautoriteiten noodzakelijk is om te voorkomen dat de strafprocedure substantiële schade wordt toegebracht. DT\ doc 5/6 PE v01-00

6 EHRM een zeer duidelijke leer omtrent de absolute niet-toelaatbaarheid en uitsluiting van directe verklaringen die door schending van artikel 3 EVRM zijn verkregen, evenals indirect bewijs dat door foltering is verkregen. Deze leer werd onlangs weer samengevat in de zaak El-Haski v. België waarin het Hof overwoog dat (punt 85) "het gebruik in het strafproces van verklaringen die door schending van artikel 3 zijn verkregen ongeacht of het nu gaat om foltering dan wel inhumane of vernederende behandeling het proces in zijn geheel automatisch oneerlijk maakt en dus in strijd met artikel 6" en dat "dit ook geldt voor het gebruik van fysiek bewijs verkregen als direct resultaat van folteringsmethoden (ibid., 173); toelating van bewijs verkregen als resultaat van handelingen die te kwalificeren zijn als inhumane behandeling in de zin van artikel 3 zonder dat sprake is van foltering zijn evenwel alleen in strijd met artikel 6, wanneer wordt aangetoond dat de schending van artikel 3 van invloed was op de uitslag van het proces tegen de aangeklaagde, dat wil zeggen effect heeft gehad op de veroordeling of de stafoplegging". Als dus op het zwijgrecht of het recht geen zelfbelastende verklaringen af te leggen inbreuk wordt gemaakt door schending van artikel 3 EVRM moet het daarmee verkregen bewijs per se worden uitgesloten en is er geen afweging meer mogelijk tussen onwettigheid en de uitwerking daarvan op de eerlijkheid van het proces, zoals door de Commissie voorgesteld ("tenzij het gebruik ervan geen afbreuk doet aan het algehele eerlijke verloop van de procedure"). Om die reden beantwoordt het Commissievoorstel niet aan de minimumvereisten die het EHRM op dit punt heeft gesteld. Omdat de EU-regels zeer strikt moeten zijn zou het juister zijn om zelfs hogere normen in te voeren dan het zojuist beschreven huidige minimum van het EHRM. In dat verband wijst de rapporteur graag op het deels afwijkende standpunt van een aantal EHRM-rechters in de zaak Gäfgen die van mening waren dat een schending van artikel 3 altijd moet leiden tot uitsluiting van alle bewijs (zowel van direct als van indirect bewijs, zonder het onderscheid tussen foltering enerzijds en inhumane of vernederende behandeling anderzijds, waar het gaat om indirect bewijs). Een minderheid pleitte zelfs voor deze zelfde benadering voor ook andere schendingen van het EVRM, zoals artikel 8 (het recht op privacy) - zie het afwijkende standpunt van rechter Loucaides in de zak Khan v. VK (1999). Een dergelijke aanpak bestaat al in sommige lidstaten. Samenvatting De voorgestelde richtlijn inzake het onschuldvermoeden is een van de hoekstenen voor een modern EU-strafprocesrecht dat uitgaat van eerbiediging van de grondrechten op een hoog niveau. Wegens de hierboven aangestipte punten evenwel vraagt het Commissievoorstel zoals het er nu ligt, op een aantal punten om belangrijke wijziging. PE v /6 DT\ doc