Uitwerkingen examen 2018-I

Transcriptie

1 Uitwerkingen examen 2018-I Wereld Opgave 1 Migratie wereldwijd 2p 1 Bewering a is onjuist. Uit de macroregio Oost-Azië vertrekken meer migranten dan er zich vestigen. (1 punt) Bewering b is juist. De meeste migranten blijven binnen of dicht bij de (macro)regio waar ze vandaan komen / slechts enkele grote migratiestromen zijn gericht op macroregio s ver van de vertrekregio. (1 punt) Voor juist of onjuist zonder onderbouwing mag geen score worden toegekend. De triade beslaat de drie mondiaal sterkste regio's wat betreft handelsverkeer, transnationale en multinationale ondernemingen, te weten Noord-Amerika, Europa en Oost-Azië. Deze gebieden worden soms anders omschreven, zoals de Verenigde Staten en Canada of Japan. In een atlas zijn ze vaak te vinden bij het thema wereldhandelsverkeer. Een macroregio is een groot gebied, een deel van een continent, dat je kunt afbakenen op grond van kenmerkende eigenschappen of van een gedeelde geschiedenis. Bewering a is onjuist De dikte van de lijnen tonen de omvang van de migratiestromen. Of er een positief of negatief migratiesaldo is, kun je afleiden uit de richting van de pijlen die daarin zijn aangegeven. Noord-Amerika heeft een positief overschot door o.a. een grote stroom uit Azië, vooral. Zuid-Azië. In Europa vestigden zich veel mensen uit Zuid-Azië en Latijns-Amerika. Oost-Azië heeft als enig lid van triade een negatief migratiesaldo. Er is alleen een beperkte stroom migranten naar de twee andere triade-leden, de VS en Europa. Wat betreft de immigratie is China, het grootste Oost-Aziatisch land, niet vrij toegankelijk. Japan kent al lang een stagnerende economie. Bewering b is juist Afstandsverval betekent dat het aantal contacten in dit geval migratie afneemt bij het toenemen van de absolute afstand. Bron 1 waarin migratie per land en per macroregio is aangegeven laat zien dat de omvang van de migratie tussen nabijgelegen landen verreweg het grootst is. Zowel binnen de macroregio als met de aangrenzende macroregio's. De term afstandsverval slaat niet op verandering van de relatieve afstand. Bv. de redenering: 'er migreren meer mensen uit Zuid-Azië naar Europa doordat vliegen goedkoper is geworden' levert geen punt op. 2p 2 Migratiestroom Latijns-Amerika - Noord-Amerika: dimensie economie. (1 punt) Migratie binnen Afrika: dimensie politiek. (1 punt) Voor het antwoord 'vraagdeel 1 dimensie politiek en vraagdeel 2 dimensie economie', mag 1 punt worden toegekend. De dimensies natuur en cultuur leveren geen score op. Het grootste deel van de migranten uit Latijns-Amerika vertrekt naar Noord-Amerika om de levensomstandigheden te verbeteren, m.n. door werk. Recent krijgt dit veel aandacht, doordat president Trump de illegale migratie vanuit Mexico naar de VS met een hoge muur wil afstoppen. In Afrika is er veel grensoverschrijdende migratie vaak naar buurlanden als gevolg van politieke problemen zoals conflicten tussen etnische groepen. Zie daarvoor de Bosatlaskaart Afrika Vluchtelingen 54 e druk 180E / 55 e druk 187D. Omdat een deel van de migratie van Latijns-Amerika naar Noord-Amerika het gevolg is van politieke problemen (recent bv. in Venezuela), wordt als antwoord ook de dimensie politiek goed gerekend. Tweemaal dimensie politiek is niet toegestaan. Het tweede vraagdeel gaat om een 'andere' dimensie. De dimensie natuur speelt op dit moment nog geen belangrijke rol. Misschien in de toekomst wel door klimaatverandering. Cultuur als dimensie scoort hier niet. Culturele verschillen spelen indirect via politieke conflicten. ThiemeMeulenhoff 1

2 2p 3 Voorbeelden van een redenering (één redenering gevraagd): Redenering 1: Zuid-Azië was grotendeels bezit van Groot-Brittannië (Verenigd Koninkrijk / Engeland) en de Afrikaanse landen werden gekoloniseerd door meerdere Europese landen (1 punt) zodat de migratie vanuit Zuid-Azië vooral gericht is op Groot-Brittannië (Verenigd Koninkrijk / Engeland) en de migratie vanuit Afrika op meerdere Europese landen (1 punt) Redenering 2: in Zuid-Azië wordt vrijwel overal Engels gesproken, terwijl er in Afrika verschillende Europese talen worden gesproken (1 punt) zodat de migratie vanuit Zuid-Azië vooral gericht is op Groot-Brittannië (Verenigd Koninkrijk / Engeland) en de migratie vanuit Afrika op meerdere Europese landen (1 punt) Redenering 3: veel migratie uit Zuid-Azië is gericht op het vroegere koloniale moederland Groot-Brittannië (Verenigd Koninkrijk / Engeland) (1 punt) terwijl veel Afrikanen naar Europa trekken door de nabije ligging (1 punt) Redenering 4: veel migratie uit Zuid-Azië is gericht op het vroegere koloniale moederland Groot-Brittannië (Verenigd Koninkrijk / Engeland) (1 punt) terwijl veel Afrikanen proberen een Schengenland binnen te komen (1 punt) In plaats van (grotendeels) Zuid-Azië mag ook India worden genoemd. Indien slechts voor één migratiestroom (Zuid-Azië of Afrika) oorzaak en gevolg goed zijn genoemd: 1 punt. De oorzaak van migratiestromen is over het algemeen de economische situatie. De richting wordt vaak bepaald door het koloniaal verleden bv. door de taal en extra contacten. Dit is goed zichtbaar in de grote migratie van India naar Groot- Brittannië. Je kunt dat nagaan in de Bosatlas (Azië in 1937: 54e druk 141A / 55e druk 145AB). India was verreweg het grootste koloniale bezit in dat deel van Azië. Afrika was opgedeeld onder verschillende Europese landen (Bosatlas Afrika in 1937: 54e druk 177B / 55e druk 183A). Voor Afrika speelt de ligging dicht bij Europa een grote rol. Dat zorgt voor een grote migratiestroom vooral via de Middellandse Zee, vaak via mensensmokkelaars. Het is in bron 1 niet te zien of illegale migratie is meegerekend. Het Akkoord van Schengen is een overkomst tussen een aantal Europese landen, waarin controles aan de gemeenschappelijk grenzen zijn afgeschaft en vrij verkeer van personen mogelijk is. Illegale migranten is er veel aan gelegen de Schengenzone binnen te komen om daarbinnen vrij verder te reizen naar bv. Groot-Brittannië, Duitsland of Nederland. 2p 4 Voorbeelden van een ander beeld van de migratie (één voorbeeld gevraagd): Voorbeeld 1: wanneer de gegevens op regionaal schaalniveau worden verzameld (1 punt) wordt de omvangrijke binnenlandse migratie zichtbaar (van het binnenland van China naar de kuststrook / naar de grote steden) (1 punt) Voorbeeld 2: het grote Oost-Aziatische land China kent een omvangrijke binnenlandse migratie (van het binnenland naar de kuststrook / naar de grote steden) (1 punt) maar dat is niet zichtbaar in de gegevens op het schaalniveau van landen (1 punt) China heeft ongeveer 7x zoveel inwoners als de drie andere Oost-Aziatische landen, Japan, Noord- en Zuid-Korea samen, en heeft een meer dan 15x zo groot oppervlak. Dit leidt in de macroregio Oost-Azië tot vertekening van het beeld, omdat de omvangrijke binnenlandse migratie van China verborgen blijft. Bron 1 laat daardoor op nationale schaalniveau (van landen) slechts een relatief kleine migratiestroom zien. ThiemeMeulenhoff 2

3 Opgave 2 Het einde van de bloeddiamant? 2p 5 Verschillende schaalniveaus (twee gevraagd, per juist schaalniveau 1 punt): (mondiale schaal) de winning gebeurt in een perifeer land (Botswana), maar de mijn is in handen van een bedrijf uit een centrumland (Canada) / maar het verder verwerken van diamanten (slijpen, verhandelen) gebeurt vooral in centrumlanden (continentale schaal) de winning gebeurt in een perifeer land (Botswana), maar het slijpen in een centrumgebied (Johannesburg) (nationale schaal) de winning van diamanten vindt plaats in een perifeer gebied (de Kalahariwoestijn), maar de kwaliteit wordt beoordeeld in de hoofdstad / in het centrum (van Botswana) De centrum-periferieverhouding gaat uit van de verdeling van activiteiten en macht tussen een overheersend centrum en de ondergeschikte periferie. Eventueel kan daartussen ook een semi-periferie worden onderscheiden. De opgave is bron 1 hierop na te lopen. Doordat bron 1 naar bron 2 verwijst, kun je die ook gebruiken. 2p 6 Redenering: Botswana is politiek gezien stabieler / minder corrupt dan de Democratische Republiek Congo (1 punt) zodat de inkomsten (uit de diamantwinning) in Botswana meer geïnvesteerd worden in de opbouw van het land dan in de Democratische Republiek Congo / zodat er in Botswana meer wordt geïnvesteerd (1 punt) Antwoorddeel 1 moet ingaan op de politieke dimensie. Van de kaartbladen De Wereld biedt kaartblad 54 e druk 239 / 55 e druk 267 goed zicht op de politieke verschillen tussen de twee landen. In politieke stabiliteit, doelmatigheid van bestuur en beheersing van de corruptie scoort de Democratische Republiek Congo steeds laag en Botswana bovengemiddeld tot hoog. Bij grote corruptie en politieke onrust zal veel geld zoals uit de diamantwinning worden 'weggesluisd' en niet worden besteed aan verhoging van de welvaart. In corrupte en instabiele landen wordt ook veel minder geïnvesteerd, omdat men er geen vertrouwen in heeft dat dit in de toekomst wat op zal leveren. Binnenlandse investeerders zullen hun geld in het buitenland onderbrengen en buitenlandse investeerders zullen die landen mijden. 3p 7 Redenen voor Dubai, Hongkong en Mumbai (twee gevraagd, per juiste reden 1 punt): deze steden liggen in landen/regio s die de laatste decennia een sterke economische groei kennen (mede ten gevolge van de global shift) / de steden liggen in landen/regio s die een grote welvarende middenklasse hebben gekregen deze steden hebben zich de laatste decennia ontwikkeld tot internationale/mondiale knooppunten die door veel (vermogende) reizigers worden aangedaan deze steden hebben lagere productiekosten Johannesburg: deze stad ligt vlak bij een vindplaats van diamanten. (1 punt). 2p 8 De drie 'andere' steden liggen in gebieden die recent een sterke economische groei hebben gekend. Dubai deel van de Verenigde Arabische Emiraten heeft hoge inkomsten uit oliewinning. Hongkong was een van de Aziatische Tijgers waar de groei in Oost-Azië (na Japan) startte. Mumbai speelt een hoofdrol in de snelle ontwikkeling van India. De economische groei gaat samen met de opkomst van een rijke middenklasse en bezoeken van vermogende toeristen en zakenlieden. Diamanten (en goud) worden gezien als statussymbool en ook als een veilige en waardevaste belegging. Inwoners van landen met grote afzetmarkt: ze willen niet schuldig zijn aan het meefinancieren van oorlogen / ze willen niet dat de diamanten die zij kopen bloeddiamanten zijn. (1 punt) Voordeel voor regeringen als Democratische Republiek Congo en Sierra Leone (één gevraagd, 1 punt): opstandelingen/rebellen kunnen hun gewapende strijd tegen de regering dan minder goed financieren het kan leiden tot verbetering van het imago. Dat 'bloeddiamanten' niet goed vallen bij de afnemers zal geen verbazing wekken. Maar hoe zit het met de productielanden? Bron 2 meldt dat in Siërra Leone rebellen de controle hebben over de winningsgebieden en met de opbrengsten wapens kopen. Zij vormen een directe bedreiging voor de regering. Landen als Democratische Republiek Congo en Sierra Leone zijn er economisch slecht aan toe. Willen ze zich ontwikkelen, dan zijn extra opbrengsten nodig zoals uit toerisme en buitenlandse investeringen. Deelname aan de afspraken over de diamanthandel is daarvoor een vereiste. ThiemeMeulenhoff 3

4 Aarde Opgave 3 Een geologische Tour de France 2p 9 Locatie 1: etappe d. Locatie 2: etappe a. Locatie 3: etappe c. Locatie 4: etappe b. Locatie 5: etappe e. 5 combinaties juist 2 punten; 4 of 3 juist 1 punt; 2, 1 of 0 juist 0 punten. Deze opgave draait om hoogte en hoogteverschillen. Gebruik daarom in de atlas de natuurkundige kaart van Frankrijk, die meer details geeft dan bron 1. De onderverdeling naar hoogte is in beide gevallen gelijk. Het is aan te raden bij een dergelijke opgave te starten met opvallende of makkelijk thuis te brengen elementen. Een voorbeeld vanuit de etappes (bron 2): etappe d volgt een vlak gebied, steeds onder 300 meter. Dit kan alleen locatie 1 zijn in Bretagne. Bevestiging: de etappe eindigt op de Mûr-de-Bretagne. etappe e begint laag en vlak, heeft middelhoge bergen en eindigt weer vrij laag. Locatie 5 langs de Middellandse Zee (Golfe du Lion) past hierbij. Laag bij de kust en nog geen heel hoge bergen. etappe b begint net onder 500 meter; vervolgens klimmen de renners tot o.a en meter. Die hoogte kan horen bij het Centraal Massief (locatie 4). Het wordt bevestigd door de benaming Le Puy op de kaart. Die staat ook bij de etappe genoemd. Er zijn nu nog twee etappes onder te brengen bij locatie 2 en 3, respectievelijk de Vogezen en de Alpen. in etappe c moeten drie hoge bergen worden beklommen. Dat moeten wel Alpenreuzen zijn op locatie 3. past etappe a dan bij locatie 2? Dat is inderdaad mogelijk gezien de hoogte en hoogteverschillen in de Vogezen. Het lagere laatste deel van de etappe zal richting Rijn liggen. Opvallend: verfranste Duitse namen als Col du Wettstein. Een groot deel van de Vogezen hoorde van 1871 tot 1918 bij Duitsland. De term Ballon komt zowel in de atlas als in het etappeoverzicht voor. Het is een ronde bergtop. 2p 10 Vorming: Pyreneeën: door convergente plaatbewegingen / door het naar elkaar toe bewegen van platen (waarbij gesteentelagen zijn geplooid / over elkaar heen geschoven) (1 punt) Vogezen: door divergente plaatbeweging / door het van elkaar af bewegen van platen (met als gevolg het oprekken van de aardkorst / breukvorming met horsten en slenken) (1 punt) Gevraagd is kennis over platentektoniek toe te passen met behulp van kaartblad 54e en 55e druk 76 Europa Fysisch Milieu. In de Pyreneeën zie je op kaart C plooiingen uit de Alpiene plooiingsfase. Die zijn het gevolg van convergente plaatbeweging, waardoor gesteentelagen worden samengedrukt. Kaart A en B laten respectievelijk breuken en slenken met dwarsbreuken zien net ten oosten van de Vogezen bij de Rijnslenk. Slenken zijn delen van de aardkorst die zijn gezakt door rek in de aardkorst ten gevolge van divergentie. De hoger gelegen delen noemen we horsten. De Vogezen zijn onderdeel van zo'n hoog deel, net als het Zwarte Woud aan de Duitse kant van de Rijnslenk. 2p 11 Vorming graniet: doordat er magma opsteeg, dat in de aardkorst langzaam stolde. (1 punt) Graniet aan oppervlakte: door (opheffing en) verwering / erosie is het gebergte afgevlakt, waardoor het graniet aan het oppervlak is komen te liggen. (1 punt) Bij subductie, overschuiving van platen, zakt de zwaarste plaat weg in de diepte en smelt af. Gesmolten gesteente, magma, stijgt op naar het aardoppervlak en stolt na afkoeling als stollingsgesteente. Wanneer het nog in de ondergrond afkoelt en stolt, noemen we het dieptegesteente. Bij stolling in gangen dichter bij het aardoppervlak vormt zich ganggesteente. Stroomt vloeibaar materiaal aan de oppervlakte uit, dan ontstaat uitvloeiingsgesteente. Graniet is een dieptegesteente dat dus langzaam is gestold. Het heeft daardoor grote, goed zichtbare kristallen. Een veel voorkomend uitvloeiingsgesteente is basalt, dat snel is afgekoeld en kleine, nauwelijks zichtbare kristallen heeft. Dieptegesteente vinden we aan de oppervlakte wanneer de bovenliggende gesteentelagen door verwering zijn verbrokkeld en door erosie en transport zijn afgevoerd. Opheffing van een gebied kan daarbij ook een rol spelen. Het Armorikaans Massief in Bretagne is ontstaan in de Hercynische plooiingsfase, zo'n 300 miljoen jaar geleden (zie eventueel een geologische tijdschaal in de atlas) en vervolgens sterk afgevlakt. In de Tour de France zal etappe d op locatie 1 dan ook zeker niet als bergetappe gelden. ThiemeMeulenhoff 4

5 3p 12 Spreidingspatroon: de jongste sedimenten/gesteenten liggen in het midden van het Bekken van Parijs en de sedimenten/gesteenten dichter bij de randen zijn steeds ouder. (1 punt) Uitleg ontstaan spreidingspatroon: het gebied rond Parijs ligt in het laagste deel van het bekken / ligt in het deel van het bekken dat het sterkst daalt (oorzaak, 1 punt) in het laagste deel zijn oudere gesteentelagen bedekt met jongere gesteentelagen / alleen aan de hoger gelegen randen liggen oudere gesteenten aan de oppervlakte (gevolg, 1 punt) Afzetting van sediment door de Seine wordt niet goed gerekend. Een bekken is geologisch een min of meer schaalvormige laagte, waar het centrum van het gebied het sterkst is gedaald. De streek rond Parijs is al gedaald sinds het tijdvak Trias ( miljoen jaar geleden). Er werden sedimenten afgezet uit de omringende gebergten. Een tijd lang was het ondiepe zee met o.a. kalkafzetting. Rond dat dalende gebied lagen gebergten/massieven die niet daalden of soms zelfs werden opgeheven. Op de hogere delen kon geen nieuw sediment worden afgezet. Het spreidingspatroon met name de schaalvorm en de ouderdom van de lagen is goed zichtbaar op de kaart Europa Geologie. De natuurkundige overzichtskaart Frankrijk brengt de hoogteligging in beeld. Sedimentatie door de Seine wordt niet goed gerekend. De kaart Europa Geologie laat zien dat het afzettingsgebied van de Seine slechts een klein deel van het bekken beslaat. Opgave 4 Water in het Midden-Oosten 2p 13 Geen waterschaarste Irak: door Irak stromen rivieren (Tigris en Eufraat), die water van elders aanvoeren / in Irak valt voldoende neerslag. (1 punt) Kwetsbaarheid zoetwatervoorziening (één gevraagd, 1 punt): Irak is afhankelijk van ingrepen door landen die stroomopwaarts liggen klimaatverandering zou kunnen leiden tot meer verdamping of periodes van droogte door de grote regionale verschillen kunnen er problemen ontstaan in delen van Irak Irak hoeft op korte termijn geen waterschaarste te vrezen. Ten noorden van Irak valt veel neerslag in het Turkse Taurusgebergte. De rivieren Eufraat en Tigris die over een grote lengte door Irak stromen voeren veel water af naar de Perzische Golf. Atlaskaart 54 e druk 147E / 55 e druk 151D geeft aan dat er in 2050 geen waterschaarste zal zijn, al is er wel een dalende lijn. Een directe bedreiging is de aanleg van nieuwe stuwdammen in het Turkse deel van de bovenloop van de Eufraat en Tigris, naast de grote stuwmeren die er nu al zijn. Syrië kan stuwdammen aanleggen in de middenloop van de Eufraat. Irak heeft voor een groot deel een droog klimaat. Klimaatverandering kan neerslag en verdamping nadelig beïnvloeden. Irak is zeer kwetsbaar is voor klimaatverandering. Verschillen binnen Irak kunnen leiden tot problemen op lokale of regionale schaal, ook als er op nationale schaal geen waterschaarste is. 2p 14 Voorbeelden van een beschrijving (één gevraagd): Beschrijving 1 in de zomer ligt bij het Arabisch Schiereiland een groot lagedrukgebied / de ITCZ en ten zuiden van de evenaar een hogedrukgebied (1 punt) lucht stroomt van het hoge- naar het lagedrukgebied in het zuidwesten van het Arabisch Schiereiland en stijgt op tegen een gebergte (waarbij afkoeling en condensatie plaatsvindt) (1 punt) Beschrijving 2 in de zomer ligt bij het Arabisch Schiereiland een groot lagedrukgebied / de ITCZ en ten zuiden van de evenaar een hogedrukgebied (1 punt) de zuidwestenwind van het hoge- naar het lagedrukgebied veroorzaakt bij het zuidwesten van het Arabisch Schiereiland een vochtige aanlandige wind (1 punt) ThiemeMeulenhoff 5

6 Het Arabisch Schiereiland is het grote schiereiland waarop Saudi-Arabië ligt. Op de kaart Midden-Oosten Neerslag (54 e druk 147A / 55 e druk 151A) is zichtbaar dat het zuidwesten natter is. Dit volgt enigszins het patroon van de kustgebergten. De Bosatlaskaart 54 e druk 218D / 55 e druk 240D toont de grote luchtdrukgebieden in juli. Boven westelijk Azië ligt een groot lagedrukgebied, onderdeel van de intertropische convergentiezone. Ten zuiden van de evenaar ligt het subtropisch hogedrukgebied. Lucht stroomt hier als zuidwestmoesson (Z. W. Moesson) van de hogedrukzone over de evenaar naar het Aziatische lagedrukgebied. Met als gevolg een vochtige aanlandige wind bij de zuidwestkant van het Arabisch Schiereiland. Deze wind veroorzaakt neerslag, wat wordt versterkt door gebergten langs de kust. De lucht wordt gedwongen op te stijgen en koelt af met als gevolg stuwingsneerslag. 3p 15 Meest geschikt op langere termijn: het ontzilten van zeewater. (1 punt) Minder kansrijk: winning ondergronds fossiel water (uit waterreservoirs / uit aquifers): het is niet-vernieuwbaar / de voorraad fossiel water kan uitgeput raken (1 punt) winning uit stuwmeren: die zullen niet voldoende water opleveren om heel Saudi-Arabië te voorzien / dit is alleen mogelijk in het zuidwesten van Saudi-Arabië (1 punt) Bij ontzilten wordt met technische middelen zeewater ontdaan van het zout. De kosten zijn nog hoog, maar die dalen snel. Het grote voordeel is de eindeloos vernieuwbare bron zeewater. Fossiel water is water dat in het verre verleden vaak tijdens een vochtiger klimaat in een aquifer een waterhoudend poreus gesteente in de ondergrond is opgeslagen. Het kan met pompen worden gewonnen. De kaart laat zien dat de aquifers in droge gebieden liggen. Er is weinig kans dat het gewonnen grondwater weer door neerslag wordt aangevuld. Dus zal de ondergrondse voorraad opraken en is er sprake van roofbouw. Stuwdammen maken het mogelijk water te onttrekken aan rivieren. Helaas heeft Saudi-Arabië er daar maar weinig van. Deze manier van waterwinning zal beperkt blijven tot het wat vochtiger zuidwesten. 2p 16 Twee van onderstaande combinaties van landdegradatie en wisselwerking (per juiste combinatie 1 punt): verwoestijning (verdwijnen van de vegetatie): extensieve veeteelt kan in wisselwerking met de geringe hoeveelheid neerslag / met de grote verdamping leiden tot het uitdrogen van gebieden / tot het uitbreiden van woestijnen verzilting: irrigatielandbouw kan in wisselwerking met de grote verdamping leiden tot het zouter worden van de bodem / van het grondwater (versnelde) bodemerosie: akkerbouw (waarbij de bodem niet het hele jaar bedekt is) / overbeweiding door (extensieve) veeteelt kan in wisselwerking met felle regenbuien of harde wind leiden tot het verdwijnen van de (vruchtbare) bovenste bodemlaag Vormen van bodemdegradatie alleen leveren geen punten op. Een score kan worden toegekend voor een juiste bijbehorende wisselwerking tussen mens en natuur. Centraal in deze vraag staat de relatie mens-natuur. Landdegradatie treedt op wanneer de mens niet goed omgaat met de natuurlijke omgeving. De natuur van het Midden-Oosten is zeer kwetsbaar door geringe neerslag en sterke verdamping. Extensieve akkerbouw en veeteelt vinden vaak plaats op de rand van wat de natuur kan verdragen. Verwoestijning treedt op, wanneer in droge gebieden de schaarse vegetatie door overbeweiding wordt afgegraasd. De verdamping neemt toe, waardoor de vegetatie zich niet kan herstellen. Verwoesting is niet beperkt tot de randen van de woestijnen. Zo treedt het ook op in verschillende droge gebieden langs de Middellandse Zee. Verzilting is het zouter worden van de bodem. De mens kan dit versterken door te overvloedig gebruik van irrigatiewater. Een deel verdampt en laat zouten achter. Zoute kwel van zeewater kan ook tot verzilting leiden. In Nederland wordt dit door de mens versterkt, bv. door bemaling van laaggelegen polders. Bodemerosie erosie van de verweringslaag treedt op, wanneer de bodem onvoldoende met vegetatie is bedekt om de bodemdeeltjes vast te houden bij harde wind of hevige neerslag. De bodem moet daarom zoveel mogelijk met gewassen of gras bedekt blijven. Men kan na de oogst de stoppels laten staan of stro over het veld uitspreiden. Akkerbouw op hellingen vergt de grootste aandacht. Bij veeteelt moet het aantal dieren zijn aangepast aan de draagkracht van de natuur. Bij grote droogte moeten kuddes worden ingekrompen. ThiemeMeulenhoff 6

7 Zuidoost-Azië Opgave 5 Natuurrampen in Zuidoost-Azië 2p 17 Beschrijving: er was een aardbeving, doordat (in een subductiezone) overschuiving van aardplaten plaatsvond / doordat een oceanische plaat onder een continentale plaat schoof (1 punt) hierdoor ontstond een vloedgolf die bij de (steeds ondiepere) kust werd afgeremd / opgestuwd (1 punt) Een tsunami ontstaat wanneer de zeebodem beweegt door een aardbeving, vaak als gevolg van overschuiving van aardplaten. Dit veroorzaakt een verticale beweging van het zeewater, die aan het zeeoppervlak wordt omgezet in golven die zich naar alle kanten verspreiden. Wanneer de golven een kust naderen en de zee ondieper wordt, worden ze afgeremd en in elkaar gedrukt. Ze worden veel hoger en kunnen in laaggelegen kustgebieden grote schade aanrichten en veel slachtoffers eisen. De locatie van de aardbeving bij Aceh in 2004 vind je via het trefwoordenregister in de Bosatlas (54 e druk 156C / 55 e druk 160B). De Bosatlas 54 e druk brengt ook het verloop van de tsunami in beeld. De namen van de betrokken platen zijn af te lezen van de kaarten De Aarde en Zuidoost-Azië Tektoniek. Deze namen kunnen verschillen, omdat soms deelplaten zijn aangegeven. Te weten: wegduikende oceanische plaat: Indisch-Australische plaat, Australische plaat overschuivende continentale plaat: Euraziatische plaat, Sundaplaat, Birmaplaat 2p 18 Oorzaken (twee gevraagd, per juiste oorzaak 1 punt): de gevolgen van een vulkaanuitbarsting vinden vooral lokaal plaats, terwijl die van een tsunami in een uitgestrekter gebied plaatsvinden (in tegenstelling tot een tsunami) wordt een vulkaanuitbarsting vaak voorspeld / wordt een vulkaanuitbarsting vaak voorafgegaan door lichte aardbevingen (zodat de bevolking tijdig geëvacueerd kan worden) een vulkaanuitbarsting vindt vaak plaats in dunbevolkte gebieden, terwijl een tsunami vaak dichtbevolkte kustgebieden treft een tsunami heeft een grote snelheid (zodat tijdig evacuatie van de bevolking haast niet mogelijk is) de risicoperceptie t.o.v. vulkanen is groter dan t.o.v. tsunami's / de bevolking is beter voorbereid op een vulkaanuitbarsting dan op een tsunami De tsunami bij Aceh was een gevolg van een zware aardbeving. Vloedgolven verspreidden zich met een snelheid van 900 km per uur en bereikten snel de laaggelegen en dichtbevolkte kustvlakte van Noord-Sumatra (Aceh), dat maar 160 km van het epicentrum van de aardbeving ligt. Bij de kust werden de golven opgestuwd tot soms meer dan 10 m. Er vielen op Aceh bijna doden en de verwoestingen waren enorm. Vulkaanuitbarstingen vinden vaak plaats in minder dichtbevolkte streken zoals bergachtige gebieden. Niet altijd, omdat de vulkanische bodem vaak vruchtbaar is en voor akkerbouw wordt benut. Een vulkaanuitbarsting gaat vaak gepaard met voorschokken, waardoor de bevolking tijdig kan worden geëvacueerd. Bij de uitbarsting verspreiden lavastromen zich niet al te snel. Het directe gevaar komt van de uitstoot van as en stenen. En van modderstromen door regenval op vulkanische as. Risicoperceptie is de mate waarin de bevolking zich bewust is van de gevaren en daar ook maatregelen voor heeft getroffen. Dit heeft invloed op de snelheid waarmee op een natuurramp kan worden gereageerd. De overheid kan zich bv. voorbereiden door aanleg van een waarschuwingssysteem. De bevolking kan o.a. hogere vluchtplaatsen creëren op makkelijk bereikbare plaatsen. ThiemeMeulenhoff 7

8 2p 19 Getroffen land: Myanmar. (1 punt) Bijdrage verwijderen aan groot aantal slachtoffer: de mangroven vormden voorheen een natuurlijke bescherming voor het kustgebied / functioneerden als golfbrekers tegen zware golfslag. (1 punt) De vraag verwijst naar kaartblad 54 e druk 228 / 55 e druk 250 De Aarde Natuurrampen. In een groen vierkant is aangegeven dat bij Myanmar doden zijn gevallen door een cycloon (taifoen/hurricane). Dit is naast de tsunami de enige zeer grote natuurramp aangeven in Zuidoost-Azië. Dit stemt overeen met bron 1 waarin tropische kusten worden genoemd. Mangroven (bron 1) groeien in de tropen en subtropen in zoute bodems van getijdegebieden. Hun wortels, steltwortels, steken uit boven de waterspiegel, waardoor ze bestand zijn tegen wisselende waterstanden zoals getijdeverschillen. Ze groeien in rivierdelta's, lagunes en langs delen van de kust en remmen daar golfslag en wind. Veel mangroven zijn gekapt voor houtwinning of hebben plaats moeten maken voor bv. garnalenteelt. In mei 2008 raasde de cycloon Nargis over het zuidelijk deel van Myanmar met windvlagen van meer dan 200 km/uur en hoge vloedgolven door opstuwing van het zeewater. Niet getemperd door mangrovebossen kon het zeewater ver de dichtbevolkte laaggelegen deltagebieden binnendringen. 2p 20 Voorbeelden van een uitleg (één gevraagd): Uitleg 1: door klimaatverandering stijgt de zeespiegel (oorzaak, 1 punt) waardoor rivieren hun water niet in zee kwijt kunnen en al eerder landinwaarts overstromen (gevolg, 1 punt) Uitleg 2: door klimaatverandering zijn heftiger cyclonen soms heftiger (oorzaak, 1 punt) waardoor die verder landinwaarts schade aanrichten / overstromingen veroorzaken (gevolg, 1 punt) Uitleg 3: door klimaatverandering komt in het binnenland onregelmatiger neerslag voor / zijn er in het binnenland meer/heftiger buien (oorzaak, 1 punt) waardoor de rivieren vaker een grote piekafvoer hebben (en er overstromingen optreden) (gevolg, 1 punt) Gevraagd wordt oorzaken van overstromingen verder landinwaarts in de delta's, in gebieden die niet direct aan zee grenzen. Zeespiegelstijging door klimaatverandering is in laaggelegen deltagebieden als bij Myanmar een bedreiging, maar dat valt nog onder 'direct aan zee grenzend'. Belemmering van de uitstroming van rivierwater door een hogere zeespiegelstijging is wel een juist antwoord. Uit het onderwerp Leefomgeving Nederland weet je, dat dit ook in Nederland een probleem kan gaan vormen, en dat er allerlei maatregelen moeten worden genomen om bij hoge zeespiegel rivierwater tijdelijk te bergen. Daarnaast zijn heviger cyclonen door temperatuurstijging denkbaar. Tropische cyclonen (ook genoemd wervelstormen, tyfoons/taifoens, hurricanes) ontstaan boven zeewater dat warmer is dan 27 C. En ook heviger regenbuien en onregelmatiger regiem van de rivieren meer landinwaarts. Door grotere piekafvoer kunnen daardoor meer landinwaarts overstromingen voorkomen. Opgave 6 Het grensgebied van Maleisië en Thailand 2p 21 Backwash-effect: de periferie ondervindt nadelige gevolgen, omdat kapitaal / grondstoffen / mensen onttrokken worden (ten behoeve van de economie/welvaart in het centrum) (1 punt) Bijdrage SBEZ s (één gevraagd, 1 punt): ze bevorderen de economische ontwikkeling (de handel, de werkgelegenheid) in de grensregio's (zodat ze minder afhankelijk worden van het centrum) de grensregio's kunnen profiteren van elkaars nabijheid (zodat ze minder afhankelijk worden van het centrum) (1 punt) Economisch zwakke perifere gebieden kunnen in hun relatie met sterkere gebieden / met het centrum te maken krijgen met forward- en backward-effects. Over een backwash-effect wordt gesproken als het perifere gebied wordt geëxploiteerd ten voordele van het sterke gebied bv. door onttrekking van grondstoffen zonder eerlijke vergoeding of het afromen van de beste arbeidskrachten. Er kunnen ook positieve effecten forward effects optreden, wanneer het sterke gebied de economie van het perifere deel helpt ontwikkelen. De plannen in bron 1 zijn daar een voorbeeld van, aangenomen dat de voordelen ten goede komen aan de lokale bevolking. ThiemeMeulenhoff 8

9 2p 22 Redenering: China is voor een groot deel afhankelijk van de handel over zee (met Afrika / met het Midden-Oosten / met Europa) (1 punt) door de aanleg van het kanaal neemt de relatieve afstand tussen China en deze regio s af / kan China zijn positie versterken (bv. ten opzichte van Europa) (1 punt) Zie voor de ligging van het grensgebied t.o.v. China een overzichtskaart in de atlas. Een groot deel van de Chinese import en export wordt vervoerd over zee. Vaak met mammoettankers die lang onderweg zijn en grote afstanden afleggen langs Singapore. Een kanaal door de landtong in het grensgebied van Thailand en Maleisië zou de afstand verkorten. De vraag is of dat echt veel winst zal opleveren. Bron 1 maakt een vergelijking met het Panamakanaal. Daarbij sparen schepen echter een veel langere vaart rond Zuid-Amerika uit. Door een snellere/betere vaarroute zou China zijn invloed kunnen vergroten, bv. in Europa. China zet echter sterk in op een andere handelsroute: de Nieuwe Zijderoute. De naam Zijderoute is ontleend aan de karavaanroutes die Oost-Azië tot in de late middeleeuwen verbonden met het Middellandse Zeegebied. Een belangrijk onderdeel van de nieuwe route is een spoorverbinding China - West-Europa. Er zijn ook plannen voor een zeevaartroute. Hierin kan een Thais-Maleisisch kanaal misschien passen. 2p 23 Politieke twijfels op nationale schaal (één gevraagd, 1 punt): door de aanleg van het kanaal wordt het zuiden van Thailand afgesneden van de rest van het land de toch al gespannen verhoudingen met de islamitische bevolking in het zuiden van Thailand zullen verder kunnen verslechteren het kanaal moet worden aangelegd in een gebied waar een gewapend conflict speelt / waar recentelijk aanslagen zijn gepleegd Politiek twijfels met betrekking tot samenwerking in de ASEAN: de aanleg van het kanaal kan Thailand in conflict brengen met ASEAN-partners als Singapore, Maleisië en Indonesië, waar de Chinese schepen nu langsvaren. (1 punt) Thailand is grotendeels boeddhistisch, Maleisië islamitisch. In het uiterste zuiden van Thailand is er een islamitische meerderheid die streeft naar onafhankelijkheid. Dit grijpt terug op de historische situatie, waarin het gebied zelfstandig was. Zie eventueel Bosatlas 54 e druk 154E / 55 e druk 163A). Het afsnijden van het zuidelijk deel van Thailand zal vooral een argument zijn in de politieke discussie. In praktijk vormt het zuiden nu al een afgesneden en perifeer gebied. De grote twijfels zullen te vinden zijn in de economische dimensie. Is 20 tot 30 miljard dollar (bron 1) wel terug te verdienen? Zie voor de ASEAN bv. de Bosatlas 54 e druk 154D / 55 e druk 162C. Door aanleg van het kanaal zullen Singapore, Maleisië en Indonesië niet meer aan de kortste vaarroute tussen de Grote Oceaan en de Indische Oceaan liggen. Leefomgeving Opgave 7 Kustversterking Katwijk aan Zee 2p 24 Gegeven op Bosatlaskaartblad: bij Katwijk aan Zee liggen (jonge/oude) zeekleiafzettingen. (1 punt) Overstromingswijze: zeewater drong via de monding van een rivier / van de Oude Rijn het achterland van Katwijk aan Zee binnen. (1 punt) Katwijk aan Zee ligt ten westen van Leiden waar de Oude Rijn de vroegere benedenloop van de Rijn in zee uitmondt. Toen de kust zich na de laatste ijstijd sloot door duinvorming, bleef de monding van de Oude Rijn open. Vanuit zee kwamen herhaaldelijk overstromingen voor en werd jonge zeeklei afgezet. In het antwoord wordt zeeklei (jong of oud) goed gerekend. Rivierafzetting is niet juist. Bron 1 noemt overstromingen 'vanuit het achterland'. Dit is verwarrend. Het gaat om zeewater dat via de monding van de Oude Rijn het land overstroomt. Vandaaruit bedreigt het Katwijk aan Zee. Dezelfde bron geeft aan dat door de aanleg van de sluizen in 1808 het overstromingsgevaar verdween. Tegenwoordig is doorgaande scheepvaart van en naar zee bij Katwijk niet meer mogelijk. De vroegere scheepvaartsluis (Buitensluis) is vervangen door een gemaal en een uitwateringssluis waarmee het Hoogheemraadschap Rijnland een groot deel van de Randstad en het Groene Hart ontwatert. Ook de westkant van Katwijk aan Zee ondervond de gevolgen van een oprukkende zee. Ongeveer de helft van de oude stad Katwijk aan Zee is in de loop der tijd in zee verdwenen. ThiemeMeulenhoff 9

10 1p 25 Als bij Katwijk aan Zee een doorbraak plaatsvindt, kan een groot deel van de Randstad / kan een deel van Nederland / kan een regio met veel inwoners / kan een regio met belangrijke economische activiteiten overstromen. Het achterland van Katwijk aan Zee bestaat uit een groot deel van de Randstad: dichtbevolkt economische hart van Nederland. Helaas is dit gebied, dijkring 14, ook het laagstgelegen deel. Zie daarvoor een hoogtekaart van Nederland in de atlas of op internet (Actuele Hoogtebestand van Nederland / AHN). 2p 26 Redenen (twee gevraag, per juiste reden 1 punt): bij versterking van de oude dijk zou het centrum / zou een deel van Katwijk aan Zee nog niet beschermd zijn tegen overstromingen vanuit zee bij versterking van de oude dijk zouden veel woningen/gebouwen gesloopt moeten worden de oude dijk vormt een fysieke barrière in het dorp de oude dijk beschermde tegen water uit het achterland door overstroming vanuit zee. De versterking van de zwakke (kust)schakel moet overstroming vanuit zee voorkomen en maakt de oude dijk overbodig. Begin deze eeuw is de hele Nederlandse kust geïnspecteerd vanuit nieuwe wetenschappelijke inzichten, vanwege hogere veiligheidseisen, zeespiegelstijging en bodemdaling (zakking). Uiteindelijk zijn 9 locaties geselecteerd die nog niet bestand waren tegen de zwaarst denkbare stormen. Eén daarvan is Katwijk aan Zee, juist vanwege de ligging van de oude dijk: moeilijk te versterken en gelegen op de verkeerde plaats. Gekozen werd voor versterking aan de zeekant langs de Boulevard (bron 1). De zwakke schakels langs de kust zijn inmiddels versterkt. Nu vormen de rivieren het zwakste punt, Ook daaraan zal veel moeten gebeuren, omdat klimaatscenario s zwaardere regens in het achterland voorspellen en de afwatering van rivierwater bij zeespiegelstijging steeds meer kan worden belemmerd. 2p 27 Redeneringen (één redenering gevraagd): Redenering 1: het aanleggen van een dijk (harde kust) was noodzakelijk om de kustlijn te handhaven / om de zwakke schakel voldoende te versterken (1 punt) met dynamisch kustbeheer (zachte kust) kan de kuststrook bij Katwijk aan Zee een geheel gaan vormen met de duinen ten noorden en zuiden van Katwijk aan Zee / kan de ecologische waarde van het kustgebied worden verhoogd (1 punt) Redenering 2: het aanleggen van een dijk (harde kust) was noodzakelijk om de kustlijn te handhaven / om de zwakke schakel voldoende te versterken (1 punt) met dynamisch kustbeheer (zachte kust) worden strand en boulevard fraaier / wordt Katwijk aan Zee economisch aantrekkelijker (1 punt) Redenering 3: het aanleggen van een dijk (harde kust) was noodzakelijk om de kustlijn te handhaven / om de zwakke schakel voldoende te versterken (1 punt) met dynamisch kustbeheer (zachte kust) kan voorkomen worden dat bij Katwijk aan Zee bolwerkvorming optreedt / dat de nieuwe dijk gaat uitsteken in zee (1 punt) Als voornaamste bescherming van de Nederlandse kust is gekozen voor een zachte kust met behulp van dynamisch kustbeheer. Men laat de natuur haar gang gaan met processen als erosie en sedimentatie. Soms wordt de natuur geholpen door zandsuppletie of een zandmotor. Aan de werking van de natuurlijke processen is wel een grens gesteld: de zee mag niet verder oprukken dan de kustlijn van rond 1990, de zogenaamde basiskustlijn. Bij overschrijding moet meer zand worden toegevoegd of eventueel een harde kust worden aangelegd, bv. een dijk. Bij Katwijk werd gekozen voor een combinatie van een nieuwe dijk - harde kust voor de veiligheid en een zachte kust voor het handhaven van de kwaliteit van Katwijk aan Zee als badplaats. Het zorgt ook voor versterking van de natuurwaarde van strand en duinen door het gebied ten noorden en ten zuiden van Katwijk te verbinden. Van een bolwerk is sprake wanneer een stuk harde kust zoals in dit geval een dijk steeds meer in zee uitsteekt, doordat strand en duinen ernaast worden afgeslagen. De 'nieuwe zeewering' (kaart bron 1) is een voorbeeld van zandsuppletie die bolwerkvorming tegengaat. De kans bestaat dat de zandsuppletie na een aantal jaren door erosie van het zand moeten worden herhaald. ThiemeMeulenhoff 10

11 Opgave 8 Het Modekwartier in Arnhem 2p 28 Uitleg (één gevraagd): Uitleg 1: vanaf 1960 vond er veel suburbanisatie plaats van meer koopkrachtige inwoners (oorzaak, 1 punt) waardoor in Klarendal een concentratie ontstond van mensen met minder economische mogelijkheden / van mensen met economisch-maatschappelijke problemen (gevolg, 1 punt) Uitleg 2: vanaf 1960 vestigden zich veel gastarbeiders in Klarendal (waar goedkope woningen vrijkwamen) (oorzaak, 1 punt) dit leidde tot afname van de sociale cohesie door taalproblemen / door minder binding met de wijk (gevolg, 1 punt) In de jaren zestig nam de welvaart toe, waardoor veel oorspronkelijke bewoners van Klarendal verhuisden naar ruimere woningen in buitenwijken en voorsteden. Minderdraagkrachtige bewoners bleven achter. De leeggekomen woningen werden vooral ingenomen door mensen die zich alleen goedkopere woningen konden permitteren zoals arbeidsmigranten, in die tijd gastarbeiders genoemd. Deze mensen waren vaak naar Nederland gehaald, omdat er vooral in de industrie een tekort was aan ongeschoold en laagbetaald personeel. Oorspronkelijk was er in veel arbeidswijken een sterke binding tussen de bewoners, mede doordat het een homogene groep was. Door de verandering in bevolkingssamenstelling verminderde het onderlinge contact. De sociale cohesie, de samenhang tussen bevolkingsgroepen, nam af. 2p 29 Oorzaak uitblijven structurele verbeteringen: bij de stadsvernieuwing in de periode werden vrijwel alleen woningen gebouwd voor lage-inkomensgroepen / veranderde de bevolkingssamenstelling vrijwel niet. (1 punt) Proces: gentrification. (1 punt) De sociale woningbouw in de periode was gericht op verbetering van de huisvesting van lagere-inkomensgroepen, die een groot deel vormden van de bevolking van Klarendal. De sociale structuur van de wijk werd niet veranderd en de problemen bleven bestaan. Klarendal werd prioriteitswijk (bron 1, ook wel aandachtswijk genoemd, die met voorrang moest worden geherstructureerd. De oplossing moest komen van verandering van de samenstelling van de bevolking en het aantrekken van nieuwe functies. Daarbij is het proces van gentrification van belang. Vaak hoger geschoolde jongeren kopen goedkope woningen en knappen die op. Zij verbeteren dikwijls ook de woonomgeving. De wijk wordt aantrekkelijker, wat andere mensen aantrekt. 2p 30 Redenering: het voormalig stationspostkantoor is (als architectonisch fraai gebouw) een blikvanger voor het Modekwartier / past bij de architectuur van de wijk (1 punt) wat bijdraagt aan het aantrekken van (creatieve) modebedrijfjes / van hoogopgeleide bewoners en klanten / van kapitaalkrachtige bewoners en klanten (1 punt) De wijk Klarendal ontstond in de loop van de 19 e eeuw. Veel woningen werden gebouwd rond Het voormalige stationspostkantoor paste in de bouwstijl van Klarendal. Dit soort sfeervolle historische gebouwen heeft een aantrekkingskracht op nieuwe functies als modewinkels en galerieën of kan dienstdoen als broedplaats voor talent. 2p 31 Redenen (twee gevraagd, per juiste reden 1 punt): Klarendal had vooral goedkope / vervallen arbeiderswoningen die binnen het bereik lagen van jongeren en die konden worden opgeknapt (wat bv. niet geldt voor prioriteitswijken met flats) de mensen die betrokken zijn bij gentrification / bij ontwikkeling van nieuwe functies wonen graag dicht bij de binnenstad (en niet alle prioriteitswijken liggen dichtbij de binnenstad) de nabijheid van de kunstacademie speelde een belangrijke rol (en niet alle prioriteitswijken hebben zo'n trekker) Klarendal was een echte volkswijk. Een van de eerste wijken die in de 19 e eeuw buiten de stadsmuren van Arnhem werden gebouwd om de toestroom van arbeiders voor de opkomende industrie op te vangen. De ligging net buiten de binnenstad en de veelal kleine huizen bevorderden de transitie van probleemwijk tot een creatieve en ondernemende plek. De kunstacademie speelde daarbij een belangrijke rol. Deze combinatie, het recept van Klarendal voor verbetering van de leefbaarheid, vind je lang niet in alle prioriteitswijken. ThiemeMeulenhoff 11