University of Groningen. Sacramentum Ypenga, Anko

Transcriptie

1 University of Groningen Sacramentum Ypenga, Anko IMPORTANT NOTE: You are advised to consult the publisher's version (publisher's PDF) if you wish to cite from it. Please check the document version below. Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record Publication date: 2002 Link to publication in University of Groningen/UMCG research database Citation for published version (APA): Ypenga, A. (2002). Sacramentum: Hugo van St.-Victor ([d.] 1141) en zijn invloed op de allegorische interpretatie van de liturgie en de sacramentele theologie vanaf 1140 tot aan Durandus van Mende ([d.] 1296) Groningen: s.n. Copyright Other than for strictly personal use, it is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s) and/or copyright holder(s), unless the work is under an open content license (like Creative Commons). Take-down policy If you believe that this document breaches copyright please contact us providing details, and we will remove access to the work immediately and investigate your claim. Downloaded from the University of Groningen/UMCG research database (Pure): For technical reasons the number of authors shown on this cover page is limited to 10 maximum. Download date:

2 SACRAMENTUM Hoofdstuk 7 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING 7.1. HET TEKENKARAKTER VAN DE LITURGIE: SACRAE REI SIGNUM OF SACRUM SECRETUM/SIGNATUM Sacrae rei signum als uitgangspunt Het is al duidelijk geworden dat er geen reden is er van uit te gaan dat, als gevolg van de Berengariuscontroverse, in de twaalfde eeuw het tekenkarakter van het sacrament onder verdenking stond. Van den Eynde noemt in zijn 'Les Définitions des Sacrements' acht verschillende definities van sacramenten op 968, die alle teruggaan op Augustinus en die samen het corpus van Berengarius vormen. Al deze definities zullen in de twaalfde eeuw in meer of mindere mate worden nagevolgd. Opvallend is dat bij dit corpus niet de omschrijving sacramentum est sacrae rei signum hoort. Berengarius baseert zich op het originele Augustijnse sacrum signum als etymologische verklaring van sacramentum 969. Van den Eynde meent dan ook dat de uitgebreidere etymologische verklaring sacramentum est sacrae rei signum, die als omschrijving aan het begin van de twaalfde eeuw verschijnt, moet worden opgevat als het antwoord van de twaalfde eeuw op de ketterij van Berengarius. Het lijkt een adequaat antwoord op de vragen die Berengarius opriep, omdat namelijk de relatie tussen het teken en de aangeduide zaak op de voorgrond treedt: het teken verwijst naar een heilige 968 Van den Eynde 1950, 5 citeert Berengarius' formuleringen in extenso (uit diens brief aan Adelman): 'Interpretatur autem sacramentum a B. Augustino in de civitate dei ita: sacramentum, id est, sacrum signum Secundum superiorem interpretationem diffinit B. Augustinus sacramentum in quadam epistola: Sacramentum est invisibilis gratiae visibilis forma. In libro de catechizandis rudibus: Sacramentum est divinae rei invisibilis signaculum visibile. In libro de paenitentia: Sacramentum est divini mysterii signaculum. In libro contra Faustum: Non sunt aliud quaeque sacramenta corporalia nisi quaedam quasi verba visibilia, sacrosancta quidem, sed tamen mutabilia et temporalia. Augustinus in libro de civitate dei: Sacrificia visibilia signa sunt invisibilium, sicut verba sonantia signa sunt rerum. Signum etam idem B. Augustinus diffinit in libro de doctrina christiana: Signum est res praeter speciem quam ingerit sensibus, aliud aliquid ex se faciens in cognitionem venire'. Vergelijk de definities in de brief In Purgatoria Epistola van Berengarius Turonensis, Montclos 1971, , vooral 536. Voor Augustinus' sacrum signum zie: De civitate Dei X.5, 277: 'Sacrificium ergo uisibile inuisibilis sacrificii sacramentum, id est sacrum signum est'. 969 Van den Eynde 1951,

3 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING werkelijkheid 970. Van den Eynde betoogt dan dat we deze definitie het eerst tegenkomen bij Rupert van Deutz en dat zij tot ongeveer 1140 mateloos populair blijft 971. Na 1140 is het dan afgelopen met deze definitie. Dan verschijnt volgens Van den Eynde het sacrae rei signum in oppositie tot het sacrum secretum/signatum als nieuwe etymologische omschrijving: niet het gewijde teken moet men sacrament noemen, maar eerder moet het sacrament worden beschouwd als mysterie, zoals de Incarnatie of de passie een mysterie wordt genoemd 972. Van den Eynde blijkt hier een slaafs navolger van de ideeën van Weisweiler 973. Deze laatste redeneert immers dat als gevolg van de toenemende invloed van Hugo en Abélard, en onderweg naar de formulering van de leer van de zeven liturgische sacramenten, de omschrijving sacrae rei signum zijn status van algemene definitie van de sacramenten zou kwijtraken. Het sacrae rei signum zou in de overlevering nog slechts blijven bestaan als een vrij vage verwoording van het sacrament in ruime zin. Toppunt van de teloorgang van de definitie sacrae rei signum zou men zien in het Tractatus Magistri Symonis en het Tractatus Matritensis (Traité de Madrid, uitg. Weisweiler 1937). De nadruk komt in de volgende periode te liggen op de causaliteit van een sacrament in tegenstelling tot de nadruk op de tekentaal, zo besluit Van den Eynde 974. Omdat de kwestie in het vorige hoofdstuk uitvoerig is besproken, wil ik hier nog slechts enkele nieuwe elementen kritisch bekijken. Zo verwijst Van den Eynde naar Rupert van Deutz als eerste gebruiker van het sacrae rei signum, in een brief aan Cuno, abt van Saint- Michel de Siegsbourg. Nauwkeurige lezing echter van de brief doet iets anders blijken 975. Weliswaar komt de omschrijving wellicht hier voor het eerst voor, maar Rupert verwijst geenszins naar zijn eigen mening. Hij valt juist de mening aan van Berengarius van Tours, die op grond van Augustinus beweert dat het sacrament van het lichaam en bloed van de Heer enkel en alleen teken is van een heilige zaak. De omschrijving sacrae rei signum kan men in de ogen van Rupert dus opvatten als de kern van de ketterij, waarop hij dan reageert met zijn eigen orthodoxe overtuiging dat het lichaam en bloed van Christus werkelijkheid is. Deze uiteenzetting ondergraaft natuurlijk Van den Eynde's opvatting, dat sacrae rei signum het antwoord zou zijn op de ketterij van Berengarius. Als we Van den Eynde volgen dan staat de definitie sacrae rei signum voor een brede opvatting van het sacrament, die, onder meer door of onder invloed van de opkomst van het nieuwe begrip sacrum secretum, het onderspit moet delven ten faveure van een strikt sacramentsbegrip ter formulering van de zeven katholieke sacramenten. Kunnen we nu deze lijn ook werkelijk in de bronnen terugvinden? 970 Ibid., Ibid., Ibid., Weisweiler Van den Eynde 1950, Rupertus Tuitensis, Epistola ruperti nuncupatoria ad cunonem, PL 169, 201/2: 'Illi autem, quid dicant, quid pro argumento afferant, non habent, nisi quod aliqui ex eis, dum volunt sacramentum corporis et sanguinis Domini solummodo signum esse sacrae rei juxta errorem quondam Berengarii Turonensis, etiam dictum B. Augustinum ita sentire putant, quod omnino falsum est. Ego autem verum corpus Christi, quod pro nobis traditum est, et verum esse decerto sanguinem, qui pro nobis fusus est, sicut Ecclesia catholica tenet'. 213

4 SACRAMENTUM Hugo van St.-Victor en het sacrae rei signum Hugo loopt in de waardering van deze 'brede' omschrijving van het sacrament (als sacrae rei signum) voorop, zowel in zijn Dialogus als in zijn De sacramentis 976. In de Dialogus werkt Hugo aan het onderscheid tussen het heilige teken in het algemeen en de specifieke kenmerken van een liturgisch sacrament 977. Op de vraag wat een sacrament is, antwoordt Hugo met het sacrae rei signum: het is een teken van een heilige zaak. Zulke sacramenta of tekens van heilige zaken zijn dan gebaseerd op de tekentaal van dingen, woorden en handelingen 978. Hugo vervolgt: maar waarom heet het sacramentum een sacrae rei signum? Omdat wat men aan de buitenkant zichtbaar waarneemt iets anders betekent, namelijk inwendig en onzichtbaar. Goede voorbeelden zijn het water dat de vergeving der zonden betekent, het vuur dat de hitte van de liefde aanduidt, of de olie die verwijst naar het mededogen 979. Een sacrament 'proprie', in eigenlijke zin, heeft evenwel ook nog een effect 980. Duidelijk is hoezeer het sacrae rei signum verbonden is aan de tekentaal en wat ik eerder omschreef als de allegorische basisrelatie: wat men ziet is wat anders dan wat het op het spirituele vlak betekent. Derhalve is ook het verband met Didascalicon gemakkelijk te leggen (zie hoofdstuk 3.4): op het fundament van de historische betekenis van de bijbel worden de wanden van een gebouw als de structuur er bovenop gebouwd. Deze structuur, de allegorische uitleg, bestaat uit acht onderscheiden sacramenta, die Hugo de 'mysteria allegoriarum' noemt 981. Ik denk dat de omschrijvende vertaling 'heilsgeheimen die voortkomen uit de allegorische uitleg' het dichtst de denkbeelden van Hugo benadert. Hierbij denke men concreet aan zaken als de schepping, de Incarnatie, maar ook aan de sacramenten in eigenlijke, liturgische zin, in elk van de drie te onderscheiden periodes van de heilsgeschiedenis (van de natuurwet, de geschreven wet en die van het Nieuwe Testament). Sacramenta verwijzen bij Hugo zowel naar dogmatische geloofsinhouden, als naar liturgische riten en om beide onder één noemer te vatten spreek ik daarom bij Hugo van heilsgeheimen. Maar wat is nu precies de status van het sacrae rei signum bij Hugo? Spreekt men in de literatuur altijd van een breed en een strikt sacramentsbegrip bij Hugo - wat wellicht te verdedigen valt op grond van zijn onderscheid in de Dialogus 982 -, Hugo zelf zet het sacrae rei signum in De sacramentis af als 'omschrijving ter uitleg' of als 'expressie van het woord' 976 Zie hoofdstuk Hugo van St.-Victor, Dialogus 33d-35a; zie hoofdstuk Ibid., 33d-34a: 'D. Quid est sacramentum? M. Sacrae rei signum. D.Quot modis fiunt sacramenta? M. Tribus; id est rebus, verbis, factis'. 979 Ibid., 34a. 980 Ibid., 34d-35a. 981 Hugo, Didascalicon VI.4, 117. Deze typering van Hugo zou, in het licht van Berengarius' verwante typering, hevig verdacht kunnen zijn, maar is het dus niet. Berengarius zegt bijvoorbeeld in zijn In Purgatoria Epistola: 'Multis autem in locis non ad hanc interpretationem ponitur sacramentum. Sacramentum, inquit Apostolus, hoc magnum est: ego dico in Christo et in ecclesia, ubi in verbo sacramenti accipitur allegoriae misterium', Montclos 1971, Voor het onderscheid tussen 'proprie' en 'improprie', zie Hugo, Dialogus 34d-35a. 214

5 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING tegenover een volledigere, nauwkeurige definitie van het sacrament 983, waarin meer nadruk wordt gegeven aan de onderscheiden onderdelen en de verbanden daartussen en waarin vooral ook wordt benadrukt dat een rite van heiligmaking noodzakelijk 984 is om het sacramentum te vullen met goddelijke genade, zodat het werkzaam, heilzaam kan zijn 985. Hugo neemt geenszins afstand van het sacrae rei signum en het tekenkarakter van een sacramentum. Het begrip sacrae rei signum raakt slechts op de achtergrond in het licht van zijn nieuwe en verbeterde formule van een sacramentum in drie onderdelen (zie hoofdstuk 6.4). Des te opvallender is zijn gebruik van de formule sacrae rei sacramentum, dat net als het sacrae rei signum het tekenkarakter van het sacramentum benadrukt 986. Net zoals het oude Augustijnse 'sacrum signum' is het neo-augustijnse 'sacrae rei signum' te beschouwen als een etymologie (zie de onderstreping): een poging de herkomst van een woord te bepalen op grond van haar samenstelling uit andere betekenisdragende elementen en in verbinding met de eigenschappen ervan Het 'sacrum secretum/signatum' in de bronnen Rond 1140 doet dan inderdaad een formule zijn intrede die we zo niet bij Hugo terugvinden: 'sacramentum sacrum signum et sacrum secretum seu mysterium', die volgens Van den Eynde onder de toenemende invloed van de Augustijnse tekenleer 988 dan de vorm aanneemt van 'sacramentum sacrum signum et sacrum signatum seu secretum'. 983 De sacramentis I, 9.2, 317cd: 'Sed, quia non omne signum rei sacrae sacramentum ejusdem convenienter dici potest (quoniam et litterae sacrorum sensuum et formae sive picturae sacrarum rerum signa sunt, quarum tamen sacramenta rationaliter dici non possunt) idcirco supra memorata descriptio ad interpretationem sive expressionem vocis magis quam ad diffinitionem referenda videtur. Si quis autem plenius et perfectius quid sit sacramentum diffinire voluerit, diffinire potest quod..', volgt de bekende uitgebreide definitie, zie hoofdstuk & Juist het ontbreken van elke verwijzing naar riten in Hugo's definitie noemt Van den Eynde een 'excès de rigueur' en één van de belangrijkste redenen waarom Hugo's definitie zeker niet meteen algemeen navolging heeft gevonden (Van den Eynde 1950, 35). 985 Voor de invloed van Abélard, zie Van den Eynde 1950, Hij vervangt het Berengaarse (en Augustijnse) 'invisibilis gratiae visibilis forma' door 'invisibilis gratiae visibile signum'. Omdat het teken evenwel verdacht zou zijn, moet Abélards formulering het veld ruimen voor de Summa Sententiarum die naar de oorspronkelijke formulering terugkeert (p. 30 en tekst: p. 37, noot 4). 986 Hugo, De sacramentis I, 9.6, 926d; waar PL schrijft 'sacrum aliquid et sacrae rei signum exprimimus', lezen alle door mij onderzochte hss. (B.n.F., lat. 2533, 2534, 7531, 14303, 4508, 15696; Bibl. Apost., Vat. lat. 7590, 9408, Pal. Lat. 318, 319) 'sacrum aliquid et sacrae rei sacramentum exprimimus'. De formulering sacrae rei sacramentum komen we verder bij Hugo niet tegen. Bij alle andere onderzochte schrijvers van de twaalfde eeuw en in het overzicht van Van den Eynde 1950 (auteurs ) komt het niet voor. Voor mijn gevoel speelt Hugo in dit stuk met de mogelijkheden die het woord sacramentum biedt, inclusief alle connotaties. Het bevestigt dat een statische aanpak van formules, zoals in het werk van Van den Eynde, de werkelijkheid geen recht doet. Het gaat niet om de formules per se, maar men tracht het begrip te doorgronden. 987 Brinkmann 1980, 39-43, met uitgebreide literatuurverwijzing. 988 Deze invloed van de Augustijnse tekenleer werkt in het boek van Van den Eynde uit 1950 verwarrend. Enerzijds ziet hij, na Berengarius tot aan het einde van de door hem 215

6 SACRAMENTUM Dit 'geheime heilige' (sacrum secretum) of 'het heilige zoals dat wordt aangeduid/betekend' (sacrum signatum) moeten we mijns inziens opnieuw opvatten als een etymologie 989. Vooralsnog ga ik ervan uit dat we deze etymologie op zijn waarde moeten trachten te schatten, zonder vooringenomenheid als zou het een teken zijn van het einde van een brede en het begin van een strikte formulering van het sacrament, die voert naar de formulering van de leer der zeven katholieke sacramenten. Laten we de bronnen nader onderzoeken die deze formuleringen ten beste geven. Het gaat hier om twee bronnen, die beide door Weisweiler zijn geëditeerd in zijn werk 'Maître Simon et son groupe De sacramentis' uit , waarin hij ook zijn ideeën beschrijft over de vermeende uittocht van de sacramentenleer uit die der tekens. Het blijkt moeilijk beide traktaten, het traktaat De sacramentis van Magister Simon en het Traîté de Madrid, te dateren. Uiteindelijk besluit Weisweiler dat de Sententiae divinitatis 991 van het traktaat van Magister Simon afhankelijk is en niet andersom 992. Daaruit volgt dat het traktaat van Magister Simon rond 1148 is ontstaan 993 en het daarvan afhankelijke Traité de Madrid vóór , terwijl er - gezien de overeenkomsten tussen beide werken - een gemeenschappelijke bron door Weisweiler wordt gepostuleerd, die te dateren valt rond Hugo (1130) en de Summa Sententiarum ( ) kennen immers nog niet het afgeronde getal van zeven sacramenten, die Petrus Lombardus (rond 1150) wel kent 995. Het traktaat van Magister Simon zou zo een zeer oude getuige zijn van het zevental 996. Gaan we er vervolgens van uit dat Hugo's uitgebreide definitie pas na ongeveer twintig jaren navolging kreeg (dus de tijdspanne tussen 1130, Hugo's De sacramentis en 1150, Petrus Lombardus, die Hugo grotendeels navolgt) 997 dan moet in de tussentijd het traktaat van Magister Simon gesitueerd worden, omdat hij een medestander lijkt te zijn van Hugo's afstand nemen van het teken in het voordeel van andere aandachtspunten die het sacrament verklaren 998. Deze theorie van Weisweiler hapert aan alle kanten, omdat wordt uitgegaan van axiomata wat betreft de onderhavige discussies van de twaalfde eeuw, een verkeerd begrip van Hugo's definitie, en de totstandkoming van het afgeronde aantal van zeven sacramenten rond het midden van de twaalfde eeuw. Ziet men af van deze vooronderstellingen, dan zou onderzochte periode (1240) de invloed van de tekenleer van Augustinus alleen maar toenemen, anderzijds bljkt hij een trouw aanhanger van Weisweilers theorie als zou het invoeren van het sacrum secretum/signatum (mede onder invloed van Abélard en Hugo) het vroegtijdige einde betekenen van de aandacht voor het teken ten voordele van het mysterie; vergelijk bijv. zijn p. 22/3 met zijn conclusie p De Augustijnse formulering 'sacrum signum' hanteert 'sacrum' als adjectivum, terwijl in deze nieuwe formules het 'sacrum' gesubstantiveerd wordt gebruikt, zie ook de volgende paragraaf. 990 Weisweiler Een traktaat dat werd uitgegeven door Geyer: Geyer Weisweiler 1937, XLVII-LXII. 993 Ibid., LXII. 994 Ibid., LXIX. 995 Ibid., LXXV. 996 Ibid., LXXVI. 997 Ibid., LXXV-LXXVII. 998 Ibid., LXXVIII-LXXX: Hugo zou kiezen voor nadruk op causaliteit, Simon voor een passief begrip, vergelijk mijn uiteenzetting in hoofdstuk

7 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING het oorspronkelijke oordeel van E. Dhanis wel eens juist kunnen zijn, die voor beide traktaten de ontstaanstijd situeert na Petrus Lombardus' Sententiae, derhalve tussen 1150 en Magister Simon, Tractatus de sacramentis, rond 1145 Wat nu beweert Magister Simon? Het is de vroegste tekst die expliciet onderscheid maakt tussen signans en signatum, tussen teken en betekenis. Magister Simon schrijft: "Een sacrament is een teken van een heilige zaak (sacrae rei signum). In een sacrament worden twee zaken aangeduid. Er is wat iets heiligs betekent en er is iets heiligs zoals dat betekend wordt'. Beide noemt men sacrament; evenwel zo dat het betekenende element een bepaalde gelijkenis heeft met de betekende zaak, zoals men in alle sacramenten kan zien. Stellen we de behandeling van het signans nog even uit, dan zal ik eerst spreken over de aangeduide zaak" Hierna volgt een verdeling in communia/ non communia, en in vrijwillige en noodzakelijke sacramenten, tezamen vijf sacramenten. In zijn behandeling van de afzonderlijke sacramenten komt hij evenwel uit bij het zevental. Het gaat hier om de vertaling en uitleg van de uitdrukkingen sacrum signans en sacrum signatum; bovenstaande vertaling verraadt al mijn keuze. Ik stel voor het 'sacrum' in beide formules als synoniem op te vatten en te vervangen door 'heilige zaak', res sacra De verhouding is dan als volgt: enerzijds is er 'iets dat naar een heilige zaak verwijst', anderzijds is er 'iets dat als heilige zaak wordt aangeduid'. Consequentie van deze redenering is dat we deze twee delen moeten opvatten als de klassieke verhouding tussen een teken en het ding zoals dat wordt betekend, tussen het teken en de betekenis. Tot zover is er niets aan de hand. Wil Magister Simon evenwel spreken over liturgische sacramenten, dan kiest hij voor de (passieve) kant van het sacrament: de zaak, die door het teken wordt aangeduid. Dit is opvallend. Het sacrament ontleent zo niet zijn naam aan het teken, maar aan de geestelijke betekenis. We kennen dit gebruik in de Middeleeuwen heel goed. Over het algemeen spreekt men immers niet van eucharistie, mis of sacrament van brood en wijn, maar de gebruikelijke aanduiding ontleent zijn naam aan de zaak die door het teken wordt aangeduid: sacrament van lichaam en bloed van de Heer Bij de doop hangt Simon dezelfde redenering aan: de doop ontleent zijn naam niet aan het uitwendige 999 Ibid., XLVI-LXIX Magister Simon, Tractatus de sacramentis I, p.1/2: 'Sacramentum est autem sacrae rei signum. In sacramento duo signantur. Est etiam sacrum signans, est sacrum signatum. Et utique dicitur sacramentum; sic tamen ut signans habeat aliquem similitudinem cum re signata, sicut in omnibus sacramentis videri potest. De signante vero interim differentes, de signato loquamur' De 'res signata' zoals aangeduid in de vierde zin in de vorige noot ('habeat aliquem similitudinem cum re signata'). Verder wordt deze uitleg gerechtvaardigd met een beroep op het hierna te behandelen Traité de Madrid en met de ordening van de terminologie door Innocentius III (zie hierna paragraaf ). Het verschil tussen Magister Simon en Augustinus is evident: Augustinus noemt het teken zelf heilig (sacrum signum). Magister Simon neemt het 'heilige' als object Zo ook Magister Simon, Tractatus De sacramentis, 25: 'sacramentum corporis et sanguinis domini'. 217

8 SACRAMENTUM teken, namelijk het water, maar aan de inwendige reiniging uit het door het woord geheiligde water Deze redenering, het kiezen voor de aangeduide zaak als sacrament, houdt Simon ook vol als hij komt te spreken over Augustinus' uitspraak, dat slechte mensen alleen het sacrament ontvangen, terwijl de goeden zowel het sacrament als de res sacramenti ontvangen. De slechten eten wel het lichaam en bloed van de Heer, en ontvangen het sacrament; dit eten is sacramenteel. De goede mensen eten zowel het sacrament van Christus' lichaam en bloed, als ook zijn mystieke lichaam, de Kerk; dit eten noemt Simon 'realis '1004. Toch blijkt Simon niet consequent. Wanneer hij de instelling van huwelijk bespreekt, noemt hij drie redenen, waarvan de derde de woorden van de apostel zijn: 'Ik doel op een sacrament, groot in Christus en de kerk' [naar Ef. V, 32]. Hierom, zo vervolgt Simon, wordt het huwelijk een sacrament, dat wil zeggen teken van een heilige zaak, genoemd Evenzo kan men hem betrappen op het feit dat hij toch ergens de elementen van brood en wijn het sacrament noemt 1006, dus in de zin van het actieve 'sacrum signans'. Hoe moet nu het traktaat van Simon worden gewaardeerd? Ik beschouw zijn insteek om in de sacramentsleer niet voor het uitwendig teken, maar voor de inwendige werking als het formele sacrament te kiezen, als een redelijk alternatief. Uit zijn beschrijving van het 1003 Ibid., 5/6: 'Sicut autem in alio elemento quam in aqua fieri baptismus non potest, sic nisi per verbum aqua sanctificata sit, quod est: In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, sacramentum non est. Sacramentum nec verbum nec aqua, sed ablutio ex aqua per verbum sanctificata' Ibid., 33/4: ' dicit tamen Augustinus, quod mali tantum sacramentum, boni vero et sacramentum et rem sacramenti accipiunt. Quod ut intelligatur, dicendum est, quod in hoc sacramento duo notantur: unum quod celatur, id est verum corpus Christi, quod sub specie panis et illis accidentibus occultatur; et aliud quod significatur, id est misticum corpus Christi, quod est Ecclesia. Iuxta hoc igitur in accipiendo comestio alia est realis, alia sacramentalis. Sacramentalis, que bonis et malis communis est. In sacramento quippe verum corpus et boni suscipiunt et mali; rem vero sacramenti, id est unionem corporis sui, hoc est Ecclesiae, non consequuntur nisi boni'. Hierbij zij opgemerkt dat deze tegenstelling tussen realis en sacramentalis in de traditie geen navolging vindt. Het is eerder zo dat het sacramentele eten zowel goeden als slechten toekomt, terwijl alleen de goede mensen het spirituele eten, de incorporatie in Christus lichaam, de kerk, ten deel valt. Vergelijk Hugo, De sacramentis II, 8.8, 467b-d; Innocentius III, zie hierna Magister Simon, Tractatus De sacramentis, 46/7: 'Causam tercie institutionis aperit idem Apostolus, cum dicit: Sacramentum hoc dico magnum in Christo et in Ecclesia. Hac enim de causa coniugium sacramentum, id est sacre rei signum, dicitur' Ibid., 28/29: 'In duplici vero sacramento idcirco sumitur, ut sicut Christus pro nobis utrumque, id est animam et corpus, assumpsit, ut utrumque salvaret, ita in commemoratione passionis eius utrumque accipiatur. Et licet unum accipiendo totus Christus sumatur, in duplici tamen sacramento percipientes non bis Christum sumimus, non duos Christos, quod dici nefas est, accipimus, sed duplicem medicinam, id est anime et corporis, in duplici sacramento notamus. Panis quippe, qui cor hominis confirmat, ad corpus; vinum vero quod sanguinem creat, in quo anime sedes est, ad animam refertur: panis et vinum dico, non secundum quod post consecrationem est, quia iam verum corpus et verus sanguis Christi est, sed secundum quod secundum accidentia videri potest. Ut igitur anime et corporis singularis medicina signetur, in duplici sacramento suscipitur'. 218

9 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING signans in relatie tot het signatum blijkt de grote invloed die ook hier wordt uitgeoefend op Magister Simon door de tekenleer van Augustinus. Dat bovendien in de liturgie het een volkomen normale zaak is om het signatum opnieuw aan te wijzen als teken of sacrament, dat nog verder wijst naar een nieuw signatum, is geheel overeenkomstig de traditie. Simon zegt niet met zoveel woorden dat het signatum opnieuw signum is, maar uit zijn behandeling van het sacrament van 's Heren lichaam en bloed, blijkt overduidelijk dat hij dit wel bedoelt. Men kan daaruit wellicht concluderen, dat Simon zowel kiest voor het ene als voor het andere, en derhalve sacrae rei signum en sacrum signatum niet als tegengesteld poneert, maar ze beschouwt als complementair, als twee kanten van dezelfde medaille. Volgt men deze redenering, dan leidt dit tot de consequentie dat het sacramentum als sacrum signatum zelf opnieuw een sacrae rei signum is. Groot voordeel van Simons redenering is de aandacht voor de verhouding of relatie tussen teken en betekenis, centraal element in de tekenleer. Het sacrae rei signum wijst zelf op die verhouding tussen teken en aangeduide zaak, maar die aangeduide zaak, het signatum, dan opnieuw sacrament te noemen, wijst slechts op de voortgaande afwikkeling van het sacramentsbegrip in een liturgische setting Tractatus de septem sacramentis ecclesiae, na 1145 (Traité de Madrid) Dit traktaat staat bekend als het Traité de Madrid en heeft veel overeenkomsten met het traktaat van Magister Simon (zouden op één oerbron teruggaan volgens Weisweiler). Toch is de nevenschikking van de twee etymologische verklaringen die het Traité voorstelt, met de erbij gegeven uitleg, verschillend van die van Magister Simon. Volgens het Traité noemt men iets een sacrament omdat het een teken is van een heilige zaak (sacrae rei signum), of omdat het het geheime heilige (sacrum secretum) betreft. Het is een teken van een heilige zaak, omdat het teken verwijst naar een heilige zaak, zoals de Incarnatie van Christus, zijn passie, opstanding, hemelvaart, de zending van de Geest als de trooster, die alle een heilige zaak aanduiden. Het is het geheime heilige in de zin van een heilige zaak die wordt betekend, zoals wat verborgen is in het 'heerlijke' brood Over dit laatste gaat het in dit traktaat en daarin zijn zeven sacramenten als 'heilige zaken zoals aangeduid' te onderscheiden. Wat opvalt is dat het Traité de Madrid meer verklarend te werk gaat dan Magister Simon. Verwijst Simon in zijn uitleg alleen naar verschillende opvattingen over het signans, zonder dit te verduidelijken, het Traité verduidelijkt dit op twee manieren. Allereerst door duidelijk de relatie op de voorgrond te plaatsen die er in het sacrament is tussen het teken en de zaak, die er door wordt aangeduid: bij het actieve sacrae rei signum verwijst het teken naar een heilige zaak, terwijl in het passieve sacrum secretum de heilige zaak, die door het teken wordt aangeduid, de nadruk krijgt. Hieruit blijkt wel dat de uitleg hierboven over Magister Simon, waarbij ik zelf het woord res (res sacra) toevoegde, overeenkomt met de intenties van deze auteur Traité de Madrid, Ed. Weisweiler 1937, p.82: '[1] Sacre rei signum: quod sacram rem designat, ut incarnacio Christi, passio, resurrectio, ascensio, Spiritus paracliti missio, que omnia sacram rem designant. [2] Sacrum secretum: sacra res que signatur ut illut quod latet in dominico pane. De hoc itaque agamus'. 219

10 SACRAMENTUM Vervolgens valt in het Traité op dat beide categorieën nader worden ingevuld. Tekenachtige verwijzing zit in zaken als de passie en de opstanding 1008, terwijl het geheime heilige waarnaar wordt verwezen, wordt aangetroffen en op de voorgrond treedt bij het verborgene in brood en wijn. Het nieuwe in de uiteenzetting van het Traité de Madrid is ook het gebruik van het woord 'secretum' naast de 'res signata' zoals ook Simon dat gebruikt. Wanneer als het werkelijke sacrament de aangeduide zaak wordt aangemerkt (sacramentum sacrum signatum), dan verwijst dit signatum als betekenis naar het signum/teken, waardoor het wordt aangeduid. Het is de relatie tussen het sacramentum en de res sacramenti, de allegorische basisrelatie, tussen het eerste en tweede niveau van een sacrament. Hierboven (bij de behandeling van Magister Simon) heb ik ook vastgesteld dat het vast de bedoeling zal zijn om dit sacrum signatum opnieuw als sacrae rei signum te laten gelden, om de uiteindelijke virtus, de kracht of werking, aan te duiden. Ik gebruik hiervoor het kader zoals dat door mij is beschreven naar aanleiding van het sacramentsbegrip zoals Hugo van St.-Victor dat uiteen heeft gezet: allereerst is er een sacramentum, een uiterlijk teken; vervolgens is er de zaak waarnaar het eerste lid verwijst, de res sacramenti; deze res is dan evenwel ook sacrament, teken, van het derde lid, de uiteindelijke werkingskracht (virtus), dat wel res is, maar niet opnieuw teken Hoewel geen direct verband is aan te tonen tussen de nu te onderzoeken traktaten met het werk van Hugo, is de werkwijze om het referentiekader van Hugo nu op te voeren toch geen hachelijke zaak, omdat men vrijelijk kan stellen dat in het algemeen in de Middeleeuwen men in het sacrament een dubbele res sacra onderscheidde: bij het sacrament van de Eucharistie zijn zowel het reële lichaam en bloed van Christus, als de daaropvolgende werkelijkheid van het geestelijke lichaam, de kerk, in beeld, welke laatste men ook virtus kan noemen. Dit kwam hierboven ook al aan de orde bij Magister Simon, toen hij Augustinus uitlegde, die meent dat de slechte mensen alleen het sacrament ontvangen, niet de res sacramenti. Bij Simon is het sacrament gelijk aan het betekende, de res sacramenti, zodat men hier dus gevoeglijk kan spreken van een dubbele res (of van res en virtus, in elk geval: van het lichaam van Christus en van de eenheid van de kerk). Volgens mij lijkt het sacrum secretum van het Traité de Madrid niet zozeer de verhouding van het eerste tot het tweede stadium van het sacrament aan te duiden, als wel de verhouding van het tweede tot het derde deel: het wijst vooruit naar de uiteindelijke res, de virtus. Na zich in gelijke woorden als Magister Simon over goeden en slechten en hun deelname aan het sacrament te hebben uitgelaten, zegt het Traité: dit sacrament bevat derhalve een tweeledige res/zaak, namelijk Christus en de unie van liefde Dat het Traité 1008 Ik ga ervan uit dat passie en opstanding het teken zijn van iets op het tweede plan, waarnaar deze tekens verwijzen. Dit is overeenkomstig Hugo's ideeën in Didascalicon, waar de sacramenta zoals Incarnatie, verwijzend teken zijn: ze verwijzen naar een nieuwe, diepere werkelijkheid: de menswording van Christus is zichtbaar, maar het is een teken van de onzichtbare werkelijkheid binnenin: hij is ook God Hugo, De sacramentis II, 8.7, 466c-467b, zie hoofdstuk 5.5 en Traité de Madrid, Weisweiler 1937, 91/92: 'Sciendum est, in hoc vero corpore esse sacramentum et rem sacramenti. Sed cum Augustinus asserat, bonum pariter et malum sacramento dominici corporis participare, bonum sacramento et re sacramenti, malum vero tantummodo sacramento, videndum est, quomodo hoc sane intelligi possit. Si enim dicamus, malum non sumere rem sacramenti, id est Christum, qui in sacramento latet, cum verum Domini corpus, quod ipse Christus est, sumat, heresim sapiet. Si vero dicamus 220

11 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING hier feitelijk inconsistent is (door het sacrament als teken op te vatten), even inconsequent als Magister Simon hierboven, laat ik voor wat het is. Het gaat erom dat in het Traité de Madrid op het onderscheid tussen tweeërlei res, meteen een uiteenzetting volgt over de uitdrukking uit de Collecta-gebeden in de mis (uit het Sacramentarium Gregorianum): 'Mogen, Heer, deze sacramenten in ons vervullen wat ze inhouden, zodat wat wij nu in uiterlijke vorm zien, wij in waarheid van zaken mogen begrijpen'. In zijn uitleg maakt het Traité alles enkelvoudig: 'dit sacrament' (wat slaat op Christus onder de gedaante van het brood) is terecht sacrae rei signum, van de inhoud, namelijk de res sacramenti, de eenheid van liefde' Men kan het volgende concluderen: sterker nog dan het sacramentum sacrum signatum verwijst het sacramentum sacrum secretum (als opnieuw sacrae rei signum) naar de uiteindelijke, geestelijke en verborgen werkelijkheid van de vereniging van het Hoofd Christus met zijn ledematen, de kerk. Dit leidt tot de conclusie dat we in de formulering 'sacramentum sacrae rei signum seu sacrum signatum/ secretum' met niets anders te doen hebben dan met een poging de verschillende tekenniveaus in een sacrament als eenheid aan te duiden: niet alleen is het eerste lid sacrament van het tweede lid, het tweede niveau is op zijn beurt weer sacrament van het derde niveau, de uiteindelijke werkelijkheid van de geestelijke eenwording van de mens met God. De suggestie van Van den Eynde als zouden noch Magister Simon noch het Traité de Madrid het hebben aangedurfd om de consequentie van hun opvattingen in de formule 'sacramentum est sacrum signum signatum' uit te drukken, is derhalve onzinnig Het kan niet één formule worden, omdat het op twee onderscheiden delen van een sacrament wijst. Verder kan nu reeds worden gezegd dat het niet alleen niet waar is dat beide traktaten de weg inslaan die hen verder verwijdert van het teken; bovendien blijft weinig over van de mening dat uit deze traktaten wel blijkt dat het sacrae rei signum niet meer voldoet ter aanduiding van de sacramenten van het Nieuwe Testament. Meer aandacht zou, in deze redenering, immers nodig zijn voor de werkingskracht (efficacia) van het sacrament, iets wat beide traktaten niet doen. De identificatie van het sacrament met de aangeduide zaak (res signata) is voor dit doeleinde weinig effectief. Het zijn daarentegen juist deze traktaten die sterk benadrukken dat de uiteindelijke werkingskracht in de formulering van het sacramentum-begrip moet worden opgenomen, omdat het sacrum secretum de schakel aangeeft tussen de werkelijkheid van Christus' malum non sumere rem, id est unionem caritatis, que in susceptione dominici corporis significatur, nichil dubitationis relinquatur. Hoc enim sacramentum duas in se res continet: Christum scilicet et unionem caritatis' Ibid., 92/3, naar aanleiding van Gregorius: 'Perficiant in nobis, Domine, hec sacramenta, que continent, ut quod nunc specie gerimus, rerum veritate capiamus. Bene dixit sacramenta. Est enim sacramentum, quia sacre rei signum. Sicut enim ex multis granis unus panis fit, ita ex multis personis una Ecclesia. Deinde subiungit: quod continent, scilicet rem sacramenti, unionem scilicet caritatis' Van den Eynde 1950, 26, een formule die hij zelf omschrijft als 'aussi cru et apparemment contradictoire'. De nevenschikking van beide onderdelen door het woordje 'seu' (of) is hier bepalend. Door het negeren van de beginselen van de tekentaal kan Van den Eynde tot een dergelijke absurde formulering komen. Alles draait hier om de relatie tussen teken en betekenis, tussen signum en signatum, terwijl in het sacrament een nog verdergaande dynamiek steekt: een dubbel teken en een dubbele zaak waarnaar wordt verwezen, zie hieronder. 221

12 SACRAMENTUM lichaam en bloed en de uiteindelijke uitwerking ervan. Maar de mogelijkheden van de schrijvers zijn beperkt, vooral omdat zij zoeken naar een manier om dit onder woorden te brengen binnen de ruimte die het sacramentum biedt voor etymologische uitleg. Dat zij daarin slagen door de formulering sacrum secretum/signatum als equivalent op te vatten van de andere bekende notie van het sacrament als sacrae rei signum, is een mooie prestatie. Maar zich blind staren op de etymologische verklaring van het woord sacramentum alleen is niet toereikend. Een formulering in brede zin, zoals Hugo dat doet, is daarvoor meer geëigend. In de traditie erna zal men dat ook uitvoerig doen, al verliest het sacrum secretum niet meer zijn plaats als etymologische omschrijving. Verder dient ook te worden opgemerkt dat het ontlenen van de naam van het sacrament uit het signatum (zoals het Traité voorstaat), en niet uit het signum, hierna niet meer zal worden nagevolgd Het sacrum secretum en de verhouding van res tot virtus (de lijn van Isidorus, Liber Quare, Speculum Ecclesiae). In beide traktaten, dat van Magister Simon en het Traité de Madrid, heeft het sacrum signatum/secretum de functie om het tweede deel van het sacramentum, dat ook al aangeduide zaak (res) is, opnieuw sacrament te noemen, waarbij in het Traité nog sterker de relatie tussen het tweede en derde lid de aandacht krijgt. Bij beide volgt in de uiteenzetting meteen het woord van Gregorius: 'perficiant in nobis, hec sacramenta que continent'. Over de herkomst van de woorden sacrum secretum tasten de onderzoekers veelal in het duister. Weisweiler kan het niet verder terug traceren dan Bernard van Clairvaux 1013, terwijl Van den Eynde wel enkele eerdere getuigen weet te noemen, maar niet de link legt met een oudere traditie Hij noemt het een verplaatsing van aandacht van geheiligd teken naar mysterie Volgens mij hebben we in het sacrum secretum te maken met een traditie die net als dat het geval is bij het sacrae rei signum, probeert met behulp van de etymologie een verklaring te geven voor het begrip sacramentum. Daarbij staat niet zozeer de tegenstelling voorop, als wel wordt aandacht gegeven aan een ander, complementair, aspect van het sacrament. Dat er niet sprake is van een afwijzing van de tekenleer of van het sacrae rei signum, blijkt wel uit het voorkomen van de term sacrum signatum in nevenschikking met sacrum secretum. Een mogelijke weg waarlangs het sacrum secretum zijn intrede doet in de discussie van de twaalfde eeuw, is het Liber Quare Het Liber Quare is een traktaat over de liturgie in catechismusvorm. Bijna alle thema's van de liturgie worden behandeld in 253 vragen, die worden ingeleid met Quare/ Querendum est quare. Het is typisch een boek om uit te leren en iets in na te kijken, een schoolboek. Of, zoals een handschrift zegt: 'Een boek over de heilige theologie ter instructie van presbyters' De enige bewijsbare bron ervan is het 1013 Weisweiler 1951, 547, noot Van den Eynde 1950, 22: hij noemt Alger de Liège, Grégoire de Bergame en Hugues de Métel. Vergelijk echter zijn p. 3, noot 3 (Isidorus). Een verbinding legt hij evenwel niet Ibid., Liber Quare, G.P. Götz ed., CCCM LX, Turnhout Brepols Ibid., XV: 'Liber sacrae theologiae ad instruendum presbyteros'. 222

13 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING Liber officialis van Amalarius van Metz (t 852) Andere namen voor het Liber Quare zijn Speculum Ecclesie of Rationale de divinis officiis, die als werken worden toegeschreven aan Hugo van St.-Victor Het blijkt niet mogelijk de auteur te identificeren Het boek is ontstaan in een periode die wordt begrensd door 250 jaar: vanaf Amalarius tot het einde van de 11e eeuw. Wellicht dat de auteur te vinden is in de omgeving van de school van Laon (ca ), maar men gebruikt daar andere formuleringen en Anselmus van Laon is zorgvuldiger met zijn citaten. Verder dient te worden opgemerkt dat in het Rationale divinorum officiorum van Durandus van Mende bijna de hele tekst van het Liber Quare is overgenomen Het is een belangrijk bronboek voor ons onderzoek. In Appendix II, 23, , dat volgens de liturgische index ook wel 'Tractatus super missam' wordt genoemd, worden de delen, de handelingen, de personen en de dingen allegorisch uitgelegd, zoals Durandus dat doet. In Appendix II, 27 volgt dan de tekst die voor mijn onderzoek van belang is. Nadat het Liber Quare doop, zalving en Lichaam en Bloed sacramenten heeft genoemd, gaat het voort met de uitleg: 'deze nu worden vanwege de geheime werkingen sacramenten genoemd omdat de heilige Geest daarin de redding van de gelovigen verborgen bewerkt. Deze sacramenten of mysteriën worden niet door de verdienste van goede uitdelers heiliger, noch worden zij slechter door het vergrijp van slechte' Verderop wordt het sacrament verbonden met het officie van de mis en met het offer: 'Het wordt officie/ dienst (officium) genoemd, als het ware 'dat iets bewerkt' (efficium), waarbij de eerste letter ter verfraaiing van het woord is veranderd. Het wordt sacrificie/ offer (sacrificium) genoemd, als ware het een 'heilig gebeuren' (sacri factum), met medewerking van de genade van de heilige Geest' Ibid., XVI Ibid., XIX: 7 groepen hss., groep c (13e/14e eeuw) noemt als titel van het Liber Quare: Speculum ecclesiae van Hugo van St.-Victor; of zelfs hs. G: 'HUGO DE SANCTO VICTORE. Speculum ecclesie Hugonis de Sancto Voctore quod alio nomine Racionale de divinis officiis nuncupatur'. In deze hss. komt soms ook eerst het werk Speculum de mysteriis ecclesie (Ps. Hugo) voor, gevolgd door het Liber quare Ibid., XX: drie namen van auteurs komen in de hss. voor: Amalarius, Hugo van St.- Victor en Magister Simon. Magister Simon kan niet zijn Simon van Tournai ( ), noch Magister Simon die rond 1140/50 het traktaat De Sacramentis heeft geschreven. XXI: Liber officialis van Amalarius is de hoofdbron. XXIV: toevoegingen, bijv. tesamen het Speculum Ecclesie komen voor. Bronteksten zijn door H. Douteil ingebracht in editie van Johnannes Beleth (CCCM 41/41a). In het Tractatus de officiis van Praepositinus Cremonensis (*1150) zijn delen van het Liber Quare overgenomen Liber Quare, XXV Ibid., Appendix II, Additio 27, p. 171/2: 'De sacramentis ecclesiae, quae sunt baptismus chrisma corpus et sanguis Domini nostri Iesu Christi. Haec autem a secretis uirtutibus sacramenta dicuntur eo, quod in eis Spiritus Sanctus latenter operetur salutem fidelium populorum. Verumtamen haec sacramenta siue mysteria nec bonorum merito dispensatorum fiunt sanctiora, nec malorum crimine deteriora' (nadruk van mij) Ibid, Additio 31, 176/177: 'Officium dicitur quasi efficium, mutata prima littera propter decorem sermonis. Sacrificium uero dicitur quasi sacri factum cooperante gratia Spiritus Sancti. Sacramentum autem corporis Christi Graeci eucharistiam uocant, quod latine bona gratia interpretatur. Missa uero significat legationem inter Deum et homines; cuius legationis officio fungitur sacerdos, cum preces et oblationes populi offert Deo 223

14 SACRAMENTUM Twee zaken springen in het oog: de etymologische verklaringen en de nadruk op de werking (niet de res) van het sacrament. Heel duidelijk is er sprake van etymologie (als het herleiden van de herkomst van een woord uit verschillende betekenisbestanddelen, in relatie tot de eigenschappen) bij de uitleg van officium en sacrificium. Men gebruikt in de Middeleeuwen allerlei woorden om het sacrament van de mis of onderdelen ervan aan te duiden: mis 1024, sacrament van lichaam en bloed, mysterie, eucharistie, en ook officie van de mis of sacrificium, offer De relatie die gelegd wordt tussen sacramenten en de geheime krachten (secretae virtutes) is echter ook op te vatten als een etymologie, en wel in pregnante zin: hier wordt het woord sacrament niet alleen met woorddelen in verband gebracht, maar meer nog met een rationele verklaring van het begrip. Deze etymologische handelwijze kunnen we omschrijven als een intellectuele of virtuele etymologie (of: nominale definitie). Op de voorgrond van het begrip sacramentum treden hier de geheime werkingen (secretae virtutes), waarbij het geheime, secrete deel nog wordt uitgelegd met het woord 'verborgen' (latenter). Wanneer we nu ons begrip sacrum secretum aan deze uitleg koppelen, blijkt dat deze is bedoeld om te verwijzen naar de geheime krachten die door de heilige Geest in het sacrament verborgen worden bewerkt, waarbij het dus expliciet gaat om de verhouding van het tweede lid van het sacrament (als res en opnieuw sacramentum) tot het derde lid, de uiteindelijke res of virtus van het sacrament, de eenheid van Christus met zijn leden. Dit wordt eens te meer bevestigd wanneer hetzelfde Liber Quare even later de relatie duidelijk laat zien tussen teken en betekenis, de klassieke allegorische basisrelatie. Als de priester begint met het 'heiligen van de heilige mysteriën' (!), legt het Liber Quare dit zo uit: 'Het sacrament is een heilig teken, waar zoals hier- het één wordt betekend en het andere wordt getoond. Want het brood wordt op het altaar waargenomen, maar men begrijpt erbij: het is het lichaam van Christus' In de uitleg van de mis zijn we hier aanbeland bij de consecratie van de heilige mysteriën. Dit deel van de mis heet Secreta, en is het belangrijkste deel, het centrum van de mis, ook wel aangeduid als de Canon. Het bevat de belangrijkste gebeden van de mis, waarvan het centrale deel is gewijd aan de instellingswoorden, ondergebracht in het mis-onderdeel: 'Qui pridie quam pateretur' ('Die de dag voordat hij werd overgeleverd' 1027, etcetera). Werkelijke toppunt zijn dan de woorden die volgen: 'Hic est enim calix sanguinis mei, novi et aeterni testamenti: MYSTERIUM FIDEI: qui pro vobis et pro multis effundetur in remissionem peccatorum'. Het Secreta wordt door het Liber Quare van deze uitleg voorzien: 'Met secretum bedoelen we verborgen en afgezonderd. Deze dienst van de priester wordt zo genoemd, omdat het als het ware verborgen ten einde wordt gebracht. Secretum, dat is omnipotenti. Fit autem in commemorationem passionis Christi'. Zowel officium als sacrificium worden hier etymologisch verklaard Ibid., 177: missa van emissa: de catechumenen worden weggestuurd vóór de consecratie van het sacrament Durandus van Mende, Rationale divinorum officiorum I, 9.2, 113; IV, 30.10, 383; IV, 36 passim, pp Liber Quare, Appendix II, Add. 31, 182: 'k) De sacramentis salutaribus. Post haec sacerdos in contritione cordis et spiritus sese humilians incipit sancta sanctificare mysteria sub silentio dicens Te igitur, clementissime Pater, et cetera. Sacramentum autem sacrum signum, ubi aliud intelligitur et aliud ostenditur sicut ibi. Nam panis super altare cernitur, sed esse Christi caro subintelligitur' Naar I Kor. XI, 23: 'tradebatur' (werd overgeleverd) ipv. 'pateretur' (ging lijden). 224

15 DE TWAALFDE EEUW: LITURGIE IN VERANDERING afgezonderd door waardigheid van de overige sacramenten van de kerk. Het resultaat van dit onderdeel is dan dat wij bij Christus worden ingelijfd Door deze uitleg wordt het sacrum secretum, als onderdeel van de sacramentsomschrijving, net als eerder gebeurde met het sacrum signum bij de consecratie-woorden, een vaste plaats toebedeeld in de feitelijke uitvoering van de mis. Al deze overwegingen van het Liber Quare zijn ontleend aan het zesde boek van de Etymologieën van Isidorus van Sevilla. Bij zijn behandeling van het officie van de mis (VI, c. 19) begint Isidorus net als het Liber Quare met het woord officium Even later legt hij de link met het offertorium en het sacrificie, het offer dat wordt gebracht en ook hostie wordt genoemd Dan gaat hij over naar de uitleg van het sacramentum-begrip, waarbij hij eerst een definitie opvoert die de actie en rite van de mis benadrukt Vervolgens legt Isidorus het sacrament uit met verwijzing naar de geheime krachten die er in werken. Dat verborgene wordt dan nog benadrukt door woorden als 'mystice' en 'mysterium' Liber Quare, Appendix II, Add. 31, 182: 'l) De secreta. Secretum dicimus occultum siue separatum. Appellatur autem hoc sacerdotis ministerium, quod quodammodo quasi occulte peragitur. Secretum id est separatum dignitate sua a reliquis ecclesiae sacramentis' Isidorus, Etymologiae VI, 19.1: 'De officiis. Officiorum plurima genera esse, sed praecipuum illud quod in sacris divinisque rebus habetur. Officium autem ab efficiendo dictum, quasi efficium, propter decorem sermonis una mutata littera; vel certe ut quisque illa agat quae nulli officiant, sed prosunt omnibus' Ibid., : 'Offertorium tali ex causa sumpsit vocabulum. Fertum enim dicitur oblatio quae altari offertur et sacrificatur a pontificibus, a quo offertorium nominatum, quasi propter fertum. Oblatio vocatur quia offertur. Dona proprie divina dicuntur, munera hominum. Nam munera dicuntur obsequia, quae pauperes divitibus loco munerum solvunt. Itaque munus homini datur, donum Deo. Unde etiam in templis donaria dicimus. Munera autem vocantur quia manibus vel accipiuntur vel dantur. Duo sunt autem quae offeruntur: donum et sacrificium. Donum dicitur quidquid auro argentoque aut qualibet alia specie efficitur. Sacrificium autem est victima et quaecumque in ara cremantur seu ponuntur. Ibid., 19.38: Sacrificium dictum quasi sacrum factum, quia prece mystica consecratur in memoriam pro nobis Dominicae passionis; unde hoc eo iubente corpus Christi et sanguinem dicimus. Quod dum sit ex fructibus terrae, sanctificatur et fit sacramentum, operante invisibiliter Spiritu Dei; cuius panis et calicis sacramentum Graeci Eucharistian dicunt, quod Latine bona gratia interpretatur. Et quid melius sanguine et corpore Christi?' 1031 Ibid., 19.39: 'Sacramentum est in aliqua celebratione, cum res gesta ita fit ut aliquid significare intelligatur, quod sancte accipiendum est. Sunt autem sacramenta baptismum et chrisma, corpus et sanguis [Domini]'. Deze definitie is ook te vinden bij Augustinus: Epistola ad Ianuarium, LV.2, CSEL 34-II, Pars II, Isidorus, Etymologiae VI, : 'Quae ob id sacramenta dicuntur, quia sub tegumento corporalium rerum virtus divina secretius salutem eorundem sacramentorum operatur; unde et a secretis virtutibus vel a sacris sacramenta dicuntur. Quae ideo fructuose penes Ecclesiam fiunt, quia sanctus in ea manens Spiritus eundem sacramentorum latenter operatur effectum. Unde, seu per bonos seu per malos ministros intra Dei ecclesiam dispensentur, tamen quia sanctus Spiritus mystice illa vivificat, qui quondam Apostolico in tempore visibilibus apparebat operibus, nec bonorum meritis dispensatorum amplificantur haec dona, nec malorum adtenuantur, quia (I Cor. III,7): neque qui plantat est aliquid, neque qui rigat, sed qui incrementum dat, Deus ; unde et Graece mysterium dicitur, quod secretam et reconditam habeat dispositionem. De 225