Aanpak en preventie van huiselijk geweld Een handreiking voor GGD'en

Transcriptie

1 Aanpak en preventie van huiselijk geweld Een handreiking voor GGD'en GGD Nederland, januari 2005

2 Colofon Aanpak en preventie van huiselijk geweld, een handreiking voor GGD'en Tekst: Remy Vink, beleidsmedewerker GGD Kennemerland, projectleider Geweld in het gezin Kennemerland Redactie: Lotje Eikelboom, communicatiemedewerker GGD Kennemerland In opdracht van: GGD Nederland, Utrecht Met dank aan: de begeleidingscommissie van GGD'en, de klankbordgroep en andere meelezers. GGD Nederland, januari 2005

3 Voorwoord Voor u ligt de handreiking Aanpak en preventie van huiselijk geweld. Deze handreiking voor GGD en is, in opdracht van GGD Nederland, geschreven door de GGD van de Hulpverleningsdienst Kennemerland. De Algemene Ledenvergadering (ALV) van GGD Nederland heeft voorjaar 2003 besloten tot uitvoering van een aantal collectieve plusproducten, waaronder de handreiking Aanpak en preventie van huiselijk geweld. Daarnaast was er de wens van de leden om meer producten van GGD Nederland uit te laten voeren door één van de GGD en. Het bestuur van GGD Nederland meende dat deze handreiking Aanpak en preventie van huiselijk geweld zich goed leende voor deze decentrale uitvoering. Vervolgens heeft het bestuur een aantal criteria en randvoorwaarden opgesteld, waaraan een GGD voor uitvoering moest voldoen en heeft geïnventariseerd welke GGD en belangstelling hadden om deze handreiking te schrijven. Uiteindelijk heeft het bestuur besloten om de handreiking Aanpak en preventie van huiselijk geweld te laten schrijven door de GGD van de Hulpverleningsdienst Kennemerland. Het bestuur van GGD Nederland beveelt deze handreiking bijzonder aan bij haar leden de GGD en, maar evenzeer bij de gemeenten en andere landelijke en regionale partners op het terrein van aanpak en preventie van huiselijk geweld. Temeer vanwege de, in de handreiking genoemde, praktische handvatten om als GGD met het thema aan de slag te gaan. Het bestuur van GGD Nederland wenst u veel wijsheid bij de aanpak en preventie van huiselijk geweld in uw regio. Mevrouw T. Poortenaar-Sikkema Voorzitter bestuur GGD Nederland

4 Omdat: we in de Universele verklaring rechten van de mens (VN 1948) hebben afgesproken dat eenieder het recht heeft op leven, vrijheid en onschendbaarheid van zijn persoon (Artikel 3); dat niemand onderworpen zal worden aan folteringen, noch aan een wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing (Artikel 5); dat zonder enige beperking op grond van ras, nationaliteit of godsdienst, mannen en vrouwen van huwbare leeftijd het recht hebben om te huwen en een gezin te stichten en gelijke rechten hebben wat het huwelijk betreft, tijdens het huwelijk en bij de ontbinding ervan; dat een huwelijk slechts kan worden gesloten met de vrije en volledige toestemming van de aanstaande echtgenoten; dat het gezin de natuurlijke en fundamentele groepseenheid is van de maatschappij en recht heeft op bescherming door de maatschappij en de Staat (Artikel 16). En omdat: we in de Universele verklaring rechten van het kind (VN 1989, in Nederland per 1995 van kracht) hebben afgesproken dat de Staten die partij zijn, zich ertoe verbinden het kind te verzekeren van de bescherming en de zorg die nodig zijn voor zijn welzijn, rekening houdend met de rechten en plichten van zijn ouders, wettige voogden of anderen die wettelijk verantwoordelijk zijn voor het kind, en hiertoe alle passende wettelijke en bestuurlijke maatregelen nemen (Artikel 3); dat de Staten die partij zijn, alle passende wettelijke en bestuurlijke maatregelen en maatregelen op sociaal en opvoedkundig gebied nemen om het kind te beschermen tegen alle vormen van lichamelijk of geestelijk geweld, letsel of misbruik, verwaarlozing of nalatige behandeling, mishandeling of exploitatie, met inbegrip van seksueel misbruik, zolang het kind onder de hoede is van de ouder(s), wettige voogd(en) of iemand anders die de zorg voor het kind heeft (Artikel 19.1). En omdat: we in het Verdrag inzake de Uitbanning van alle Vormen van Discriminatie van Vrouwen (VN-Vrouwenverdrag 1979, in Nederland per 1991 van kracht) hebben afgesproken dat alle passende maatregelen genomen zullen worden om discriminatie jegens de vrouw in alle aangelegenheden betreffende huwelijk en familiebetrekkingen uit te bannen, en te verzekeren in het bijzonder, op basis van gelijkheid van de man en de vrouw. (Artikel 16.1).

5 Inhoudsopgave Pagina Inleiding Aard en ernst van huiselijk geweld 1.1 Historische context Kenmerken van huiselijk geweld Verschijningsvormen van huiselijk geweld Verbanden tussen vormen van geweld De ernst van huiselijk geweld Integrale benadering Waaróm huiselijk geweld een thema voor de GGD is 2.1 Regie, wat is dat eigenlijk? Waarom regie noodzakelijk is De rol van de gemeente: politiek-bestuurlijke regie Drie redenen voor de GGD als coördinerende partij Een vierde reden: beleidsinhoudelijke aanknopingspunten De relatie met het Integraal Veiligheidsbeleid Van politiek-bestuurlijke regie naar uitvoering GGD aan de slag 3.1. De projectleiding Vorm een netwerk huiselijk geweld Ontwikkel een visie Formuleer gezamenlijke doelen Bepaal de doelgroepen Preventie en aanpak van huiselijk geweld Ketenontwikkeling 4.1 Ketens: een bijzondere vorm van samenwerking Ketenontwikkeling Een basisketen Interventies voor vier vormen van preventie 5.1 Interventies voor geïndiceerde preventie Interventies voor zorggerichte preventie Universele preventie Selectieve preventie Andere taken van de GGD 6.1 Monitoren, onderzoek en registratie Communicatie en GVO / Gezondheidsbevordering Signaleren en verwijzen Organisatie van een project over huiselijk geweld 7.1 Projectstructuur Financiering Implementatie en verankering

6 Pagina 8. Een greep uit een keur van activiteiten 8.1 Sociale kaart Deskundigheidsbevordering van en voorlichting aan professionals Advies- en steunpunt huiselijk geweld Publiekscampagne Preventieprogramma's in het onderwijs Alarmeringssysteem AWARE Juridische vroeghulp Programma's voor kinderen die getuige zijn (geweest) van partnergeweld 8.9 Pleger- en daderbehandeling Eigen-Kracht conferenties Tips 9.1 De werkvloer is bevlogen Politiek en bestuur dragen verantwoordelijkheid De GGD is de coördinerende partij Literatuur Afkortingen Bijlagen 1. De omvang van huiselijk geweld 2. Circle of violence 3. Profiel projectleider 4. Meldtraject Kindspoor 5. Convenant Advies- en meldpunt Haarlem 6. Convenant justitiële keten 7. Matrix activiteiten, doelgroepen en preventievormen 8. Nog een projectstructuur 9. Nog een keten 10. Onderzoek 11. Financiële en personele middelen 12. Elementen in een training 13. Landelijke organisaties en Internetsites

7 Inleiding Huiselijk geweld is een omvangrijk probleem in onze samenleving. Het is de meest voorkomende vorm van geweld. De gevolgen voor de gezondheid en het welzijn van slachtoffers zijn vaak ernstig en langdurig. Er is veel aan gelegen om huiselijk geweld zoveel mogelijk te voorkomen, te stoppen en de schade te beperken. De GGD 1 heeft daarin een belangrijke taak in het kader van het Lokaal Gezondheidsbeleid en de OGGZ (Openbare Geestelijke Gezondheidszorg) en op grond van haar missie om de gezondheid van de bevolking te bevorderen, te bewaken en te beschermen 2. Voor wie Aanleiding Begeleiding Leeswijzer In de nota Privé geweld publieke zaak (april 2002) legt de overheid de regie van de aanpak en preventie van huiselijk geweld bij de gemeenten neer. Veel gemeenten vragen hun GGD om advies, om beleid te ontwikkelen en om de coördinatie van een project te voeren. Deze handreiking is geschreven om GGD en daarbij te helpen en richt zich tot (OGGZ-) beleidsmedewerkers, GVO'ers, epidemiologen en afdelingshoofden. Het thema is omvangrijk en momenteel zeer in beweging; daardoor kan de handreiking niet volledig zijn. Het geeft de grote lijnen weer, wijst de weg, wil motiveren en vooral inspireren om dit ernstige maar boeiende thema ter hand te nemen. De handreiking is geschreven door de GGD Kennemerland, als plusproduct in opdracht van GGD Nederland. Op de algemene ledenvergadering van 13 juni 2003 heeft GGD Nederland, onder andere naar aanleiding van de eerder genoemde rijksnota, besloten om aandacht te besteden aan huiselijk geweld. Zij onderschrijft daarmee de noodzaak om huiselijk geweld aan te pakken en dat GGD'en daarin een centrale taak hebben. Tijdens het schrijfproces waren er vier bijeenkomsten met een begeleidingsgroep waarin verschillende disciplines van dertien GGD'en waren vertegenwoordigd. Deze GGD'en zijn zowel werkzaam in stedelijke als in plattelands-regio's. Sommige ervan zijn net gestart met beleidsontwikkeling op het gebied van huiselijk geweld; andere zijn al verder gevorderd. Hun ervaringen zijn verwerkt in deze handreiking. Tevens was er een klankbordgroep waarin enkele landelijke organisaties en ministeries waren vertegenwoordigd. Parallel aan de ontwikkeling van deze handreiking liep er een onderzoek naar de bevorderende en belemmerende factoren van het Haarlemse project Geweld in het gezin. Dit onderzoek is uitgevoerd door het Trimbosinstituut, onder leiding van prof. dr. C. de Ruiter. De resultaten zijn in deze handreiking verwerkt. Het onderzoek is gefinancierd door het OGZ-Fonds en het ministerie van Justitie. In het eerste hoofdstuk worden de aard en omvang van huiselijk geweld in kort bestek uiteengezet. In het tweede hoofdstuk staat het begrip regie centraal en worden vier redenen genoemd waarom huiselijk geweld een thema voor de GGD is. In hoofdstuk drie gaat de GGD aan de slag met de projectleiding, het opbouwen van een netwerk, en de formulering van missie, visie en doelstellingen. Dit hoofdstuk sluit af met de introductie van vier vormen van preventie: de universele, selectieve, geïndiceerde en zorggerichte preventie. De centrale rol van de GGD komt vooral tot uiting bij ketenontwikkeling die nodig is voor een effectieve geïndiceerde en zorggerichte preventie (naar aanleiding van een signaal). Daarom bespreken we deze twee vormen van preventie eerst, in hoofdstuk vier. 1. In de handreiking spreken we van de GGD, maar daaronder verstaan we ook de GG&GD'en van enkele grote steden. 2. Waarbij gezondheid meer is dan alleen de afwezigheid van ziekte (zie de definitie van gezondheid volgens de WHO, World Health Organization)

8 In hoofdstuk vijf komen vervolgens de universele en selectieve preventie aan bod en worden interventies voor alle vier vormen van preventie nader toegelicht. In hoofdstuk zes komen de overige taken aan bod die de GGD heeft op het gebied van huiselijk geweld. In hoofdstukstuk zeven kijken we naar de projectstructuur en andere praktische zaken zoals financiering. Het achtste hoofdstuk beschrijft een aantal activiteiten en voorzieningen die deel uit kunnen maken van een project over huiselijk geweld en hier en daar in Nederland al worden uitgevoerd. In het laatste hoofdstuk worden tips gegeven die bij kunnen dragen tot een succesvol project over huiselijk geweld. Door de tekst heen zijn in kaders voorbeelden uit het land weergegeven. De bronvermelding verwijst naar de gebruikte literatuur. In de bijlagen, tot slot, zijn andere informatiebronnen zoals Internetsites en landelijke organisaties en landelijk en regionaal cijfermateriaal opgenomen en zijn documenten te vinden die kunnen helpen bij de beleidsontwikkeling op het gebied van huiselijk geweld. GGD Nederland wenst u veel inspiratie bij het ontwikkelen van beleid voor de preventie en aanpak van huiselijk geweld. 8

9 1. Aard en ernst van huiselijk geweld In deze handreiking hebben we het over huiselijk geweld; een term die nog maar kort bestaat. In 1997 werd het thema voor het eerst onder die noemer onderzocht in opdracht van het ministerie van Justitie. Pas sinds enkele jaren maakt huiselijk geweld als algemeen aanvaarde term in politiek en media opgang. Vroeger werd gesproken van vrouwenmishandeling, kindermishandeling, incest of seksueel geweld - andere vormen van mishandeling achter de voordeur 'bestonden' niet. In dit hoofdstuk zal blijken dat de verandering van terminologie veel heeft teweeggebracht. We geven een beschrijving van de problematiek van huiselijk geweld en beginnen met een weergave van de historische context. Vervolgens komen de definitie, kenmerken, verschijningsvormen en de verbanden daartussen aan bod. Daarna bespreken we in het kort de omvang en gevolgen van huiselijk geweld, en waarom dat - samen met de aard van de problematiek - een integrale benadering noodzakelijk maakt Historische context Beperkte blik Wie zich verdiept in het thema huiselijk geweld, vraagt zich af waarom we in Nederland de problematiek niet eerder in de volle breedte hebben 'gezien'. Er werd uitsluitend gesproken over vrouwen- en kindermishandeling waaronder incest en misbruik, en de opvang en hupverlening beperkte zich tot de slachtoffers. In andere landen (Angelsaksische en Scandinavische) bestonden de begrippen domestic violence en family violence al langer en was er ook meer aandacht voor de preventie ervan. Privacy Als het kalf In Nederland heeft men de privacy van gezin en individu altijd hoog in het vaandel gehad. Daar zijn enkele mogelijke oorzaken voor aan te voeren. De diverse onafhankelijkheidsoorlogen zoals tegen de Fransen en de Spanjaarden en de pioniersgeest van ondernemers en handelaren heeft ons enerzijds de reputatie opgeleverd dat we tolerant zijn; anderzijds zijn we vrijgevochten en eigenzinnig en hechten we aan onze autonomie. We willen het graag allemaal zelf bepalen, we zijn heer en meester over eigen huis en haard. Voeg daar nog de Christelijke norm aan toe dat 'vader hoofd van het gezin' is en alle voorwaarden voor een sterk gevoel voor privacy zijn aanwezig. Lange tijd had niemand iets te maken met het privé-domein van het gezin, en de overheid al helemaal niet. Maar natuurlijk vielen er toen ook al slachtoffers. Tot aan de twintigste eeuw was men de mening toegedaan dat mishandeling een exclusief probleem van de lagere sociale klassen was. Voor kinderen waren er weeshuizen, kindertehuizen en pleegzorg. Zo kon de maatschappij zich tegen hen die anders voor galg en rad zouden opgroeien beschermen. Echter, onder andere door de introductie van de röntgenfotografie kregen artsen (letterlijk) meer zicht op botbreuken. Zij realiseerden zich dat mishandeling niet alleen bij kinderen voorkwam en zich ook niet beperkte tot de lagere sociale klassen. Onder invloed van de feministische golven in twintigste eeuw groeide het beeld van de 'dominante man en willoze slachtoffers': vrouwen en kinderen. Er ontstonden de Blijf van m n lijf-huizen en vormen van therapie voor individuen en groepen. Hoe belangrijk ook, het waren allemaal vormen van slachtofferhulp, hulp aan de achterdeur, als het kwaad al was geschied. De plegers bleven over het algemeen buiten schot. Als het erg uit de hand liep, kwam de politie. Meestal werd de kwestie dan gesust, ook omdat het Openbaar Ministerie dergelijke 'privé-zaken' toch niet of nauwelijks vervolgde. Zo was verkrachting binnen het huwelijk lange tijd niet strafbaar in Nederland. Zolang mishandeling werd beschouwd als een privé-aangelegenheid, was de drempel groot om je er mee te bemoeien. 9

10 Veiligheid Bredere kijk Inmiddels is het besef gegroeid dat huiselijk geweld niet 'huiselijk' is. Het is niet gezellig, het is geweld en het is dus strafbaar. Dit inzicht, de herdefiniëring van mishandeling in een vorm van geweld, heeft de ideeën over het verschijnsel en de aanpak ervan ingrijpend veranderd. Nu is duidelijk dat de problematiek niet alléén thuishoort in de hulpverlening, maar dat er tevens sprake is van een veiligheidsprobleem. Daarmee is de verantwoordelijkheid van de overheid die zich immers moet inspannen om haar burgers te beschermen, nog duidelijker geworden. Ook de plegers en daders moeten aangepakt en behandeld worden, er moet eerder ingegrepen worden en vroegtijdige hulp worden geboden. En ook omstanders moeten zich vaker realiseren dat zij zich wel degelijk, alleen al uit zorg om de medemens, met de veiligheid van anderen mógen bemoeien. De preventie van huiselijk geweld is door de perspectiefwisseling veel beter in beeld gekomen. Men lijkt zelfs bereid enige privacy in te leveren in ruil voor veiligheid. Met de introductie van de term huiselijk geweld 'zien' we nu ook dat niet alleen kinderen en vrouwen worden mishandeld of verkracht. We ontdekken dat er ouderenmishandeling bestaat, dat vrouwen hun echtgenoten slaan, dat vrouwelijke slachtoffers niet altijd zo hulpeloos zijn als we denken maar zelf ook het geweld in stand houden, dat ouders zich bedreigd voelen door de terreur van hun jongvolwassen kind en dat eerwraak een extreme vorm van huiselijk geweld kan zijn. Huiselijk geweld is niet meer een kwestie van goed of kwaad, van slachtoffer of pleger, van onschuldig of schuldig. Een benadering in termen van tegenstellingen voldoet niet langer. Huiselijk geweld voltrekt zich in de complexiteit van het gezin of samenlevingsverband. Dat vergt een bredere blik en een integrale aanpak. Er is een wereld achter de voordeur opengegaan Kenmerken van huiselijk geweld Definitie Wat is nu huiselijk geweld? In het kader hieronder staat de definitie die aan de basis ligt van de ontwikkelingen van de afgelopen jaren. Huiselijk geweld is geweld dat door iemand uit de huiselijke kring van het slachtoffer is gepleegd. Geweld is de aantasting van de persoonlijke integriteit. Hierbij wordt onderscheid gemaakt tussen geestelijk en lichamelijk geweld (waaronder seksueel geweld). De huiselijke kring bestaat uit (ex)partners, gezins- of familieleden en huisvrienden. Huisvrienden zijn personen die een vriendschappelijke band onderhouden met het slachtoffer of met iemand uit de directe omgeving van het slachtoffer, en die het slachtoffer in de huiselijke sfeer ontmoeten. Uit: Huiselijk geweld aard, omvang en hulpverlening, T. van Dijk, Intomart, i.o.v. Ministerie van Justitie, 1997 Relatie Plegers Een aantal begrippen in deze definitie is belangrijk. Het huiselijke van huiselijk geweld wordt niet bepaald door de plek waar het gebeurt, maar door de relatie tussen slachtoffer en pleger. Levenspartners die elkaar in het café of op straat mishandelen, vallen binnen de definitie van huiselijk geweld. Een inbreker die hardhandig wordt aangepakt door de bewoner van het pand, valt daarbuiten. Om het onderscheid te maken met geweld in het publieke domein (op straat en het zinloos geweld) wordt in plaats van huiselijk geweld ook wel gesproken van privé-geweld. In deze handreiking spreken we doorgaans van huiselijk geweld. Wie zijn nu die plegers en slachtoffers? Plegers kunnen familieleden zijn: (groot)ouders, kinderen, ooms en tantes, of directe naasten zoals (ex-)partners en huisvrienden. We spreken meestal van 'pleger' in plaats van 'dader' vanwege het strafrechtelijk onderscheid: een dader is een door de rechter veroordeelde pleger. Slachtoffers kunnen mannen en vrouwen, jongens en meisjes zijn. 10

11 Afhankelijk Uniek Kenmerkend voor huiselijk geweld is dat de één macht uitoefent over de ander. Dit gebeurt zelden van de ene op de andere dag; meestal is er een spanningsopbouw te zien volgens de zogenaamde vicieuze cirkel van macht en controle (zie Circle of violence in de bijlage). Uiteindelijk is het slachtoffer zo afhankelijk van de pleger geworden dat deze maar moeilijk hulp durft te zoeken, te melden of aangifte te doen. Dat geldt vooral bij kindermishandeling; kinderen zijn per definitie afhankelijk van hun ouders voor liefde, veiligheid en verzorging. Maar ook bij de mishandeling van ouderen, chronisch zieken, lichamelijk en geestelijk gehandicapten speelt afhankelijkheid een belangrijke rol. En dit is zelfs het geval bij slachtoffers waarvan je denkt dat ze 'gewoon' bij hun partner weg kunnen. Soms is er een verblijfsvergunning in het geding, of heeft het slachtoffer geen eigen inkomsten, geen andere, veilige plek om te wonen, geen sociaal netwerk om op terug te vallen. Sommige plegers isoleren hun partner doelbewust, juist om macht over hem of haar te krijgen. Iemand die voor de buitenwereld mondig lijkt, kan daardoor murw zijn geworden en maar moeilijk om hulp vragen. Aan de andere kant moeten slachtoffers niet altijd als willoze wezens worden beschouwd. In sommige relaties is het geweld wederzijds en is niet duidelijk wie slachtoffer of pleger is. Vaak blijkt er wel een primaire agressor aan te wijzen diegene die de situatie doet escaleren en de meeste (lichamelijke) schade toebrengt. Hoe dan ook: huiselijk geweld vindt altijd in interactie plaats. Vaak, maar niet altijd, zijn plegers zelf ook slachtoffer. Soms zijn zij in hun jeugd mishandeld of verwaarloosd. Plegers voelen zich dan vaak onmachtig om op een gewone manier uiting te geven aan hun gevoelens, waardoor zij terugvallen op het gebruik van geweld, om de controle over de situatie te behouden. Er valt geen 'standaard' beschrijving van huiselijk geweld te geven. Achter elke voordeur is het anders, elke partij heeft daarin zijn eigen verhaal, zowel over de actuele situatie als over vroeger. Bovendien wordt niet iedereen onder dezelfde omstandigheden in dezelfde mate slachtoffer of pleger. Er zijn beschermende factoren zoals een goed (eigen) sociaal netwerk, eigen inkomsten, een baan. Ook persoonlijkheidskenmerken en eerdere ervaringen kunnen het verschil uitmaken. Voor kinderen geldt bovendien dat andere personen die (wel) warmte bieden enigszins kunnen compenseren voor ontberingen en dat zij zelfs het geweld kunnen laten stoppen. Uit onderzoek (Van Dijk, 1997) blijkt dat verzet tegen de pleger in de helft van de gevallen heeft geholpen om het geweld te doen stoppen. Binnen de dynamiek van huiselijk geweld zijn er enerzijds consistente patronen te herkennen, anderzijds is elke situatie weer uniek. Mythen en smoesjes - Ze kan toch gewoon bij hem weg? - Ach, ze lopen morgen toch weer hand in hand - Mannen die zich door hun vrouw laten slaan zijn watjes. - Huiselijk geweld komt vooral voor in lagere sociale milieus en andere culturen, niet hier. - Het zal gewoon wel weer zo'n hype zijn. - Eenmaal een pleger, altijd een pleger. - Wie vroeger mishandeld is, gaat zelf ook mishandelen. - Je kunt maar beter niet melden want dan wordt het erger. - Huiselijk geweld is een privé-aangelegenheid. Daar hoort de overheid zich niet mee te bemoeien. - Ik ken niemand die dat (heeft) mee(ge)maakt. - Ik kreeg vroeger regelmatig een lel en daar ben ik toch ook niet slechter van geworden? 11

12 1.3. Verschijningsvormen van huiselijk geweld Huiselijk geweld kan bestaan uit fysiek geweld en verwaarlozing, seksueel geweld, psychisch geweld en emotionele verwaarlozing en financiële uitbuiting (vooral bij ouderen). Huiselijk geweld kan iedereen treffen: man, vrouw; jong en oud. Vanuit de historie en door de omvang bestaat de neiging om te focussen op vrouwenmishandeling en mishandeling die direct op kinderen is gericht. Maar er zijn ook andere groepen. Kinderen als Sinds enkele jaren worden kinderen die getuige zijn van het geweld tussen hun ouders getuigen beschouwd als indirecte slachtoffers van huiselijk geweld. Het kan voor kinderen minstens zo traumatisch zijn om in die omstandigheden te leven als wanneer zij zelf worden mishandeld of verwaarloosd. Maar kinderen en jongeren kunnen ook plegers zijn. Het kan gaan om geweld dat kinderen bijvoorbeeld verslaafde jongeren uitoefenen jegens hun ouders, of om geweld tussen broers en zussen onderling (in het Engels ook wel sibling abuse genoemd). Mannen Homoseksueel Ouderen Minder bekend is ook dat mannen (in heterorelaties) slachtoffer kunnen zijn. In Nederland is daar nog geen expliciet onderzoek naar gedaan. De drempel om hulp te zoeken is voor mannelijke slachtoffers nog hoger dan voor vrouwen. Veel mannen zijn bang als watjes gezien te worden. Ook over geweld in homoseksuele relaties (zowel mannen als vrouwen) is nog maar weinig bekend. Recentelijk heeft Suzanne Kers (2002, 2004), in samenwerking met de Schorerstichting, hier kwalitatief onderzoek naar gedaan. Duidelijk is in ieder geval dát geweld in homoseksuele relaties een rol speelt en dat enkele vooronderstellingen niet blijken te kloppen, bijvoorbeeld dat afhankelijkheid en macht minder zouden spelen omdat er geen sprake is van traditionele man-vrouw opvattingen. Het geweld blijkt echter in homoseksuele relaties net als in heterorelaties vaak eenzijdig te zijn, waarbij de één sterk afhankelijk van de ander is. Ook de vooronderstelling dat het vaker om incidenteel geweld zou gaan vanwege de korter durende relaties, blijkt niet te kloppen: ook in homorelaties blijkt geweld te kunnen voortduren. De laatste jaren is ouderenmishandeling meer in de belangstelling komen te staan. Slachtoffers zijn voor hun verzorging en voor het (emotionele) contact met de buitenwereld sterk afhankelijk van de pleger de eigen (klein)kinderen, een familielid of mantelzorger. Omdat de verzorgende een grote mate van intimiteit met de oudere heeft, speelt loyaliteit een belangrijke rol. Slachtoffers zullen daardoor vrijwel nooit zelf hulp zoeken, melden of aangifte doen. Dat gebeurt meestal door een ander familielid of een professional. Een specifieke verschijningsvorm van ouderenmishandeling betreft financiële uitbuiting, soms in combinatie met fysiek geweld en verwaarlozing. Mogelijk neemt ouderenmishandeling de komende jaren toe door de vergrijzing en de bezuinigingen in de zorg, waardoor een groter beroep op de mantelzorg moet worden gedaan. Mishandeling van mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking en chronisch zieken heeft veelal dezelfde kenmerken als ouderenmishandeling door de grote afhankelijkheid van de slachtoffers. 12

13 Allochtonen Platteland Een andere groep die momenteel in de belangstelling staat vanwege de excessen die zichtbaar worden via eerwraak en varianten daarop, zijn allochtonen. Landelijk is er in de afgelopen jaren een toename te zien van het aantal vrouwen en meisjes uit etnische minderheden in de vrouwenopvang (in 2004 is volgende de Federatie Opvang bijna 60% van de bewoners van allochtone afkomst) en doen er juist weinig een beroep op een advies- en steunpunt huiselijk geweld 3 (indien aanwezig) of op de hulpverlening. Allochtonen lijken dus pas hulp te zoeken als vluchten naar een geheim adres nog de enige optie is. In allochtone kring rust nog meer dan bij autochtonen een taboe op het spreken over huiselijk geweld. Dat heeft onder meer te maken met de cultuur van eer en schaamte en met traditionele opvattingen over opvoeding en man-vrouw verhoudingen. Het geweld voltrekt zich meer in de anonimiteit en wordt vaak pas zichtbaar na escalatie of excessen. Daarnaast zijn veel vrouwen bang dat, als zij hulp zoeken, zij hun afhankelijke verblijfstatus verliezen of dat zij hun kinderen kwijtraken. Bij huiselijk geweld in allochtone kringen komt naast kindermishandeling en partnergeweld, genitale verminking van meisjes voor en geweld en bedreiging van broers en neven jegens hun zusjes en nichtjes. Ook in sommige (plattelands-)delen van Nederland spelen eer, schaamte en traditionele opvattingen, al dan niet in combinatie met orthodoxe religie een rol. De sterkte van familiebanden en de angst voor gezichtsverlies kunnen daar zwaar wegen. Aan de ene kant zorgen deze factoren voor geheimhouding van geweldsituaties binnen de privé-sfeer. Aan de andere kant kunnen kerk en familie ook helpen als het geweld eenmaal naar buiten is gekomen. Echtscheiding is geen optie; dat levert gezichtsverlies op en breekt de huwelijksgelofte. Alles is er dan op gericht het geweld te stoppen en het gezin in tact te houden zolang dat voor wat betreft de kinderen verantwoord is. De aanpak van huiselijk geweld bij de verschillende groepen slachtoffers en plegers komt op een aantal punten overeen; op onderdelen is een specifieke benadering nodig Verbanden tussen vormen van geweld In vorm In tijd Geweld in een gezins- of familiesysteem staat zelden op zichzelf. Er bestaan verbanden tussen de verschijningsvormen van huiselijk geweld. Zo bestaat er aldus een rapport van Unicef (A league table of child maltreatment deaths in rich nations, 2003) een duidelijk verband tussen huiselijk geweld onder volwassenen en kindermishandeling. Veertig tot zeventig procent van de mannen die geweld gebruiken tegen hun partner, mishandelt ook hun kinderen. Er is ook een tijdaspect aan de verbanden tussen de verschillende vormen van huiselijk geweld: - intra-generationeel, bijvoorbeeld: vader mishandelt moeder; - intergenerationeel, bijvoorbeeld: vader en / of moeder mishandelen hun kinderen; - transgenerationeel, bijvoorbeeld: het mishandelde kind mishandelt later (maar niet per definitie) de eigen partner, ouders of kinderen. De vrouw die haar echtgenoot doodt, kan handelen uit wanhoop na jarenlange mishandeling. De dochter die haar oude zieke moeder mishandelt, kan handelen uit wraak, omdat haar moeder wist van de incest die de vader pleegde. De moeder op haar beurt kan destijds zodanig bedreigd zijn door haar man, dat zij niet durfde handelen. En zo kan het steeds maar doorgaan. 3. In de tijdelijke stimuleringsregeling van VWS over deze voorziening wordt gesproken van Advies- en steunpunten huiselijk geweld. Daarom spreken wij verder in deze handreiking ook van Advies- en steunpunten in plaats van Advies- en meldpunten. De bestaande punten hebben in het land verschillende benamingen zoals: steunpunt, coördinatiepunt, advies- en verwijspunt en advies- en informatiepunt, advies- en meldpunt. 13

14 In plaats Er is zeer waarschijnlijk ook een verband tussen huiselijk geweld en geweld op straat. De kans op gewelddadig gedrag neemt toe naarmate iemand eerder in zijn leven aan risicofactoren wordt blootgesteld en naarmate iemand aan meer risicofactoren wordt blootgesteld. Hierbij is het aannemelijk dat het agressieve gedrag zowel binnen- als buitenshuis tot uiting kan komen. (Van Barlingen e.a., 2000). Er zijn steeds meer aanwijzingen dat er een relatie bestaat tussen geweld in het privédomein en het publieke domein. Wie zelf in de jeugd mishandeld is, loopt een groter risico later ook buiten het privé-terrein gewelddadig te worden (S.Dijkstra, 2001). Jongens blijken daarbij meer externaliserend problematisch gedrag te vertonen (zoals woedeaanvallen, pesten en agressie); bij meisjes is dat meer internaliserend (zoals depressies, angsten en slaapproblemen). Beke en Bottenberg (2003) vinden in hun onderzoek bij de politie Rotterdam-Rijnmond dat plegers van (doelbewuste) zware mishandeling in huiselijke sfeer vaker een strafblad hebben dan plegers van lichte mishandeling. Om al deze redenen kunnen verschillende vormen van mishandeling niet los van elkaar gezien worden. De scheidslijnen zijn academisch, de werkelijkheid is zeer complex De ernst van huiselijk geweld Omvang Gevolgen Het onderzoek naar huiselijk geweld staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Veel is nog nodig. In 1997 is er in opdracht van het ministerie van Justitie voor het eerst in Nederland een onderzoek gedaan onder de algemene bevolking naar de aard en omvang van huiselijk geweld volgens de definitie in paragraaf 1.2. Uit het onderzoek komt naar voren dat 45% van de Nederlandse bevolking zelf ooit slachtoffer is geworden van nietincidenteel huiselijk geweld. In de bijlagen zijn meer landelijke cijfers te vinden over de omvang van huiselijk geweld. De gevolgen van geweld achter de voordeur zijn vaak langdurig, ernstig en divers. Ze zijn onder te verdelen in: - individuele gevolgen, variërend van kortdurende tot levenslange, en van lichamelijke, emotionele, geestelijke tot juridische en economische (bijvoorbeeld: gederfde inkomsten door letsel, ziekte en arbeidsongeschiktheid); - gevolgen op relatie- en gezinsniveau: gevoelens van onveiligheid, verstoorde relaties, isolement en armoede; - gevolgen voor de maatschappij: materiële en immateriële kosten, direct en indirect: behandeling, opvang, hulpverlening en criminaliteit. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat mensen die opgroeien in een onveilige gezinssituatie meer risico lopen op het ontwikkelen van crimineel en / of gewelddadig gedrag. Naast de fysieke gevolgen van mishandeling en verwaarlozing komen symptomen voor zoals depressies, angststoornissen, persoonlijkheidsstoornissen, dissociatie, eetstoornissen en zelfdestructie. Tevens is er een veelheid aan vage psychosomatische klachten zoals hoofdpijn, hyperventilatie en bedplassen. Soms is de schade zo groot dat men spreekt van een Posttraumatische stressstoornis (PTSS, trauma type II). Ook op sociaal vlak werkt het ontwrichtend: slachtoffers voelen zich onzeker in (seksuele) relaties, voelen zich schuldig, schamen zich, raken geïsoleerd. Kinderen kunnen in hun sociaal-emotionele en zelfs lichamelijke ontwikkeling ernstige en permanente schade oplopen. Juist bij kinderen is preventie en het zo snel mogelijk stoppen van geweld belangrijk. De welhaast epidemische omvang van de problematiek en de enorme schade voor de gezondheid en het welzijn van mensen legitimeren een stevige aanpak en preventie van huiselijk geweld. 14

15 1.6. Integrale benadering Aspecten Huiselijk geweld is maatschappelijk gezien een groot, complex probleem waarvan de verschijningsvormen veelal onderling samenhangen; tegelijkertijd kennen de individuele situaties telkens een geheel eigen dynamiek. Huiselijk geweld vergt daarom een aanpak die in meerdere opzichten integraal is. Een integrale aanpak: - kijkt naar alle vormen van huiselijk geweld, - in samenhang, - schenkt zowel aandacht aan de preventie, repressie (strafrechtelijk optreden) als aan zorg en hulpverlening, - besteedt aandacht aan slachtoffers én plegers en hanteert daarbij een systeembenadering waarin het cliëntsysteem 4 centraal staat, - en steekt in op alle stadia van gedrag waarin een cliënt(systeem) zich ten aanzien van huiselijk geweld kan bevinden. Met de preventie en aanpak van huiselijk geweld kunnen tientallen instellingen (zie paragraaf 3.2) in een regio te maken hebben of krijgen. Belangrijk is dat de hulpverlening, politie en justitie elkaar daarin weten te vinden. Dan blijft de aanpak niet beperkt tot opvang en hulpverlening achteraf (reactief), maar komen ook de preventie en pro-actieve veiligheid in beeld. Plegers en daders worden aangepakt en leren het eigen gedrag te begrijpen en te veranderen, omstanders leren hoe zij kunnen signaleren en steunen en slachtoffers leren het eigen aandeel in een gewelddadige interactie te zien, zich te weren en herhaling te voorkomen. 4 Onder 'cliëntsysteem' verstaan we in dit verband: elke samenlevingsvorm, jong en oud, met of zonder kinderen, pleger(s) en slachtoffer(s) en soms ook omstanders, het gezin en soms ook verdere familie. 15

16 2. Waaróm huiselijk geweld een thema voor de GGD is In de Rijksnota Privé geweld publieke zaak wordt de regie van de aanpak en preventie van huiselijk geweld bij de gemeente neergelegd, met de GGD als mogelijke uitvoerder van die taak. Maar waarom eigenlijk, waaróm is huiselijk geweld een thema voor de GGD? We kijken eerst naar het begrip regie en delen die in vier niveau s in. Vervolgens wordt duidelijk wat de regierol van de gemeente behelst en hoe die zich verhoudt tot de centrale rol die de GGD daarbij kan vervullen. Er zijn verscheidene redenen aan te wijzen waarom de GGD geschikt is voor die centrale rol: de onpartijdige positie, (meestal) regionaal werkend en het feit dat er al een bestuurlijke infrastructuur klaarligt. Er zijn ook beleidsinhoudelijke redenen. Daarvoor kijken we naar de aanknopingspunten die de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) biedt en leggen we het verband met het beleid voor de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ). En omdat we het tegenwoordig over een vorm van geweld hebben (zie paragraaf 1.1.), leggen we tevens het verband met het gemeentelijk Integraal Veiligheidsbeleid Regie: wat is dat eigenlijk? Gemeenten voeren de regie voor tal van onderwerpen, dat lijkt vanzelfsprekend. Maar wat verstaat men daar nu eigenlijk onder? Definitie VNG De VNG (Vereniging Nederlandse Gemeenten) noemt een aantal onderdelen van regie (2003): - Communicatie en afstemming tussen gemeentelijke partners bewerkstelligen. - Betrokken instellingen bijeenbrengen om samenwerkingsafspraken te maken. - Activiteiten uitvoeren die de samenwerkende instellingen overstijgen. - De voortgang bewaken, controle - Contact onderhouden met bovengemeentelijke instellingen en afstemmen met andere bestuurslagen. - Middelen verstrekken om gemaakte afspraken en activiteiten te financieren. - Informatie verstrekken. Definitie BZK Het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties zegt in Ketenregie in het openbaar bestuur, 2003 het volgende: Regie is een bijzondere vorm van sturing en heeft betrekking op situaties waarbij het gemeentebestuur op grond van hogere regelgeving of op basis van een autonome lokaal politieke taakstelling de verantwoordelijkheid heeft voor de totstandkoming van een bepaald beleid, maar voor de totstandkoming van dit beleid afhankelijk is van de medewerking van een of meer andere actoren. Vier niveau s Over regie kan op verschillende niveaus gesproken worden. Er zijn vier niveau s te onderscheiden: het politiek-bestuurlijke niveau, het ambtelijk niveau, het proces- of ketenniveau en het casusniveau. Het is belangrijk om deze niveaus te onderscheiden, zodat de verwachtingen van de verschillende partijen die immers ook op die niveaus opereren duidelijk zijn. Op de preventie en aanpak van huiselijk geweld zijn ze alle vier van toepassing. 1. Bestuurlijk De politiek-bestuurlijke regie verwijst vooral naar de verantwoordelijkheid van de gemeente voor de bewaking, bescherming en bevordering van de collectieve gezondheid en veiligheid van de bevolking zowel binnen- als buitenshuis en voor de totstandkoming van het betreffende beleid. 16

17 Naast de individuele verantwoordelijkheid van iedere burger voor het eigen gedrag heeft de (lokale) overheid als enig bestuursorgaan het legitieme gezag om interventies te plegen, niet in de laatste plaats met gebruik van financiële middelen als sturingsinstrument. De onderdelen van regie die de VNG noemt, horen vooral bij het politiek-bestuurlijke niveau. Op de invulling hiervan gaan we in paragraaf 2.3 nader in. 2. Ambtelijk Onder de ambtelijke regie valt de dagelijkse uitvoering van de politiek-bestuurlijke regie. Het ambtelijk apparaat hier de GGD ondersteunt de gemeente bij haar regierol door de uitvoering van de gemeentelijke regietaken op zich te nemen. De ambtelijke regie verwijst naar sturing en coördinatie en kan concreet vorm krijgen door een verantwoordelijk beleidsmedewerker of projectleider daarvoor aan te stellen. De ambtelijke regie wordt in de volgende hoofdstukken nader uitgewerkt. Om verwarring met de regie van de gemeenten te vermijden spreken we verder doorgaans van coördinatie en sturing. 3. Proces Bij regie op proces- of ketenniveau 5, gaat het om de ordening van primaire processen, die over diverse instellingen zijn verdeeld, een gemeenschappelijk doel hebben en die cliëntsystemen ten dienste staan. De GGD kan een initiërende, sturende en ondersteunende rol vervullen bij het samenbrengen van de partijen, de ontwikkeling van de ketens, de bevordering van afstemming daarbinnen en de aansluiting van ketens op elkaar. De regie van de justitieketen is meestal in handen van één van de deelnemende partijen zoals politie, Openbaar Ministerie of de Raad voor de Kinderbescherming. Verschillende partijen kunnen de regisseurstaak van een zorgketen oppakken, waaronder de GGD. Ketenontwikkeling wordt in hoofdstuk 4 verder beschreven. 4. Casus Regie op casusniveau vindt plaats binnen de ketens in de zorg en in het justitiële veld. Slachtoffers en plegers komen op eigen verzoek, of min of meer onvrijwillig terecht in een van de netwerken. Vaak wordt er doorverwezen. Er zijn altijd meerdere personen bij betrokken. Vaak zijn er dan ook verschillende vormen van hulp tegelijkertijd nodig. De kans is groot dat zowel de professioneel betrokkenen als pleger en slachtoffer(s) zelf het overzicht kwijtraken, wat cliënten niet ten goede komt. In die gevallen is regie op cliënt- of casusniveau nodig. Het gaat dan om vormen van zorgcoördinatie en casemanagement. Als dat gebeurt, worden daar per casus afspraken over gemaakt. De GGD kan een rol spelen bij de totstandkoming van zorgcoördinatie en casemanagement en voert in bepaalde gevallen ook zelf de zorgcoördinatie uit (bijvoorbeeld in het kader van de (OGGZ en JGZ) vangnetfunctie) Waaróm regie noodzakelijk is Veel partijen Rond de aanpak van huiselijk geweld zullen vele (tientallen) instellingen moeten samenwerken. Echter, juist het grote aantal kan een daadkrachtige aanpak belemmeren. Vaak zijn er al diverse initiatieven voor de aanpak en preventie van huiselijk geweld, in de regio genomen. Bijvoorbeeld door de vrouwenopvang, de politie, de Raad voor de Kinderbescherming, het maatschappelijk werk of de provincie. Deze instellingen vervullen dan meestal een aanjagende rol, maar kunnen op de langere termijn niet de algehele regie of coördinatie voeren. Geen van de partijen heeft namelijk de preventie en aanpak van alle vormen van huiselijk geweld als kerntaak. Bovendien kunnen instellingen verschillende belangen hebben en zelfs concurrerend zijn. 5 Een keten is, volgens het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (2003): "een samenwerkingsverband tussen partijen die zowel zelfstandig als afhankelijk van elkaar functioneren, omdat ze sequentiële handelingen uitvoeren, gericht op een afzonderlijk doel. Bij de ordening en afstemming van de activiteiten houden partijen het oog op de bal : de cliënt die het primaire proces doorloopt, de opeenvolgende stappen in de dienstverlening. 17

18 Vaak ook ontbreken tijd en geld en is er onvoldoende ruimte voor instellingoverstijgend beleidswerk; de dagelijkse spreekuren krijgen begrijpelijkerwijs altijd voorrang. Toch zijn alle partijen afzonderlijk het wel eens over de gemeenschappelijke doelstelling. Op dit punt ontstaat er vaak een impasse of het dilemma van de collectieve actie' (Mancur Olson, 1965, 1982). Kenmerkend hieraan is dat het collectieve goed (veiligheid, gezondheid en welzijn) niet vanzelf ontstaat wanneer de afzonderlijke instellingen alleen het eigen belang volgen. Tegelijkertijd kan geen van de afzonderlijke instellingen het collectieve goed alleen produceren, daarvoor hebben zij elkaar nodig. En elke instelling afzonderlijk is er van overtuigd dat het goed er moet komen. Dit dilemma kan overwonnen worden door de vrijwillige aanvaarding van leiding, door communicatie en consensus (polderen). Dit legitieme gezag ligt, als het om veiligheid en volksgezondheid gaat, in democratische landen, altijd bij de overheid (landelijk, provinciaal of gemeentelijk). De gemeenten, en in het verlengde daarvan de GGD, verkeren gezamenlijk in een bijzondere positie ten opzichte van andere instellingen in het veld, waardoor zij die centrale rol in staat zijn te vervullen De rol van de gemeente: politiek-bestuurlijke regie De gemeente voert de regie en is verantwoordelijk. Toegespitst op het thema huiselijk geweld betekent dat, dat zij: - bestuurlijk draagvlak biedt; - een bestuurlijke opdracht formuleert en de voornemens in het beleidsprogramma opneemt; - de uitvoering van het voorgenomen beleid mogelijk maakt door financiële middelen beschikbaar te stellen; - de besteding van middelen controleert, toezicht houdt en de beleidsevaluatie uitvoert; - beleidskaders biedt: Integraal Veiligheidsbeleid (IVB), Grote Stedenbeleid (GSB), Lokaal gezondheidsbeleid (LGB), de OGGZ en Integraal (Preventief) Jeugdbeleid; - handhavend en normstellend optreedt naar de burger; - een maatschappelijk debat helpt op gang te brengen; - en fungeren als afzender van de boodschap dat geweld niet normaal is - in het algemeen de verantwoordelijkheid neemt voor de bescherming van de veiligheid, gezondheid en welzijn van de bevolking welke zij dient. Ondersteuning Parallel aan de ontwikkeling van deze handreiking loopt er een ondersteunings- VNG programma van de VNG in samenwerking met TransAct. Het is bestemd voor gemeenten die beleid willen ontwikkelen voor de aanpak en preventie van huiselijk geweld. De VNG heeft voor haar leden een handreiking ontwikkeld en gemeenten kunnen zich opgeven voor zogenaamde kringen waarin zij ondersteund worden bij de invulling van de regierol. Het verdient aanbeveling om, wanneer een GGD met huiselijk geweld aan de slag wil, na te gaan of de gemeente(n) waarvoor de betreffende GGD werkt, gebruikmaakt (of maken) van het ondersteuningsprogramma van de VNG en om daar afstemming mee te zoeken. Provincie Er zijn ook enkele provincies die de regierol ten aan zien van de bestrijding van huiselijk geweld invullen of vulden (Zeeland, Groningen, Friesland, Drenthe, Overijssel). De tendens is echter dat gemeenten de regierol oppakken en dat de provincies die decentralisatie ondersteunen. 18

19 Wat kan de provincie doen: - daar waar dat nog niet gebeurt, gemeenten stimuleren beleid te ontwikkelen en partijen bijeen brengen; - methodiekontwikkeling en deskundigheidsbevordering bieden via de provinciale ondersteuningsinstituten; - instanties ondersteunen en stimuleren om lacunes in te vullen zoals op het gebied van ouderenmishandeling; - de relatie met de Wet op de Jeugdzorg bewaken, daarbij als gesprekspartner fungeren en waar nodig sturing geven aan processen; - (overbruggings)subsidies verstrekken voor de start van een project of deelproject Drie redenen voor de GGD als coördinerende partij 1.Onpartijdig Omdat GGD'en onder de directe verantwoordelijkheid van de gemeenten vallen, kunnen zij de dagelijkse uitvoering van de gemeentelijke regie op zich nemen. GGD'en fungeren of worden gezien als onpartijdig. Zij dienen het algemeen belang en belangenverstrengeling speelt niet, omdat zij niet de hulpverlening bieden die andere instellingen tot hun kerntaken rekenen. Vandaar dat proces- en projectmanagement, beleidsontwikkeling, advisering, afstemming, stimulering van samenwerking en overeenstemming natuurlijke taken voor GGD en zijn. 2. Regionaal Daarnaast werken alle GGD'en, behalve die in de grote steden, voor een aantal gemeenten. Daardoor kunnen zij die coördinerende rol bovendien regionaal vervullen (en gemeenten kunnen de lasten delen). Vaak maar niet altijd valt het werkgebied van de GGD bovendien samen met die van andere instellingen waarmee samengewerkt wordt. De regio's en arrondissementen van politie, OM, rechtbank en reclassering zijn meestal groter. De verwachting is dat deze (veiligheids)regio s steeds meer zullen overeenkomen. Dit zal in het voordeel van de aanpak van huiselijk geweld werken. 3.Infrastructuur Gunstig is ook dat via GGD en gebruik gemaakt kan worden van de bestaande bestuursstructuren. De algemene en dagelijkse besturen van GGD'en bestaan uit burgemeesters en wethouders, ondersteund door de beleidsambtenaren volksgezondheid van de gemeenten. Via deze structuur is de relatie met de colleges van B&W, de gemeenteraden en dus de politiek geregeld. Belangrijk is wel dat elke gemeente de integrale benadering van de problematiek van huiselijk geweld ook intern bewaakt. Dat kan bijvoorbeeld door een contactpersoon te benoemen, bijvoorbeeld de ambtenaar volksgezondheid. Deze contactpersoon moet er voor zorgen dat de relevante communicatie tussen de gemeentelijke sectoren Veiligheid, Welzijn, Onderwijs, Gezondheid, Sociale Zaken, Emancipatie, enzovoort goed verloopt en wordt afgestemd. Het risico bestaat anders dat het draagvlak en de kansen voor verankering onvoldoende afdalen naar de beleidspraktijk en blijven hangen op het niveau van het bestuur, dat immers elke vier jaar van samenstelling verandert Een vierde reden: beleidsinhoudelijke aanknopingspunten WCPV In de Rijksnota Privé geweld publieke zaak worden zowel de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) als de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ) genoemd als kapstokken voor beleid over huiselijk geweld. Immers: huiselijk geweld tast het lichamelijk, geestelijk en maatschappelijk welbevinden, de individuele én de collectieve gezondheid aan. De GGD heeft de taak om de gezondheid van de bevolking te bewaken, te beschermen en te bevorderen en dient alleen al vanuit die missie activiteiten te ontplooien die huiselijk geweld helpen te voorkomen. Huiselijk geweld heeft in de WCPV per 2003 expliciete aandacht gekregen. 19

20 In de toelichting op dit besluit is opgenomen: ook kindermishandeling en huiselijk geweld zijn onderwerpen waarin de GGD'en en andere gemeentelijke diensten een taak hebben. Daarnaast biedt de WCPV nog een aantal aanknopingspunten: - verzameling en analyse van gegevens over de gezondheidssituatie van de bevolking; - bewaking van gezondheidsaspecten bij bestuurlijke beslissingen; - uitvoering van preventieprogramma's gericht op gezondheidsbevordering; - bevordering van de openbare geestelijke gezondheidszorg: directe (vangnet)hulpverlening, preventie en zorg voor kwetsbare groepen; - uitvoering van jeugdgezondheidszorg voor nul- tot negentienjarigen. OGGZ Cliëntgroep Outreaching In het verlengde van de WCPV ligt het terrein van de OGGZ, de Openbare Geestelijke gezondheidszorg. De OGGZ is per 2003 onderdeel van de WCPV (artikel 2.2). Gemeenten hebben een belangrijke taak op dit terrein, niet alleen op grond van de WCPV, maar ook wegens de Welzijnswet en het landelijk OGGZ-convenant van De OGGZ behelst "alle activiteiten op het terrein van de geestelijke volksgezondheid die worden uitgevoerd niet op geleide van een vrijwillige, individuele hulpvraag (Nationale raad voor de Volksgezondheid, 1991) waaronder in ieder geval wordt verstaan: het signaleren en bestrijden van risicofactoren (preventie) op het gebied van de openbare geestelijke gezondheidszorg, het bereiken en begeleiden van kwetsbare groepen en risicogroepen, het functioneren als meldpunt voor signalen van crisis of dreiging van crisis bij kwetsbare personen en risicogroepen (vangnetfunctie) ( ) en het tot stand brengen van afspraken tussen betrokken organisaties over de uitvoering van de openbare geestelijk gezondheidszorg (beleidsontwikkeling)" (WCPV 2003). In de rijksnota Privé geweld publieke zaak wordt de OGGZ als een van de beleidskaders voor huiselijk geweld genoemd. De doelgroep van de OGGZ is te omschrijven als: sociaal kwetsbare mensen met zorgmijdend gedrag (Staat van de Volksgezondheid, Trimbosinstituut, 2003). Het gaat dan om mensen die: - meerdere problemen tegelijkertijd ondervinden; - vanuit de optiek van professionele hulpverleners niet de zorg krijgen die zij nodig hebben om zich in de samenleving te handhaven; - geen stabiel contact hebben met geestelijke gezondheidszorg en / of de verslavingszorg; - geen op de reguliere hulpverlening passende hulpvraag hebben familie, buren en omstanders vragen meestal om hulp waardoor vaak sprake is van ongevraagde bemoeienis of hulpverlening; - niet of niet voldoende in staat zijn (gesteld) om in de eigen basale bestaansvoorwaarden te voorzien. De OGGZ richt zich gewoonlijk op dak- en thuislozen, geïsoleerde ouderen, mensen met een psychische en / of een sociale beperking en mensen met een verslaving. Steeds vaker echter vallen hele gezinnen, kinderen en jongeren uit problematische gezinnen en slachtoffers van huiselijk geweld onder de doelgroep. Deze mensen hebben met elkaar gemeen dat zij niet gauw zelf om hulp vragen, terwijl zij dat wel nodig hebben. Meestal heeft de omgeving al signalen opgevangen en hun zorgen of meldingen bij instanties neergelegd. Wil men voor deze groepen preventief kunnen werken dan moet de drempel naar hulp zo laag mogelijk zijn, zowel voor slachtoffers zelf als voor hun omgeving. Waar nodig moet het aanbod outreaching zijn of zelfs uit bemoeizorg 6 bestaan. Dat is in sommige situaties het enige wat (nog) werkt en is kenmerkend voor de OGGZ-praktijk. 6 Outreaching: de hand reikend, actief naar het cliëntsysteem toe. Bemoeizorg is minder vrijblijvend, met meer drang, stelt voorwaarden. Wanneer bijvoorbeeld de ouders niet bereid zijn hulp voor zichzelf te zoeken en tweemaal niet aankomen bij de hulpverlening, dan ziet het Advies- en steunpunt huiselijk geweld zich genoodzaakt een melding te doen bij het AMK. 20