Steenuilenbescherming verslag Steenuilenwerkgroep Echt-Susteren Geco Visscher Fred van Geneijgen

Transcriptie

1 Steenuilenbescherming verslag 2014 Steenuilenwerkgroep Echt-Susteren Geco Visscher Fred van Geneijgen

2 Dank Op de eerste plaats wil de Steenuilenwerkgroep Echt-Susteren alle mensen die een steenuilennestkast op hun erf of in hun tuin hebben bedanken. Net als andere jaren werden we weer met open armen ontvangen en konden we de nestkasten schoonmaken, repareren, vervangen en controleren. Steenuilen blijken toch telkens weer een bijzondere aantrekkingskracht te hebben. Ze zijn natuurlijk ook wel erg fotogeniek! De belangstelling voor steenuilen was vaak weer hartverwarmend. We hebben gemerkt dat het vasthouden van een jonge steenuil voor zowel jong als oud een prachtige ervaring is. Dank voor alle medewerking die we hebben gekregen! Ook een woord van dank aan de Vogelwerkgroep De Haeselaar, de Steenuilenwerkgroep Limburg en de Vogelwacht Limburg die elk op hun eigen wijze een belangrijke bijdrage aan onze beschermingsactiviteiten hebben geleverd. Foto s: -Ingrid Kretzer (blz 2, 13) -Geco Visscher (overig)

3 Inleiding Voor u ligt het jaarverslag 2014 van de steenuilenwerkgroep Echt-Susteren. De steenuilenwerkgroep maakt deel uit van Vogelwerkgroep De Haeselaar in Echt-Susteren. Het gebied waarin wij steenuilen beschermen ligt binnen en voor een klein deel net buiten de gemeentegrenzen van Echt-Susteren. De oppervlakte van dit gebied is ongeveer 100 km². Echt-Susteren ligt in Midden-Limburg en kenmerkt zich door een voornamelijk agrarisch cultuurlandschap met een aantal dorpskernen. Het inwoneraantal ligt rond de Binnen de gemeente kennen we hoge zandgronden (Rijnterras) en lage kleigronden (Maasterras). Ligging van het werkgebied Via dit jaarverslag willen wij belangstellenden op de hoogte brengen van datgene dat wij in 2014 op het gebied van steenuilenbescherming gedaan hebben en wat de resultaten hiervan zijn. 3

4 Het broedseizoen in cijfers Onze doelstelling is het beschermen van steenuilen. Daarvoor is het natuurlijk wel van belang dat we gegevens van verschillende jaren met elkaar kunnen vergelijken. Daarnaast is het belangrijk dat deze gegevens telkens op dezelfde manier verzameld worden. De cijfers in de tabel hieronder geven een beeld van de ontwikkelingen van de afgelopen jaren. Vanaf 2012 zijn we bezig om op een landelijk voorgeschreven manier gegevens te verzamelen. We noemen dit het broedbiologisch onderzoek. Dit onderzoek houdt in dat we via een vaste methode het aantal territoria vaststellen. Daarna worden de nesten (voornamelijk in nestkasten) gecontroleerd. Hierbij wordt aandacht geschonken aan de toestand van de eieren, juvenielen (jonge) en de adulte (volwassen) vogels. Bij eieren wordt bijvoorbeeld gekeken of ze erg bevuild zijn door (vlooien-)mest. Bij controles van juvenielen en adulten worden de vleugellengte en het gewicht gemeten. Als de juvenielen een paar weken oud zijn worden ze geringd. Tot slot vind een nacontrole plaats, om vast te stellen of en hoeveel juvenielen daadwerkelijk uitgevlogen zijn. Naast het verzamelen van deze gegevens, wordt ook aandacht besteed aan de toestand in een nestkast, welke prooiresten er zijn en onderzoek naar de oorzaken van het niet uitkomen van eieren. Omdat de gegevens uit de jaren 2009 t/m 2011 erg incompleet waren, kan op dit moment nog niet veel gezegd worden over ontwikkelingen op de langere termijn. Daarnaast kan een wat vertekend beeld ontstaan omdat we met name in 2013 en 2014 het aantal nestkasten sterk hebben uitgebreid. Dit neemt echter niet weg dat we wel mogen concluderen dat 2014 een goed steenuilenjaar was. Niet alleen de afzonderlijke aantallen geven dit aan, maar vooral ook de gemiddelde legselgrootte, het nestsucces (percentage nesten met uitgevlogen juvenielen) en het broedsucces (aantal juvenielen gedeeld door het aantal nesten) zijn prima. Meerjarig overzicht broedseizoenen Potentieel territorium Vastgesteld territorium Aantal nestkasten Bezette nestkasten Aantal natuurlijke broedplaatsen Gemiddelde legselstart???? Aantal eieren?? Gemiddelde legselgrootte??? 3,60 3,57 4,20 Aantal gelukte nesten??? Aantal mislukte nesten??? Uitkomstsucces (uitgekomen eieren)???? Aantal juvenielen (succesvol) Nestsucces (% succesvolle nesten)??? 66,66% 42,86% 60% Geringde juvenielen Broedsucces (juvenielen : nesten)??? 2,2 1,14 1,95 Uit bovenstaande gegevens blijkt een groot verschil tussen het aantal nestkasten (63) en het aantal vastgestelde territoria (33). Een territorium wordt door ons vastgesteld doordat we in een bepaald gebied in het vroege voorjaar de territoriumroep van een mannelijke steenuil laten horen. Ook komt het voor dat steenuilen in die periode zowel door ons, maar ook bewoners gezien worden. Gelukkig geven steeds meer bewoners hun waarnemingen aan ons door. Het verschil tussen beide aantallen komt doordat we op een aantal plaatsen twee nestkasten in één territorium hebben geplaatst. Mannetjessteenuilen vinden het namelijk af en toe weleens prettig om in alle rust in een eigen nestkast te kunnen slapen Wat ons nog steeds zorgen baart is het aantal mislukte nesten, waardoor in 2014 in totaal 38 juveniele steenuilen verloren zijn gegaan (77 uitgekomen eieren, waarvan 39 juvenielen uit zijn gevlogen). Dat deze nesten mislukt zijn is grotendeels te danken aan predatie door steenmarters. Predatie wil zeggen dat een roofdier, in dit geval een steenmarter, de eieren, juvenielen of zelfs adulte steenuilen doodt en opvreet. Gelukkig zijn er inmiddels mogelijkheden om deze predatie te voorkomen. Door het plaatsen van steenmarterproof nestkasten, hebben steenmarters geen toegang meer tot de nestkasten. Het artikel Vreugde en verdriet verderop in dit jaarverslag geeft een treffend beeld van de noodzaak om deze nestkasten te plaatsen. 4

5 Omdat plaatjes vaak wat meer zeggen dan getallen, hieronder een grafiekje waarin een paar van bovenstaande gegevens zijn verwerkt. De positieve en stijgende tendens wordt al zichtbaar! eieren juvenielen gelukte nesten geringde juvenielen Oorzaken betere resultaten Hoewel niet wetenschappelijk onderbouwd is de combinatie van een aantal factoren waarschijnlijk de oorzaak dat we betere resultaten hebben dan in eerdere jaren. Op de eerste plaats was de winter van erg warm. Met een gemiddelde temperatuur van 6,0 graden was het de op één na zachtste winter sinds Dat gold, met een gemiddelde temperatuur van 11,2 graden, eveneens voor het voorjaar. Deze warme temperaturen hadden tot gevolg dat we geen echt winters weer hebben gehad (bron: KNMI) We hebben in 2014 kunnen merken dat de natuur van slag was. Bloemen bloeiden veel eerder en dieren kregen eerder en meer jongen. Ook veel meer muizen dan normaal wisten de winter te overleven. Omdat muizen een belangrijk bestanddeel zijn van het voedsel voor steenuilen, heeft dat tot gevolg gehad dat er een overvloed aan voedsel was voor de steenuilen. Ook steenuilen zijn in 2014 eerder begonnen met broeden. Een steenuilkoppel in Illikhoven had de primeur. Op 28 maart 2014 werd daar het eerste ei gelegd. Gemiddeld werd in ons werkgebied op 8 april het eerste ei gelegd. Dat is ongeveer 14 dagen vroeger dan normaal. Muizenvoorraad bij net uitgekomen juvenielen 5

6 Grote aantallen muizen in nestkasten was in 2014 heel normaal. Steenuilen hebben de eigenschap dat in de periode dat er eieren of kleine juvenielen zijn, het mannetje op jacht gaat en voedsel voor de moeder en de juvenielen brengt. In de afgelopen jaren troffen we regelmatig een paar muizen in een nestkast aan. Dat was de door het mannetje gebrachte voorraad. In 2014 echter waren aantallen van 10 tot 15 muizen in een nestkast heel normaal. Het record staat zelfs op 24 muizen! Veel voedsel in de winterperiode betekent dat de adulte uilen in goede conditie het broedseizoen in kunnen gaan. Dit vertaalt zich meteen in de legselgrootte (het aantal eieren). Met een gemiddelde legselgrootte van 4,2 ei per legsel, was 2014 een absoluut topjaar! Een andere oorzaak voor de betere resultaten moet waarschijnlijk gezocht worden in het plaatsen van een aantal steenmarterproof nestkasten. In 2013 hebben we deelgenomen aan het landelijke project Steenuil Veilig onder Dak. Met de opbrengst uit dit project konden we deze nestkasten, die niet toegankelijk zijn voor steenmarters, aanschaffen. Nadat de eerste serie in de winter van beschikbaar werd hebben we nog snel een aantal van deze nestkasten geplaatst. Van de 8 geplaatste kasten, waren er 5 bezet en zijn vier nesten succesvol uitgekomen. De oorzaak dat het 5 e nest mislukt is, is waarschijnlijk gelegen in het feit dat het mannetje overleden is, waardoor de juvenielen uiteindelijk verhongerd zijn. Steenmarterproof nestkasten 6

7 Natuurlijke broedplaatsen In 2014 zijn we gestart met het gericht zoeken naar natuurlijke broedplaatsen. Natuurlijke broedplaatsen kunnen op de meest vreemde plekken gevonden worden; in holle bomen, tussen het dakbeschot van allerlei gebouwen, in oude schuurtjes, tussen hooibalen op zolders en loodsen. Doordat we hier nu meer aandacht aan hebben besteed is het aantal door ons ontdekte broedplaatsen met 4 gestegen. Nadeel voor het broedbiologisch onderzoek is, dat deze nestplaatsen vaak niet of nauwelijks bereikbaar zijn voor ons, zodat we niet weten wat de broedresultaten zijn. Sinds kort hebben we de beschikking over een endoscoop, waardoor we zonder verstoring, op een aantal plaatsen toch kunnen zien wat zich in het nest afspeelt. Endoscoop Kiekeboe vanuit de natuurlijke broedplaats dak van schuur Natuurlijke broedplaats boomholte 7

8 Activiteiten in 2014 Na het broedseizoen heeft de rest van 2014 zich voor ons met name gekenmerkt door het plaatsen van nieuwe nestkasten, het vervangen van versleten nestkasten en het schoonmaken en repareren van nestkasten. In totaal hebben we 33 nestkasten geplaatst cq. vervangen. Gelukkig kregen we in de loop van 2014 de beschikking over een groot aantal marterproof nestkasten, zodat er nu in ons werkgebied 23 van deze kasten geplaatst zijn. Een impressie Daarnaast hebben we dit jaar door het geven van lezingen en het bemannen van een stand voorlichting gegeven over het wel en wee van steenuilen. Doordat mensen ons steeds beter weten te vinden hebben we in 2014 ook een aantal malen adviserend op kunnen treden bij bouwplannen en natuurontwikkelingsprojecten. Donaties Bescherming van steenuilen kost tijd en geld. Hout, nestmateriaal, bevestigingsmateriaal, dakleer etc. zijn vaak prijzig. Wij hebben dat echter graag over voor onze steenuilen. Dat dit jaar een aantal gastgevers die steenuilen op hun erf of in hun tuin hebben een spontane donatie hebben gedaan om daarmee ons beschermingswerk te ondersteunen, wordt bijzonder op prijs gesteld. Dank daarvoor! Afscheid van oude moeder Het afgelopen jaar hebben we afscheid moeten nemen van een hele oude bekende van ons. Op een adres in Maria-Hoop troffen we al jarenlang een steenuilvrouwtje dat op 27 mei 2002 in de omgeving van Paarlo als juveniel geringd was. Elk jaar weer stond dit vrouwtje garant voor een aantal gezonde juvenielen. Wel was merkbaar dat haar conditie de laatste jaren wat minder werd; het aantal jongen liep gestaag terug. Nadat we haar op 12 juni 2013 voor het laatst met twee juvenielen in de nestkast hadden aangetroffen, bleek de nestkast in 2014 bezet te zijn door een nieuw vrouwtje. Gezien de leeftijd (11-12 jaar) zal deze oude dame overleden zijn, waardoor er weer ruimte ontstond voor het jonge vrouwtje. Vreugde en verdriet; een steenuilenseizoen met soms gemengde gevoelens In de omgeving Echt-Susteren hebben we de laatste jaren een sterke toename kunnen constateren van predatie van steenuilennesten door steenmarters. Hierdoor is een groot aantal nesten verloren gegaan. Zowel eieren, als juvenielen maar ook adulte vogels vielen ten prooi aan deze roofdieren. Het beeld dat wij als steenuilenbeschermers begonnen te krijgen over een toename van het aantal steenmarters, werd bij navraag bij erfbezitters vaak bevestigd. Daar waar het in het verleden een bijzonderheid was dat erfbezitters een steenmarter op hun terrein zagen lopen, is het op veel plaatsen nu vaak een vrijwel dagelijkse waarneming geworden. Let wel; de steenmarter is een prachtig dier! Behendig, snel, sierlijk, geheimzinnig, slim en bovenal een beduchte rover. Door de toename van het aantal steenmarters staat de handhaving van de populatie steenuilen, in elk geval in grote delen van Limburg, ernstig onder druk. 8

9 Te vaak hebben we ook in 2014 weer moeten constateren dat een steenuilennest met potentie (groot aantal eieren of juvenielen) tijdens de broedperiode gepredeerd (door roofdier opgevreten) werd. Te vaak ook hebben we vastgesteld dat deze predatie plaats heeft gevonden binnen aan elkaar grenzende territoria. Daar waar de dispersie (verspreiding van geboorte- naar broedplaats) van steenuilen heel gering is, zal het duidelijk zijn dat door deze predatie zomaar een belangrijk deel van de populatie verdwijnt. Immers vanuit het eigen territorium cq een aansluitend territorium is er soms geen aanwas van nieuwe steenuilen. In de winter van hebben we een aantal steenmarterproof nestkasten opgehangen. Deze zijn geplaatst op locaties waar we al eerder te maken hebben gehad met steenmarterpredatie en op locaties die hieraan grenzen. Ondanks alle goede berichten uit de test- en ontwikkelfase van deze nestkasten, was het ook voor ons spannend om te ervaren of steenuilen voor de kasten zouden kiezen en of er toch nog sprake zou zijn van predatie door steenmarters. Om kort te zijn: ja, onze steenuilen namen hun intrek in de kasten en nee, er was geen sprake meer van predatie! Aan de hand van twee praktijkvoorbeelden kan het verschil tussen de oorspronkelijke en de nieuwe nestkast beeldend gemaakt worden. Deze niet marterproof nestkast (zie foto) is geplaatst in een walnotenboom op een boerenerf. Oorspronkelijke nestkast. De laatste jaren waren de resultaten wisselend. Het ene jaar een succesvol nest, andere jaren mislukte nesten door (vermoedelijk) steenmarterpredatie. Opvallend was dat er de laatste drie jaar geen succesvol broedsel meer was geweest. Wel werden eieren gelegd, maar de broedsels gingen telkens verloren. De aanwijzingen dat er sprake was geweest van bezoek door een steenmarter waren niet altijd overduidelijk aantoonbaar, maar vaak was er wel sprake van uitwerpselen van steenmarters op de kast en waarnemingen van deze rover in de omgeving van de nestkast. Omdat we vóór het broedseizoen van 2014 nog niet over voldoende marterproofkasten konden beschikken, bestond niet de mogelijkheid om deze nestkast door zo n nieuwe nestkast te vervangen. Zoals elk najaar werd deze oorspronkelijke kast goed schoongemaakt en voorzien van verse bodembedekking, waarna we op hoop en zegen vertrouwend het nieuwe broedseizoen zijn ingegaan. Ons optimisme werd gevoed doordat bij de inventarisatie van territoria op 24 februari 2014 een luid roepend mannetje en een daarop reagerend vrouwtje in de omgeving van de nestkast werden gehoord. Gelukkig, ze zijn er nog! De eerste echte controle is dan altijd spannend. Op 26 april 2014 was het zover. Bij het openen van de nestkast zagen we beide adulte steenuilen in de kast. Het mannetje was ongeringd, maar zijn partner was gelukkig geringd. Uit controle van de ringgegevens bleek dat ze in 2013 als juveniel was geringd bij een nestkast in een aangrenzend territorium. Een mooi jong vrouwtje, dat (als het aan ons zou liggen), nog voor veel nageslacht zou kunnen zorgen. 9

10 In de nestkast bevond zich een nog niet compleet broedsel van twee eieren. De eieren werden nog niet bebroed, een teken dat er nog tenminste één ei bij moest komen. Dat zag er dus prima uit. Alle aanleiding om te hopen op een beeld zoals op deze foto zo treffend is weergegeven. Zoals het hoort te zijn. Op 14 mei 2014 werd een tweede controle uitgevoerd. Groot was onze teleurstelling toen we een drama in de nestkast aantroffen. De moedervogel zat in de broedhouding. Ze bleek echter dood te zijn. Steenmarterpredatie (vrouwelijke uil op 3 eieren). Deels onder haar lagen drie aangevreten eieren. De manier waarop deze eieren waren aangevreten liet geen spoor van twijfel over; hier was weer sprake van een typisch voorbeeld van steenmarterpredatie. De manier waarop de eieren geopend waren en de indrukken die de hoektanden in de eieren hadden achtergelaten, was onmiskenbaar. 10

11 Typische steenmarterpredatie Typische steenmarterpredatie Bij nader onderzoek aan de moederuil was duidelijk te zien dat deze door één beet in de nek gedood was. Ook dit is kenmerkend voor steenmarters. Op de foto zijn de verkleuringen van de beet goed te zien. Eén beet is voldoende om de nek te breken. Al met al weer erg teleurstellend dat een potentieel nest van drie jonge steenuilen niet uitkomt en dat daarbij een jong vrouwtje eveneens gedood is. Op die manier komt de handhaving van de populatie dus onder druk te staan. Dat het ook anders kan, bewijst het tweede voorbeeld. Nadat er in een oorspronkelijke nestkast al twee jaar achter elkaar sprake was geweest van duidelijk aantoonbare predatie door een steenmarter, werd daar in de afgelopen winter één van onze schaarse steenmarterproof nestkasten opgehangen. Steenmarterproof nestkast. 11

12 Zoals gezegd is het altijd spannend of een steenuilenkoppel een nieuwe nestkast accepteert. Bemoedigend was in elk geval dat we op 26 februari 2014 in de nabijheid van de nestkast de territoriumroep van het mannetje hoorden. Later werden twee volwassen steenuilen vlakbij de nestkast gezien. Goede voortekenen dus. Nadat op 3 mei 2014 vast was gesteld dat de vrouwelijke steenuil op vijf eieren aan het broeden was, konden we twee weken later de pas uitgekomen jongen verwelkomen. Vrouwtje houdt vijf pasgeboren jongen warm. Vijf jonge steenuilen met een overdaad aan voedsel. 12

13 Op 2 juni 2014 zijn de vijf jonge steenuilen in blakende gezondheid geringd. Ringen van steenuilen. Bij de nacontrole op 14 juni 2014, de jonge steenuilen waren toen 32 dagen oud, zaten ze allemaal nog gezond en wel in de kast. Doordat de nieuwe marterproofkasten veel ruimer zijn dan de oorspronkelijke nestkasten, blijven juvenielen langer in de kast. Het zal duidelijk zijn dat dit de overlevingskansen aanmerkelijk vergroot. Eén van de vijf jonge steenuilen. Tot zover zomaar twee voorbeelden uit onze dagelijkse praktijk. In het werkgebied van de steenuilenwerkgroep Echt-Susteren waren dit seizoen twintig nesten in nestkasten. Vijf hiervan in de nieuwe marterproofkasten. Geen van deze vijf broedsels is gepredeerd. Een geweldig succes dus! Van de overige vijftien nesten in oorspronkelijke nestkasten zijn er acht door steenmarters gepredeerd. Niet alleen bijzonder ontmoedigend voor erfbezitters en vrijwilligers, maar bovenal een reëel risico op handhaving van de huidige populatie steenuilen. Steenmarterproof nestkasten: een absolute must! 13

14 Veiligheid Door schade en schande word je wijs, is een uitdrukking waar we in 2014 wel erg duidelijk mee geconfronteerd werden. Een niet goed geplaatste ladder en het ontbreken van een valtuigje zorgden ervoor dat we op enig moment een aantal meters naar beneden vielen. Gelukkig beschikken onze lichamen over nogal wat schokabsorberend vermogen, zodat we niet heel ernstig gewond raakten. Het was voor ons wel aanleiding om meer aan onze veiligheid te denken. Dankzij IKL hebben we nu de beschikking over een goede ladder en een valtuigje, zodat we weer onbekommerd tot grote hoogtes kunnen stijgen. Oefenen met valtuig Sponsoring Naast de al eerder genoemde particuliere donaties hebben drie bedrijven ons door het beschikbaar stellen van materialen geweldig geholpen. Ook daarvoor uiteraard onze dank. Kapelaan Goossensstraat 7 Contelmostraat 12a Industriestraat CX Echt 6109 AG Ohé en Laak 6051 AE Maasbracht Steenuilenwerkgroep Echt-Susteren Geco Visscher Fred van Geneijgen gecovisscher@vodafonethuis.nl fvgeneijgen@hotmail.com NL31 INGB o.v.v. Steenuilen 14