Foetstappen in de klaai

Transcriptie

1 Foetstappen in de klaai Naar n nij bewustwezen foor de Bildtse taal Gerard Marcel de Jong December 2017, Pasaia San Juan/Donostia/St.-Anne

2 Inlaiding In 1984 had ôns pake, Gerryt Dirks de man die t syn leven foor de Bildtse Post werkte, syn leven gâf foor de Bildtse saak de kamera s fan Van Gewest tot Gewest op bezite op de redaksy fan de krant die t ik nou draaiende hou. t Gong over de toekomst fan de Bildtse taal, en de bedraigings. Doe al. De interviewer fraagt him: Hoe lang geeft u het Bildts nog? Hij lacht even. Dat is n goeie fraag Pake strykt bij syn brieve-opener lâns, kykt nadinkend omhoog, en sait dan: Ik geef t Bildts soalang at ik leef. Per 1 jannewary is t Bildt 2018 ophouwen te bestaan. Na 513 jaar is d r n eand kommen an de Bildtse autonomy, en is de gemeente opgaan in t nije Waadhoeke. Met t ferdwinen fan de selsstandighyd komt ok de Bildtse taal en kultuur onder groatere druk te staan. Niet dat dat nij is: t Bildts staat al myn hele leven onder druk. In t kader fan t Oare Wurden / Other Words projekt mocht ik, as Bilkert, in maai en juny na Spaans Baskenlând. Der, an de Golf fan Biskaje, onder de rook fan San Sebastián (Donostia in t Baskys), kon ik twee maanden weune en skrive, en sag ik hoe groats de Basken binne op hur aigenhyd, hur taal en kultuur. Myn ferblyf worde n ontdekkingsrais over idintiteit, t unifersele fan t aigene, t unike fan minderhydstalen, en wat je doen kinne om n klaine taal as t Bildts te beskermen en út te bouwen. 1. Draigings biede kânsen De Basque Writers Association ferhuurt Hugoenea t hele jaar deur an skrivers die t hur doende houwe met minderhydstalen. Hugo s huus is fernoemd na Victor Hugo, de Frânse skriver die t m in dat fissersdorpy Donibane inspirere liet deur de natuur, t útsicht over see, en de intrînsyk goeie mînsen in Baskenlând. 1

3 t Appartemint lait an t fotosjenike dorpsplain. Fleurige hússys, barretsys, markante koppen die t t lokale leven kleur geve. De blikken waren in t begin na binnen keerd, maar doe t t iis brak en wij ôns foor de ander openstelden, bloeide der n besondere bând út op. n Kulturele útwisseling, met geven en nimmen fan ferhalen over de aigen taal en kultuur. Ik kwam reedlik foorberaid en belezen in Baskenlând; ik lâs boeken, leerde over hur skidenis, taal, kultuur. Maar t binne de mînsen die t n taal, kultuur en ok geskidenis make, drage en deurgeve. Ik kon de boeken út, en hur leven in. En t waar n gelykwaardig avontuur: de Basken wouwen hur krekt soa onderdompele, alles te weten komme over t Bildts. n Stikminnig Basken fan jong ant oud, fan de gewoane man ant de kulturele elite weet meer over t Bildt(s) as menig Hollander. In Baskenlând begreep ik werom de Basken soa groats binne op hur aigenhyd, hur taal en kultuur. Ik hew sien hoe t se dat onfermoeiber útdrage, koestere; ok at se de wyn teugen hewwe. Donibane, t dorp der t ik ferbleef, is n klaine, hechte gemeenskap die t hur tradisys in stand hout, en eendrachtlik n foest maakt at t d r echt om gaat. n Dorp der t de Ikurriña, de Baskise flâg, fan de balkôns wappert, en graffiti op de muren ( Etxerra! : bring se thús) t Spaans regeer smeekt om de seunen en dochters fan de streek die t al dan niet terecht oppakt binne, faak met as beskuldiging bânden met de ETA werom te bringen na Gipúzcoa, de meest Baksise provînsy. Na huus. Nou binne de Basken en de Bilkerts op hest gyn inkeld flak te fergelikenen. De Basken hewwe n onfoorstelber soad leed metmaakt. D r is bloed fergoaten, d r binne levens laten, om hur taal en kultuur overeand te houwen. Bilkerts hewwe t wat dat angaat maklik had. Wij hewwe gyn levens hoeve te laten om ôns taal te ferdedigen; wij binne niet marteld, oppakt, de mônd snoerd. De Basken wel. En nag altyd, krekt as de Katalanen. Ik hew se ontmoet, hew se sproken, hew de impakt sien. Je hore t amper, maar t gebeurt ok nou nag, anno Wij Bilkerts mâge ôns gelukkig prize dat dat ôns dat nooit overkommen is. Maar wy fechte wel foor t selde. Op n andere skaal, in n ander lând, onder n ander polityk gesternte. Maar t doel is t selde: behou t Bildts en Baskys. Europa likent n tiidperk fan post-globalisasy in te dwarrelen. Brussel floog te dicht bij de son lâns, t gong de mînsen te hard. Eenheid door verscheidenheid had t weze motten, maar meskien doude de hang naar eenhyd de ferskaidenhyd wel wat tefeul na de útgang. Post-globalisasy is de blik fooral weer na binnenen richt. 2

4 Spitig genog gaat dat lyk op met n toename fan (ekstreem-)nasjonalisme, freemdelingehaat, n gebrek an empaty en solidariteit. t Ferenigd Koaninkryk het foor Brexit koazen, regio s in Italië wille meer selsbeskikking, en fansels sien wy nou de onôfhanklikhydsstriid fan de Katalanen. t Binne folstrekt niet te fergelikenen sitewasys, maar de gemene deler is opkomme foor je (regionale) idintiteit, je kultuur bewake wille. t Bildt het n omkeerd lot oplaid kregen deur the powers that be: myn gemeente hout per 1 jannewary 2018 op te bestaan. Na 513 jaar komt d r n eand an de Bildtse autonomy. Oplaid deur Den Haag, overnommen deur de provînsy én de Bildtse gemeenteraad, gaat de gemeente aansen op in t nije Waadhoeke. Omwille fan efficiency, slagkracht, uitdagingen aan kunnen gaan : feulal holle frases ferpakt as arguminten om klainere gemeentes op te heffen. As Bilkert, begaan met t lot fan de Bildtse taal omdat de Bildtse taal myn idintiteit, wie t ik bin, bepaald het mocht ik in de keuken kike bij n ander folk dat hur stinkende bêst doet om hur aigen taal te bewaren, hur kultuur te bewaken. Naast tiid foor t skriven fan myn novelle Blau fan dagen, griis fan ônrust, waar n sintrale ondersoeksfraag foor myn ferbliif der dan ok: wat is idintiteit? Hoe bewake je en beware je je minderhydstaal? En kinne je je insette foor je klaine taal en kultuur sonder dat t na binnenen keert, ing nasjonalistys wort? Ik mot sels niks fan flâgfertoan en nasjonalisme hewwe. Fooral niet at t brúkt wort om de ander bútten te slútten. Ik hew niks met de Nederlânse flâg of t Wilhelmus. Maar n flâg, soa hew ik leerd in Baskenlând, kin ok andere dingen betekene as nasjonalisme of trots alleen. At je de kontekst maar wete. En fooral: at je wete welk ferlangen d r achter skúlt. Ondanks alle ferskillen tussen Basken en Bilkerts, bleek dúdlik dat idintiteit en mynderhydstaal n uniferseel karater hewwe, met aspekten der t wy baide met te krijgen hewwe en ôns foor insette. Omdat wy niet âns kinne. Gekskerend bin ik deur myn deelname an Other Words wel Bildts ambassadeur noemd. Soa hew ik t oprecht foeld, doe t ik de Bildtse taal en kultuur útdroegen hew, in Baskenlând, wetende hoe n soad Bilkerts my dat toefertroud hewwe. Die rôl hew ik nou omêrmd: ik doen foor de Bildtse taal wat ik op beskaiden wize doen kin. Met de krant, met poëzy, met dut projekt. Aansen met literatuur, nou al met dut essay. Dat is wer t dut foor bedoeld is. Om bij te dragen an de toekomst fan de taal. De ôfwizing fan de taalstatus en de herindeling bedraige t Bildts, dat is wis. Maar die bedraiging laidt ok tot kânsen, en n nij bewustwezen, likent t wel: ik sien dat bij heel feul Bilkerts, fooral dut jaar. En d r is fruchtbere grônd foor deuze mooie, dwarse, hoekige, rauwe, romantise taal. 3

5 t Bildts ferdient n nij bewustwezen, n nije emansipasygolf, n status in de tiid fol útdagings die t d r ankomt. t Bildt het fandaag de dâg nag sesdúzzend sprekers. Dat t ooit ophoudt is t lot fan n klaine taal. Wanneer de leste Bildt-spreker útsterft weet ik niet: t begint en eandigt bij ôns, de sprekers. Dat betekent alleen niet dat n taal of kultuur niet te ondersteunen is deur overheden, of dat je niks doen kinne en t dos wel ferdwynt. At de wil d r maar is; at maar deurdringt hoe besonder de taal is as eerste bij de Bilkerts sels. 2. Bermeo Wy rije bij de puntige rotskust fan Baskenlând lâns, fan Donostia (San Sebastián, dat in de Baskise provînsy Gipúzcoa lait) na Bermeo ( t ok Baskise Viscaya). De wyn en see hewwe deuze kust in dúzzenden jaren na hur hând set. De eleminten hewwe foor n opmerklik ontwerp koazen: d r is gyn strakke lyn te finen, gyn tien meter is gelyk. t Water kin op bepaalde plakken krekt feer genog t lând instrome. As waar t n fooropset plan fan de netuur. Soadat dúzzenden jaren later, in de middeleeuwen, dorpys an t water - behaind fan de machtige see - sticht worre konnen; der t fissers hur failig festige konnen om út te setten na de onfoorspelbere Golf fan Biskaje. En thús te kommen met fis. t Waar de perfekte útfâlsbasis, met mooglik maakt deur de netuur. t Brocht de Basken rykdom; se foeren de wereldseeën over, feer foordat de groate seefaarders die t wij kinne dat deden. Fan Bilbao, Donostia, en alle klaine plakkys d rtussen út, raikten de Basken as eerste ant Groenland en Kanada: t waren de eerste walfisfaarders, de eersten die t in staat waren skippen te bouwen die t soa n tocht overleve konnen, de eersten die t begrepen dat je derfoor je foedsel in t sout sette motte soadat t lang goed blyft. n Bra infintyf folk, die Basken. Alleen hur lând hewwe se niet sels na hur hând set. Der mâge se de netuur foor danke. En se doen t met wat se kregen hewwe. De Basken binne soawel n bergfolk, as n kustfolk. Beweune groate, imposante stâden, maar befolke krekt soa goed de feule rurale dorpys met n inweunertal fan 400 of minder. Se binne finingryk en ferbine t beste fan deuze twee úttersten. 4

6 De grillige see het m deur de eeuwen hine deur t steen en de aarde hine perst, wat tot n bonte kust laid het: inhammen, útsteeksels, baaien, pasajes. n Klain strandsy hier, n moloch fan massyf steen der. De feulsaidighyd fan t Baskise landskap sien je werom in de mînsen: t doen met wat je hewwe, fleksibel weze, skakele kinne, maar alles ferenigd en tot een smeed. t Is n stralende dâg in maai. Nooit te hyt hier, soa t t in t binnenland fan Spanje weze kin, maar soel, met de silte lucht die t ferfrist. Fynst t hier niet prachtig?, wort my n paar keer froegen at wy bij de de kust lâns rije. Ik kin t moeilik onder woorden bringe. Ja, prachtig, sêg ik hyltyd. t Knispert en knettert in e auto: wij binne as kines op n skoalraisy, útsinnig, prate over literatuur en t leven en de liefde. Gelykstimden, elk weer met n ander Ingels aksint, met n andere achtergrônd, maar met deselde ambisy. Ik kom fan maakt, plat polderlând. Gyn bergen, gyn inhammen. De netuur had min of meer foor Frysland eerst tselde in petto as Baskenlând. De ouwe Middelsee waar met de kromming fan n benaan tot feer de provînsy insleten. Luwt laai an see. t Bildt waar nag niet eens n droom. Maar de Middelsee slibde starigan dicht, en op 22 febrewary 1505 worde besloaten t Bildt te bediken en in te polderen. Te màken. In 261 dagen worde de Ouwe-Dyk anlaid, inklúsyf twee sluzen, deur soa n 700 ant 1500 man, foornaamlik út Súd-Holland. De oorsprong fan myn geboortegrônd, en dus fan mij, lait op n 15 e eeuwse tekentafel. De Mondriaan-eske rechtlinigens is op perkamint intekend foordat t d r waar. De fruchtbere grônd n loochys gefolg fan t proses fan inpoldering. n Folk, de Bildtse taal, de kultuur: dat is niet bedocht. Dat sou allegaar nag komme. Ok op n bedocht, fan de see stoalen stik lând, ontstaat organys n gemeenskap met hur aigen taal. n Rauwe, kerboestige, romantise taal; in Frysland steefast de fruchtberste grônd foor de soasjale revolússys. En ant feer in de forige eeuw ok wel t Sodom en Gomorra van Frysland noemd. In feul opsichten t omkeerde fan de Baskise ontstaansgeskidenis. Dos sat deuze Bilkert in n auto, tegaar met n paar jonge Baskise skrivers. Bij de kust lâns fan Donostia na Bermeo, n pittoresk fissersdorp. Wy gongen der hine omdat der n jonge Baskise skriver weunt. Onderweegs kwamen wy bij Gernika (Guernica) lâns, t plak dat in 1936 tidens de Spaanse Burgeroorlog deur n pakt fan Franco en Hitler, deur de Luftwaffe genadeloas met de grônd gelykmaakt worde. Op t massagrâf fan Gernika binne generasys Basken ontkymd en opbloeid die t hur taal en kultuur nag meer omhelze. 5

7 Omdat de kwetsberhyd d rfan deur hur geskidenis hine soa faak bloatlaid is. Omdat t soa faak prebeerd is kapot te maken. Ok de jonge skrivers bij mij in de auto foele dat in hur, kregen t weer met fan de generasys boven hur, en omhelze t in 2017, op hur aigen menier. Wy staan stil bij Gernika, prate d rover, maar wy stoppe niet. Wy rije deur. Wy foele op deuze dâg allegaar de frijhyd, de opwining fan onder geestferwanten te wezen wat dos n bitsy is as thúskomme. t Sterke gefoel dat je tegaar met t selde doende binne in dut leven en dat dele kinne. t Waar n oud wachtershússy weest. n Fierkante útkykpost, boud op de hoogste rots fan fissersplakky Bermeo. Pittoresk is n útweund begryp, maar loof my, Bermeo is pittoresk. Kleurig forfde hússys bij de see lâns, de Baskise kuststreek die t in de dizenighyd ferdwynt at je de horison soeke. Boatsys fan boatsymînsen in t haventsy. t Hússy had lang dienst daan as útkykpost over see. Om strânde walfissen te spotten. Smokkelers te sien. Of om an de andere wachtershússys bij de kust lâns te sainen dat de fijand de Spanjoalen, of de Guardia Civil te water d r ankwam. Nou, in 2017, waar t n ekstreem klain maar och soa knus kafeetsy, der op die hoogste rots met t mooiste útsicht. Ekaitz had t met twee frynden fan m kocht. Soa kin-y t skriver wezen bekostige, deur met syn frynden de bardiensten ôf te wisselen. Hij saai dat-y d rfoor koazen had om n Baskise skriver te worren. Dat saaien alle skrivers der. Desideerd en op n bepaalde menier ok nônsjalant. As at t no big deal is. Dos foelt de nijste generasy Baskise skrivers twintigers faak nag maar, jonge dartigers niet as dat se foor dut skriverskap koazen hewwe, maar ânsom: t Baskys skriven het hur koazen. De belangrykste bousteen fan idintiteit is taal. Die stelling dur ik wel an. Soa t troebadoer Jan de Vries t soa treffend singt: Ik hew t altyd weten, t is de taal, dat maakt t ferskil. Alles begint en aindigt bij de taal die t je spreke, der t je je tot nander met ferhouwe. Wij make ferbining metnander deur de taal die t wy prate. n Ander middel is d r niet. Idintiteit is taal. De Basken wete dut as gyn ander. En dat wete se deur de hardst mooglike leerskoal: onderdrukking. Tidens t bewind fan diktator Franco, mochten Basken ant 1975 gyn Baskys prate in t openbaar. Ik hew feul Basken troffen die t hier levendig over fertelden. At se op skoal, as fijfjarigen die t niet beter wisten, eskerrik asko Baskys foor bedankt saaien in t plak fan t Spaanse gracias, dan worden se met de liniaal op de fingers sloegen. Mosten se in de hoek staan. Kregen se straf. Dan leert n kynd t wel gau ôf... 6

8 De folwassenen worden oppakt at se in t openbaar Baskys praatten. Marteld, at je t min troffen. En d r waren feul die t t min troffen. Taaldifersiteit worde deur t Franco-rezjym sien as ferset, as ondermining fan t gesag. En worde hardhandig de kop indrukt. Foor t Bildts sou t t beste weze at de Friezen môrn sêge: t Bildts is fan nou ôf an ferboaden. Dàn silst n teugenreaksy sien. Dàn sil de taal opbloeie. Dat is mij deur minstens twee ferskillende mînsen in Baskenlând said. Oppressy, onderdrukking, laidt tot n enorm sterke teugenbeweging. De Basken sels binne de eersten om toe te geven dat die harde onderdrukking d r met toe laid het dat t Baskys nou floreert. Want dat doe t t. Alle kines in Baskenlând krije Spaans én Baskys onderwiis. D r is andacht foor alle dinkbere úttings in t Baskys: literatuur, kynderboeken, films, media. Kines der hore de ouweren in dorp of stâd Baskys praten, krekt as hait en mim, en nimme dat over. t Stopt niet at se de foordeur achter hur dichtdoen en de wide wereld instappe. Want die wereld is ok Baskys, in elk gefal tweetalig. Skoal is Baskys. De media. Musea. Kombôrden. Kines krije soawel t Baskys as t Spaans met. In werklik alles. Laat mij folstrekt dúdlik weze: wij motte ôns gelukkig prize dat wij Bilkerts niet soa n ferskriklike, gewelddadige geskidenis as de Basken hewwe. Bilkerts binne nooit onderdrukt niet deur Hollanders, niet deur Friezen om de taal die t wy prate. Onderdrukking wînse omdat d r dan n waardefolle reaksy op folge sil, dat raast dan an de protters. Dut is dan ok gyn fergelyk tussen Basken en Bilkerts. Maar ik hew wel sien wat wij fan de Basken lere kinne. t Is jùst t kontrast dat ôns kânsen biedt. De Basken hewwe t onderwiis in hur aigen taal opset fanút de gedachte: dut nooit weer. Wij late ôns niet onderdrukke. Wij prate wat wij prate. Wij fine dat belangryk. Wij wille dat deurgeve an de nije generasy. Lesgeve in t Bildts is n morele ferplichting an ôns kines, saai leraar en strider foor Bildts in t onderwiis Henk Kas al in 1979, myn geboortejaar. En dat kinne wij. Wij hewwe t groate foordeel dat wij dat fanút n sitewasy fan frede foornander krije kinne. At d r maar genog steun foor is. At wij as Bilkerts t sels maar wille. Bildts hoort n fak te wezen op alle legere skoalen op Bildts grôndgebied. In theory sou dat nou soa weze motte, maar de praktyk is weerbarstig. Op t Fonnemint in St.-Anne, bijgelyks, wort foortreflik Bildts onderwiis geven. Maar dat komt inkeld omdat der n Bildtse onderwizer t Bildts machtig is en goed les geeft. Andere skoalen in t Bildtse taalgebied binne niet soa gelukkig. 7

9 Der krije de kines gyn Bildtse les, omdat d r gyneen is die t t geve kin, of wil. t Is de achilleshiel fan n ekstreem klaine taal as t Bildts: gyn mînsen, gyn bekwaamhyd. Willekeur. Op de deur fan t wachtershússy dat nou kafee is, ston as welkom an mij hoi forfd. Se hadden spesjaal opsocht at dat goed Bildts waar. Ekaitz had pintxos maakt en útstald op de bar. De wyn die t om t hússy woei waar sacht fan goedkeuring, met inkele fúlle úthalen fan optimisme. Yoseba stopte met syn karrière an de universiteit moe fan de ivoren torens in de akademise wereld - en gong op n middelbare skoal foor de klas staan. En het derdeur meer tiid om te skriven. Ekaitz kocht dut kafee. Om dernaast skrive te kinnen. De Benjamin fan t geselskap, Beatriz, is n rusteloaze siel, het fan hur 17 e ôf al in Ingeland, Sina, Italië, Indonesië weund. Maar realiseerde hur die dâg: elke keer at ik fort gaan, is t weromkommen nag meer besonder, waardeer ik t Baskys nag meer. En ik gong an 'e gang met de Bildtse Post, nam de fakkel over fan ôns pake. Der, in de auto na Bermeo, durde ik as 37-jarige foor t eerst te sêgen dat ik die taak folledig op my nommen hew. Dat dat myn doel is, foor t Bildts opkomme. Foor t eerst fiel dat folmaakt samen met wie t ik bin. 3. Ons woorden Gure hitzak Gure hitzak, Esan berriz esan Ez daitezela ahaztu Ez daitezela gal, Elur gainean Txori hanka arinek Utzitako arrasto sail ederra bezalaxe Ons woorden Ons woorden, Sêg t opnij en opnij Kinne niet fergeten worre Sille niet ferloren gaan, As de grasjeuze Sporen, de foetstappen Die t dunne feugelpoatsys achterlate in de snee. Gure Hitzak, fersy fan Mikel Laboa, na woorden fan skriver Bernardo Atxaga. (Bildtse fertaling: Gerard Marcel de Jong) t Baskys is n broken instrumint. Dat saai skriifster Eider Rodriguez ôflopene juny in t Ernst Lluch, n kultureel sintrum dat in de katakomben fan t Anoeta-stadion, de thúshaven fan Real Sociedad, sit. 8

10 Der worde fanwege myn ferbliif der n debat-aven houwen over literatuur en minderhydstalen, met promininte Baskise skrivers te gast. n Broken instrumint, soa foelt t Bildts ok wel s. n Stik ark werfan je aigenlik niet soa goed wete wat je d r met motte. Je kinne alles kwyt in t Bildts t is myn mimmetaal: myn hele gefoelsleven lait d r in besloaten maar t beraik is och soa klain. Dat geldt al foor Basken en Friezen die t in hur taal skrive. Laat staan t Bildts. Ik had de debatlaider, sjoernalist Iñigo Astiz, ferteld over myn hoop om deur t skriven fan n novelle Blau fan dagen, griis fan ônrust n Bildtse literêre tradisy op te starten. Of n eerste bousteentsy derfoor an te dragen der t deur anderen feerder op boud worre kin. Weet wer tst an begînst, saai-y, dou kînst de tradisy met dyn eerste boek al gelyk om seep helpe. Hij bedoelde t as grap, maar wel een met n kern fan waarhyd. Hoe skriif je literêr at d r in je aigen taal gyn literêre tradisy is? Kinne je ontsnappe an t spook dat altyd deur n bedraigde taal waart: dat t skrevene in t Bildts útaindlik altyd gaat over t bestaan danwel ferdwinen fan t Bildts? Kin Bildts n eerlike, ekspressive skriiftaal weze, n instrumint, sonder dat t implisyt altyd over t Bildts sels gaat? Kin de taal bútten hursels bestaan? Groate fragen. Fragen der t ik met wussel, maar die t foor mij geruststellend om te weten - ok in Baskenlând nag leve (en dichter bij huus ok foor t Frise skriversgilde gelde). Dat die fragen steld worre is n teken fan sôndens. Dat je as skriver de letterlikhyd fan de taal foorbij wille. De taal naar n hoger plan tille wille. Foorbij t letterlike, naar t figuurlike, t abstrakte, naar n meta-gebrúk d rfan. Niet inkeld, maar dat ok dàt mooglik is. De kwetsberhyd fan n klaine taal likent altyd over je skouder met te kiken. Laat altyd wete dat t d r is. Dat merk ik sels bra at ik Bildts proza skriif. Je trappe d r maar al te gau in. Dat at ik Bildts skriif, t faak ok gaat jùst over de kwetsberhyd fan de taal. En dat t heel moeilik is der niet an toe te geven. Maar ik dink al dat t kin. Ok foor t Bildts. De Baskise skriver en bestseller-auteur Bernardo Atxaga fan syn ferhalebundel Obabakoak (over t fiktive Baskys dorp Obaba) worden tiendúzzenden ferkocht, t worde in meer as 20 talen fertaald; ongekinde antallen kwam met n treffende metafoor foor klaine talen. De kwetsberhyd fan n minderhydstaal is as de foetstappen fan dunpoatige feugels in de snee. Die klaine spriten in fors fâlen snee. De feugel het syn hele gewicht brúkt om syn ôfdruk achter te laten. Maar t duurt maar n menút en de sporen binne útwist deur weer nijere sneeflokken. t Pak is weer maagdelik wit, en siet d r út as at die feugel d r nooit lopen het. 1

11 Dat gefoel fan n achterhoedegefecht, ik dink dat elkeneen die t n minderhydstaal praat of der in skriift dat herkint. Wij late ôns foetstappys achter, maar motte hyltyd over t selde pak snee lope om se sichtber te houwen. En goenent, soa-as ik, binne nag soa gek om dat te doen ok. Omdat wy niet âns kinne. De Baskise skriver Ramon Saizarbitoria siet t âns. Neffens him is de klaine omfang fan de taal n segen, in plak fan n floek. De klainskalighyd werkt befrijdend, omdat t de taal onttrekt an de marktwetten fan de meerderhydsliteratuur. As skrivers in n minderhydstaal souwen wy niet soa benaud weze motte foor dat spook dat t ferdwinen fan de taal werin t wy skrive altyd op de loer lait. Open de deur jùst foor de mooglikheden die t dat geeft, t perspektyf dat t biedt. Skriif in je aigen taal. Lees d r in foor. Praat t. Dink en droom d rin. Gyneen die t je wat make kin. Maar brúk t. Ons taal is ôns idintiteit. Laat ôns dêr dan ok niet fanôf bringe deur gedachten fan minderwaardighyd of pragmatisme. At je ryk worre wille, motte je niet in t Bildts skrive. Dat is wis. Maar t gaat n Bilkert, die t syn taal praat en skriift, niet om ryk worren. De rykdom, de aigen taal, is d r al. Wat rest is n hest anargistise frijhyd. Omêrm die frijhyd. 4. Niet de groatste? Dan de klainste! At je niet de groatste weze kinne, dan motte je meskien wel de klainste weze. Dat is al heel wat. De Bildtse historikus Aldert Cuperus saai t onlangs maand treffend in Myn Bildt, dou bist n keuninkryk, n dokumintêre over t Bildt, maakt deur Albert Jensma en útstuurd op de nasjonale tillefizy. Jensma benaderde mij in t foorjaar: hij wou graag n film make over t Bildt en de Bilkerts, die besondere enklave an de Waddenkust die t dut jaar ophout te bestaan. Ik hew doe drekt myn metwerking toesaid, ok omdat bleek dat Jensma t onderwerp liefdefol anflige wou. Dat t Bildt soa klain is, dat de taal nag maar ruugweg sprekers het, formt n groat part fan de antrekkingskracht op mînsen fan bútten t Bildt. t Spreekt tot de ferbeelding op n menier die t de Bilkerts sels wel s onderskatte. In Baskenlând fielen se faak fan hur stoel at se hoorden dat nag maar mînsen de taal daagliks prate. En dat t dan dos brúkt wort in n krant, in boekys, dat d t Bildtse organisasys binne. 2

12 Jensma is niet de enige die t t Bildt(s) in dut leste jaar foor de herindeling oppakt het. Nooit is d r meer media-andacht weest foor t Bildt as in Dat t Bildt ophouwe sou te bestaan waar aigenlik in 2014 al dúdlik. In april 2016 worde t definitive beslút nommen deur de gemeenteraad. (Tersijde: de Basken fonnen dut obseen. Hoe kin de gemeente t Bildt nou beslútte om hursels op te heffen?! Ik had de groatst mooglike moeite hur dat der út te leggen. t Is my ok niet lukt. En op t lêst wou ik t ok niet meer prebere út te lêgen. Rasjoneel is t droog te ferklaren, emosjoneel raast t an de protters.) Wat de Bilkerts t meest raakte, en der't de polityk t hursels soa moeilik met maakt het, is dat d r gyn referindum houwen is. t Kelezy durde t niet an. De dorpsavens in elk fan de seuven dorpen een folstonnen neffens hur om t draagvlak te peilen. De wet ston an hur kant, al gâf elk fan die seuven avens tselde beeld: lilkens over t opheffen fan de gemeente, en over t fait dat d r gyn echte pailing over houwen is. As Bildtse Post hewwe wy dat derom sels maar daan. 72% van de Bilkerts waar teugen. t Ondersoek worde derna deur de polityk bagetaliseerd. Fansels. t Paste niet in t straatsy fan de koazen roete foorút. Dat t Bildt(s) dut jaar soafeul media-andacht krijt is, wil ik maar sêge, niet danksij maar ondanks de Bildtse polityk. t Binne de Bilkerts sels die t luder as ooit op de trom sloegen hewwe. De petisy om t Bildt erkind te krijen onder t Europees Handvest foor Minderheidstalen, deur honderten Bilkerts in n paar weken tiid ondertekend. De legio tillefizy-ploegen die t hier dut jaar delstreken, de skreven artikels, de week dat Radio1 elke dâg fan t Bildt útstuurde. Myn rais, as Bilkert in n Frys programma, na Baskenlând in t kader fan Oare Wurden. (En op de aven fan de dâg dat ik hoorde dat ik útferkoren waar ontmoette ik n dokumintêremaakster fan de VPRO. Sij hoorde over t Bildt, de Bildtse taal, de Bildtse Post, t eand fan de gemeente en besloat: ik mot hier wat met doen. Sij folgt mij dut hele jaar, is ok in Donostia weest, foor n radio-dokumintêre fan drie kertier, die t in jannewary 2018 útstuurd wort.) Dat is niet om mij, per se, dat is omdat elkeneen fan bútten t Bildt die t over ôns en ôns taal hoord, intrigeerd is. Deurdat t âns is as Frys, deurdat de gemeente na soafeul jaar nou ferdwynt, deurdat der in t noorden mînsen elke dâg doende binne met n klaine taal en deuze behouwe wille. Op de trom slaan, om andacht frage, dat lait ôns niet soa. Maar ok de Bilkerts motte beseffe dat je niet hoewe te skreauwen om ôns ferhaal te doen. Want at d r een ding is dat ik erfoeren hew dut jaar is dat je t maar an n lústerend oor over t Bildt(s) hoewe te hewwen, en de intresse is wekt. Bij Friezen, Hollanders of Basken. Wij realisere ôns dat te min, temînsen ant foor kort. 3

13 Hoe besonder ôns taal is. Dat ôns ferhaal dut jaar echt de gemeente-, provînsy- en sels lândsgrînzen overgaat, is de ferdienste fan ôns Bilkerts. t Bildts wort serieus nommen. D r wort niet meer lacherig over daan, soa t dat froeger wel gebeurd is. Ons pake, Gerryt Dirks de Jong, mocht in de jaren 80 as foorsitter fan Stichting Ons Bildt na Hilversum. Op de radio bij t populêre Spijkers met Koppen mocht hij over t Bildts fertelle. Hij had m soa goed foorberaid, waar d r helendal klaar foor. En waar groats, dat hij de Nederlanders over syn taal fertelle mocht, op de nasjonale radio. t Worde n desepsy. Fernederd en n ilúzzy aarmer kwam-y werom op t Bildt. t Waar de groatste skoffering fan syn leven weest. In t plak fan dat se intresseerd waren, gong t praat niet feerder as kunt u ook normaal praten, wat een raar taaltje en soa feerder. Hij worde belachlik maakt, soadat t peblyk en de lústeraars wat te lachen hadden. Dat se derfoor syn geliefde Bildtse taal misbrúkten het n flink seer daan. Ik hew dat goed in myn oren knoopt. Hew sels ok sien hoe t fyftyn jaar leden kameraploegen hier kwammen út t westen, en ferfolgens n snotterig, stereotyp item draaiden. Maar ik dur te beweren dat de tiden wat dat angaat echt feranderd binne. t Klaine, de (regio-)idintiteit is hot. t Skriversprojekt Oare Wurden / Other Words, is der sels al n foorbeeld fan: andacht foor minderhydstalen in Europa. De ferburgen rykdom die t wij in Europa an taal hewwe te belichten. Die diversiteit ferbynt. Dat hew ik an den lijve onderfonnen. De Basken binne mînstens soa intresseerd in t Bildts hoe ferskillend ok omdat d r overeenkomsten binne. Wij fechte allegaar foor t selde. Foor ôns taal, die t maakt wie t wy binne. Ik bin niet groats op t Bildts. Ik hew t ok maar metkregen. Wél bin ik groats op hoe t de Bilkerts hur aindlik manifestere. Ons ferhaal fertelle, foor de taal opkomme. Jong èn oud. Met feulal beperkte middels en relatyf n klain ploechy. Foor mij is dat t bewiis dat d r n nij bewustwezen an t ontstaan is over t Bildts, op dut krússsiale punt in de aigen geskidenis. Dat wy ôns niet alleen niet meer skame foor t Bildts, maar t aktyf út beginne te dragen. Dat gebeurde twintig jaar leden niet, niet op deuze menier. Laat t de draiging weest hewwe fan de herindeling: de beleving fan de taal is folgroeid worren. n Nij bewustwezen over de skoanhyd fan de taal en t belang om dat út te dragen. Ik bin bra neskierig hoe t t dut jaar, at de mediastorm loud is, gaat. At wy dat fasthouwe kinne at wij dat oastlike part fan de nije gemeente Waadhoeke in geef Bildts: Waddenhoek binne. 4

14 Ik loof, na forig jaar, meer as ooit dat dat kin. Dat wy dat, meskien soa t Cuperus sait jùst omdat wy een fan de klainsten binne, útbouwe kinne. Op kultureel, maatskaplik en literêr gebied. 5. Foetstappen in de klaai De offisjele taalstatus foor t Bildts is begin dut jaar ôfwezen. Dat is teleurstellend, en foelt as n miskinning, jùst omdat de kriteria soa swart-wit binne. t Politike aspekt is laidend. De Bilkerts troffen in minister Ronald Plasterk n totaal onwillige minister, die t t útaindlike oordeel felde. Dat wilens t wetenskaplike ondersoek is nag lang niet úteten. t Bildts wort alom sien as een fan de meest intressante lingwistise casussen. Taal, mingtaal, dialekt: wort ferfolgd. t Nimt niks weg fan t fait dat foor die Bilkerts die t t prate, t Bildts gewoan n taal is. Gewoan as in: dat is wat wij prate, wat wij brúkke om metnander te kommuniseren. Foor t Bildts is t fan t groatste belang dat d r bondgenoaten binne. En die binne d r, meer as ooit, op dut stoit. De nije gemeente Waadhoeke kin d r op rekene dat de provînsy fierkant achter meertalighyd staat. De offisjele taalstatus mâg ôfwezen weze, de provînsy het meer as ooit oog foor t hoeden en noeden fan t Bildts. t Is kortleden fastlaid in hur taalbelaid, dat deur alle herindelingburgemeesters ondertekend is. 't Boadskip fan de provînsy deputeerde Sietske Poepjes foorop is: beskerm de rykdom fan jim meertalighyd. Dink om t Bildts. Wij wille elk jaar op pepier sien wat jim d r an doen. Wij hewwe d r sinten foor over, maar at jim t ferslônze late sille jim fan ôns hore. De provînsy Fryslând is n bondgenoat worren. Hoe âns waar dat 40 jaar leden, doe t de Bilkerts foor t eerst echt opkwammen foor hur taal, omdat d r Frys onderwiis draigde, ok op t Bildt. Dat waar de anlaiding foor de eerste Bildtse beweging. Der t myn pake, en al die anderen, hur foor insetten. De golf fan de tweede Bildtse beweging rôlt nou fan t Bildt út de wereld in. n Generasy jonger as die eerste groep striders. In n andere wereld, n ander medialandskap, in andere tiden. Met n groater beraik, fia soasjale media befoorbeeld. t Ferhaal fan t Bildt(s) wort meer hoord as ooit. t Stokky is overnommen, lait in jongere hannen. Dat is, foor n klaine taal as t Bildts al heel wat. Dat wij de eerste generasy fertelle kinne dat t Bildts nag wel even metgaat. Ik hoop dat myn generasy d rfoor sorge kin dat wij dat stokky ok weer deurgeve kinne. 5

15 Genog mînsen doen d r fanalles an, derfan bin ik wis. Ondanks t opheffen fan de gemeente. Dou worst niet soa n fanatiken-een as dyn Pake, wel? grapt ôns mim wel s. Ik frees dat dat al te laat is, mim Ik bin ok maar n Bilkert met skriif-aspirasys, die t na Baskenlând gaan is. Gaandeweg worde mij bagazy metgeven, worde ik anmoedigd, as waar ik n ambassadeur die t t Bildts op n internasjonaal poadium presintere kon. Der hew ik myn best foor daan, en dat is ondersteund. Meer as at ik droomd hewwe kon. Wij Bilkerts hewwe bondgenoaten. In Fryslând, in Baskenlând. Overal der t minderhydstalen sproken worre. Omdat wy allegaar deselde striid levere. Ik sou wille dat ik eerder over de grîns keken had. Omdat ik der deselde striid sien hew, enthoesjaste bondsgenoaten fonnen en ontmoet hew. En ik bin weromkommen op n Bildt dat soa hyt as fuur is, foor de aigen taal en kultuur. In dut jaar, in t jaar dat de gemeente opheven wort deur n meerderhyd fan ôns aigen gemeenteraad, is dat n segen. De Bildtse taal en kultuur hangt niet ôf fan die fyftyn raadsleden. Wij hewwe dat sels in de hând. Die foetstappen in de snee kinne wel deeglik blivend weze. At wy se maar setten blive. Utaindlik is t n kwessy fan lope, lope, lope. De foeten krachtig in de Bildtse klaai drukke. Hoe lang geeft u het Bildts nog? froeg de ferslaggever ôns pake in Syn antwoord: Ik geef t Bildts nag soa lang at ik leef. ~ Ons pake sturf in De Bildtse taal het syn foorspelling maklik overleefd. En at een mij die fraag fandaag stelle sou, sou ik fol overtuging t selde antwoord geve. ~ 6