Lezing XVIII t.b.v. vereniging Hertogen van Brabant, getiteld: Grens & Water.

Transcriptie

1 Lezing XVIII t.b.v. vereniging Hertogen van Brabant, getiteld: Grens & Water. Lezing voor De Hertogen van Brabant Op dinsdag 13 maart 2018, Kasteel-Dussen Twee bepalende elementen in de geschiedenis van de streek Grens & Water... 2 Inleiding... 2 Oorsprong... 2 Rol graven van Holland... 3 Van der Dussen... 4 Slag bij Woeringen... 5 De Grote Waard... 6 Landen van Dussen:... 7 Oorsprong Kasteel Dussen... 9 Slag bij Baesweiler De Grote overstroming Hoekse en Kabeljauwse twisten Eerste bedijkingen De Kornse dijk van Werkendam naar Dussen Enqueste en Informacie van 1494 en Gevolgen graven Bergse Maas Typhusepidimie Dorpsbrand aan de Sluis Dussen in oude ansichten Louw Penning ( ) de schrijver

2 1. Grens & Water, twee bepalende elementen in geschiedenis van de streek. Grens & Water 2. Grenspalen en Wateroverlast in Land van Heusden en Altena. Grens en Water zijn twee bepalende elementen in de geschiedenis van deze regio: het Land van Heusden en Altena. Omringd door de rivieren Maas en Merwede en gelegen op de grens van Holland met Brabant en Gelre werden de bewoners in de loop der eeuwen herhaaldelijk geconfronteerd met wateroverlast dan wel met oorlogshandelingen. INLEIDING Het gebied Dussen - de plaatsnaam kwam pas eeuwen later in gebruik - werd ontgonnen op initiatief van de Graaf van Holland en kwam daardoor onder zijn invloedsfeer. Maar ook Brabant en Gelre wilden hun machtspositie in deze streek uitbreiden, hetgeen regelmatig tot botsingen leidde. Omdat Graaf Floris V van Holland, zoon van Rooms-koning Willem II, zijn hand overspeelde door in 1200 Den Bosch te bestoken, moest hij dit gebied afstaan aan de Hertog van Brabant, om het pas in 1283 weer terug te krijgen. De verhouding tussen Holland en Brabant verbeterde toen. Omstreeks 1330 liet echter de Hertog van Brabant door zijn vazal Jan VI van Heusden in Dussen een donjon optrekken als reactie op de realisatie van een Sterkte bij Geertruidenberg door de Graaf van Holland. Ruim vijftig jaar later, in 1387, was het echter weer de grafelijkheid die toestemming gaf tot een verdere uitbouw van het Kasteel van Dussen. En zo bleef het wat Dussen betreft steeds stuivertje wisselen tussen Holland en Brabant. OORSPRONG Maar eerst iets over de totstandkoming van deze streek. 3. Nederland onder het ijs Het grote rivierdal van de Rijn en de Maas is ontstaan ongeveer jaar voor Christus (tijdens het Saalien II, vchr). Door de landijsbedekking werden in Midden-Nederland stuwwallen opgeworpen, waardoor de toenmalige rivieren Rijn en Maas niet langer in noordwestelijke richting konden afwateren en gedwongen werden een meer westelijke loop te kiezen. 2

3 4. Romeinse vindplaatsen en nederzettingen uit de Karolingische Tijd In deze streek tussen de rivieren dateert de oudste bewoning in het oostelijk deel (Aalburg-Genderen) uit de Romeinse Tijd (100vChr-400nChr). In Aalburg was later een grote vluchtplaats voor de Noormannen (9 de eeuw). In de Maas werd ook een Vikingzwaard opgevist. Woudrichem in het noorden en de omliggende wijktoponiemen zijn in de Karolingische Tijd ( ) ontstaan. Daarbij was Woudrichem de hoofdplaats waar handel gedreven werd en de omliggende wijken een soort van dochterondernemingen van landbouw en veeteelt. 5. Dirk IV (van Vlaardingen), graaf van Holland startte de ontginning tussen Dordt en Dussen In de tweede helft van de tiende eeuw verbeterde het klimaat. Er volgde een periode van zeer droge zomers waardoor meer veengebied in ontginning genomen werd. De eerste dijken werden aangelegd. De graven van Holland hadden ook al vroeg een kleine hoeve land in het gebied van Dussen. 6. Kaart Grote Waard met kerk-toponiemen In de elfde eeuw vonden op last van de Graaf van Holland Dirk IV van Vlaardingen de eerste systematische ontginningen plaats in het zuid-westelijk deel tussen Merwede en Maas, zeg maar tussen Dordrecht en Dussen. De talrijke kerk toponiemen langs de Dusse, Maas, Alm, Eem en de Dubbel zijn hiervan het resultaat. Ze dateren waarschijnlijk uit de twaalfde - en dertiende eeuw. 7. Dirk VII Graaf van Holland verwoest Den Bosch in 1200 De expansiedrift van de graven van Holland botste echter regelmatig met onder meer de Hertog van Brabant. Zo verwoestte Graaf Dirk VII van Holland in 1200 het pas gestichte s-hertogenbosch, waarbij hij Orthen platbrandde. Als reactie daarop verzamelde Hertog Hendrik I van Brabant een sterk leger dat bij Heusden in de slag ging met het leger van Dirk VII. Dirk delfde het onderspit en werd gevangen genomen en kwam pas vrij nadat een fiks losgeld was betaald en harde vredesvoorwaarden waren geaccepteerd. Dordrecht en omstreken, waaronder ook het gebied van Dussen en Aartswaarde, moest Dirk VII voortaan van de hertog in leen houden. ROL GRAVEN VAN HOLLAND Graaf Dirk VII van West-Friesland zijn ambities lagen dicht bij huis. Hij wilde vooral uitbreiding van zijn macht aan de grenzen van het 3

4 graafschap. Zijn huwelijk met Aleid van Kleef was met name tegen Gelre gericht. Ook wilde hij van de Vlaamse belening van Zeeland af, wat hem overigens niet gelukt is. Keizer Hendrik VI van het Heilige Roomse Rijk was verwikkeld in een oorlog met de door de paus gesteunde tegenkeizer Otto IV en moest gunsten uitdelen om vrienden te maken. In ruil voor steun gaf hij Dirk VII het gebied van de latere Groote of Hollandsche Waard (van het bisdom Utrecht) en kreeg hij het recht tol te heffen van Vlaamse handelaars bij Geervliet. In 1200 raakte graaf Dirk VII echter in een gewapend conflict met zowel het bisdom Utrecht als met de hertog van Brabant. De oorzaken van zijn geschil met Brabant moeten gezocht worden in het feit dat hij de tol bij Geervliet had uitgebouwd tot een uitgebreid stelsel van tollen. Bovendien had de graaf geleidelijk zijn greep op de riviermonden weten te versterken door het gebied ten zuidoosten van Dordrecht, waar later de Grote Waard zou ontstaan, in te lijven. Dat was tegen de zin van de hertog van Brabant die juist bezig was zijn invloedsfeer in noordelijke richting op te schuiven. Toen Gelre en Brabant met elkaar in conflict kwamen, koos Dirk VII de kant van Gelre. Hij trok daarop Brabant binnen en verwoestte het kort daarvoor gestichte 's-hertogenbosch, maakte grote buit en nam op 7 september 1200 de broer van de hertog en vele edelen gevangen. Als reactie verzamelde Hertog Hendrik I van Brabant een sterk leger dat bij Heusden in de slag ging met het leger van Dirk VII. Volgens ooggetuigen was Dirk's leger nog lang niet op volle sterkte en mede daardoor delfde hij het onderspit en werd gevangen genomen. Hij kwam pas vrij nadat hij een fiks losgeld had betaald en harde vredesvoorwaarden had geaccepteerd. Dordrecht en omstreken, waaronder ook het gebied van Dussen, moest hij voortaan van de hertog in leen houden. Van der Dussen Welke rol speelde het geslacht Van der Dussen in de ontginning van deze streek? 8. De Sint Donaaskerk op de Burg in Brugge (B) In 1156 in Echternach en in 1167 in Brugge verscheen met Jacobus van der Dussen het eerste lid van het later voor Dussen zo roemvolle geslacht ten 4

5 tonele. Jacobus werd genoemd onder de getuigen van de graven Dirk VI en diens zoon Floris III van Holland en behoorde tot de groep ministerialen of dienstmannen, die door hun grote toewijding belangrijke bestuurlijke taken kregen toegewezen. Daarvoor zal hij enkele gronden aan het riviertje de Dusse hebben gekregen. Of daar ook de eerder genoemde Hollandse Hoeve toe behoorde en of het geslacht ook daadwerkelijk actief betrokken was bij de ontginning in deze streek is echter niet bekend. 9. Slag bij Woeringen met Jan van der Dussen Graaf Floris V van Holland ( ) Der Keerlen God en zoon van de Rooms-Koning Willem II was ongekend populair bij de gewone mensen. Zijn schuld aan de hertog van Brabant voor het in brand steken van Orthen in 1200 door graaf Dirk VII was in 1283 helemaal afgelost. Floris kreeg het land - waaronder het gebied Dussen - terug in ruil voor steun bij het streven van de hertog naar meer macht in Limburg. In 1288 streed Graaf Floris V van Holland dan ook mee aan de zijde van de Hertog in de slag bij Woeringen (bij Keulen). In het leger van de graaf was ook Jan van der Dussen vertegenwoordigd. Volgens kroniekschrijver Jan van Heelu raakte hij gewond tijdens de veldslag. SLAG BIJ WOERINGEN In de 13 de eeuw maakte Hertog Jan I van Brabant aanspraak op het hertogdom Limburg om Gelre's uitbreiding tegen te gaan. In 1283 kwam het tot een gevecht tussen Gelre en Brabant. De vijandelijkheden bleven een aantal jaren voortduren tot op 5 juni 1288 de dag-lange slag bij Woeringen uitbrak. Aan de ene zijde stonden de troepen van Jan I met 1500 ridders waaronder Jan I van der Dussen, gesteund door Arnold V van Loon en burgers van de vrije rijksstad Keulen. Tegenover hen stonden de troepen van de Luxemburgers, Geldersen, de Aartsbisschop van Keulen en Limburgers met 2200 ridders. (Over de aantallen ridders en voetvolk bestaan echter verschillende lezingen) Hendrik VI van Luxemburg sneuvelde in de strijd. Jan I van der Dussen brak tijdens de gevechten zijn been. Brabant won de slag waardoor Limburg bij Brabant werd gevoegd wat vijf eeuwen zo zou blijven. De hertog van Brabant werd hierdoor een van de machtigste mannen van het Nederrijngebied. Brabant verloor slechts zo'n 40 ridders tegen ongeveer 1100 aan Gelderse zijde. Een aantekening 5

6 in het missaal van de kerk van Woeringen houdt het op 2400 doden in totaal. De kroniekschrijver legde het onfortuin van Jan van der Dussen als volgt vast: Van dien dat hen daer es gesciet En mochtmense nu volprisen niet. Daer leet groot ongemac Her Jan van Dussen, die daer brac Sijn been met ongevalle. DE GROTE WAARD 10. Kaart van de Grote Waard vóór de Sint Elisabethsvloed met onder meer het Land van Heusden en Altena, het land van Dussen en de Langstraat Begin 13e eeuw, onder de bestuursperiode van Graaf Willem I van Holland ( ), was in deze regio een aanvang gemaakt met een groot aantal waterstaatkundige werken waaronder de afdamming van de Oude Maas, aaneensluiting van oudere dijken en achterdichting aan Brabantse kant (Zuid- Hollandsche dijk). Deze werken leidden uiteindelijk tot een volledige aaneendijking van het gebied tussen Dordt en Heusden, dat enige tijd later bestuurlijk onder de bemoeienis van het waterschapsbestuur van de Groote Waard kwam te vallen. Een naam met recht gekozen, want met zijn 40 kilometer lengte en 20 kilometer breedte vormde de Groote Waard inderdaad de grootste waard binnen het oude baljuwschap van Zuidholland (het deel van Holland ten zuiden van de Hollandse IJssel). In vier eeuwen tijd was de veenwildernis vrijwel geheel toegankelijk gemaakt en het ontginningsproces voltooid. De Grote Waard bestond uit de Dordtse waard, de Tiesselinswaard en de Strijense waard in het westen. In het oosten lagen de Landen van Altena, Dussen en Heusden en ten zuiden van de Maas het veengebied van de latere Langstraat. 11. Munsterkerk met op achtergrond korenvelden en korenschuren De Grote Waard stond bekend om zijn korenlanden; het was in wezen de graanschuur van Holland. In veel dorpen stonden korenmolens. Het graan werd vooral gezaaid op de hoger gelegen stroomruggronden ten noorden van de Maas maar ook wel op de lager gelegen gebieden, wat duidt op een goede ontwatering. 6

7 In de Grote Waard bevonden zich ook versterkte boerderijen en huizen, opgetrokken uit baksteen, wat eveneens op welvaart duidt. Verder lagen er verscheiden kloosters. Ook uit de snelle ontwikkeling van de steden Geertruidenberg (stadsrechten in 1213) en Dordrecht kan worden opgemaakt dat ze profiteerden van een rijk achterland. 12. Turfwinning in het zuidelijk deel van de Grote Waard De uitgestrekte veengronden in het zuiden (Langstraat) leenden zich goed voor turfwinning. Economisch gezien een florissante business die zelfs meer opleverde dan de akkerbouw. 13. Selnering buitendijks (zuid-westen) de Grote Waard Maar ook het buitendijkse veen in het zuid-westen werd afgegraven. In dit geval echter om er het kostbare zout uit te winnen. 14. Darink delven buitendijks (zuid-westen) de Grote Waard Zoutwinning geschiedde door het steken van de zogenaamde darink, dat liet men drogen en werd daarna verbrand, de overblijvende as werd per schuit naar de zoutketen vervoerd, en daar vermengd met zeewater en tot wit zout gestookt. Deze activiteit, selnering genoemd, zou uiteindelijk de ondergang worden van de Groote Waard. LANDEN VAN DUSSEN: Een van de ontginningen tussen de Maas en de Alm was Heeraartswaarde met Herradeskerke. Het middeleeuwse dorp dat geldt als de voorloper van het huidige Hank. Het was een ontginning aan het einde van de elfde eeuw van de hand van de graaf van Holland die er de beschikking had over een eeuwenoude hoeve. Reeds in 1105 zou in Heeraartswaarde een parochie geweest zijn, hoewel de aan de oever van de Maas gebouwde kerk van Herradeskerke pas in 1216 wordt vernoemd. Onlogisch is dat niet, want zoals te doen gebruikelijk werd er eerst ontgonnen, dan ontstond er bewoning die zich rondom een toegankelijke kern allengs verder uitbreidde, zodat een parochie werd gevormd en later een kerk gesticht, waarna de nederzetting een kerknaam gekregen zal hebben. 7

8 Naast Heeraartswaarde met Herradeskerke behoorde ook het aan het riviertje de Dusse gelegen Munsterkerk en Muilkerk tot de oudste ontginningen in het westelijk gebied tussen Alm en Maas. Het meer stroomopwaarts aan de Dusse gelegen Muilkerk is waarschijnlijk van oudere oorsprong en mogelijk zelfs een ontginning van de Teisterbanders. Het toponiem zou een verwijzing naar molen (voor graan) kunnen zijn. Van het in Muilkerk gelegen gebied De Koorn staat vast dat er veel graan werd verbouwd. 15. Jan I van der Dussen huwt de welgestelde Elisabeth van Polanen Jan I van der Dussen trouwde de welgestelde Elisabeth van Polanen en werd na zijn overlijden opgevolgd door zijn zoon. Onder deze Jan II werd het landbezit in het gebied van Dussen aanzienlijk uitgebreid. Eer en aanzien van Jan II hielden daarmee gelijke tred. In 1321 was hij onder meer betrokken bij de verzoening en de getroffen regeling tussen de twee kemphanen: de Graaf van Holland en de Hertog van Brabant over de zogenaamde Heusdense kwestie (wie was leenheer over Heusden? Brabant of Holland). Hij had daar alle belang bij want Jan II was zowel leenheer van Holland (Heeraartswaarde met Herradeskerke) als van Brabant met Hagoort. De familie van der Dussen nam allengs in aanzien toe en werd in de lage adel opgenomen. Jan I van der Dussen trouwde de rijke Elisabeth van Polanen. Hun oudste zoon Jan II van der Dussen werd vermeld onder de Hollandse edelen en hem vielen naast tienden in Aartswaarde en Hoekenesse ook het vruchtgebruik van tienden van landerijen aan de Alm toe. In 1314 werd hij beleend met een halve hoeve land in Dussen en tevens werd land aangekocht van Beatrix van Strijen-Putten. Ook kreeg hij het recht om nieuw land in te dijken en in leen te houden. Zodoende verwierf hij een behoorlijk grondgebied. Ook werd hij beleend (1317) met een huis, hoeve en hofstad en het gerecht van Muilkerk. Hij werd een man van aanzien. In 1326 mocht hij in zijn uitgebreide bezit een rechter aanstellen van de Hollandse graaf. Het fundament van een klein imperium werd daarmee gelegd. 16. Kasteel Dussen uit een latere periode Niettemin bleef het grensgebied in de veertiende eeuw een voortdurende twistappel tussen Holland en Brabant. In deze concurrentiestrijd liet de hertog van Brabant omstreeks 1330 door de heer van Heusden een donjon (woontoren) bouwen in Dussen om het hoofd te bieden aan de graaf van 8

9 Holland die in 1324 aan Willem van Duivenvoorde opdracht had gegeven in het naburige Geertruidenberg een steenhuys ende eene veste op te richten. OORSPRONG KASTEEL DUSSEN De oorsprong van Kasteel Dussen dient gezocht te worden in de voortdurende strijd tussen Holland en Brabant, waarbij de spanningen in dit grensgebied soms hoog opliepen. In het ruige landschap van oeverwallen, doorsneden door het riviertje de Dusse, op de grens van Brabant en Holland, werd in 1330 op aangeven van de hertog van Brabant door Jan VI van Heusden een versterkte toren gebouwd, een donjon. De Van der Dussen s werden de bewoners van de donjon te Dussen (in 1331), de voorganger van Kasteel Dussen. Deze was daar opgetrokken door - en op grond eigendom van de Heer van Heusden om in het grensgebied Brabants tegenwicht te bieden tegen de Hollandse sterkte ( huys en de veste ) die in Geertruidenberg was gerealiseerd. Een en ander werd door Willem van Zonne, deken van het kapittel van Geertruidenberg, in 1337 in een zogenaamde vidimus (beschrijving van een oorkonde) bevestigd. Zo ontstond kasteel Dussen, van oorsprong een grote vierkante woontoren met muren van drie meter dikte, berekend op het weerstaan van op dat moment in gebruik zijnd oorlogstuig. Jan III van der Dussen was zeer waarschijnlijk de eerste bewoner van de woontoren; hij werd onder de Brabantse adel vermeld. Zijn broer Claes I van de Dussen volgde hem op maar werd later weer tot de Hollandse adel gerekend. Praktische overwegingen noopten de Van der Dussen s om wel eens van kamp verwisselen. Ondanks dat de donjon in Dussen Brabants was, werden in de eerste helft van de 14de eeuw door de Graaf van Holland toch diverse oorkondes in Geertruidenberg uitgegeven betrekking hebbende op het geslacht Van der Dussen. Dat kwam omdat Jan III van der Dussen zowel leenman was van de Hertog van Brabant (Hagoort) was als van de Graaf van Holland (Aartswaarde en Munsterkerk) Jan III van der Dussen (3de generatie Van der Dussen) werd vanaf 1329 tot zijn overlijden bewoner van de donjon in Dussen. Hij werd opgevolgd door zijn broer, Claes I, en in 1356 door diens zoon Arent II. Deze Arent was niet de eerste de beste. Naast ridder werd hij ook een invloedrijk bestuurder. Het leverde hem de bijnaam Arent de Grote op. 9

10 17. Slag bij Baesweiler In 1371 nam hij deel aan de Slag van Baesweiler (bij Aken) als vazal van de Hertog van Brabant tegen de Hertogen van Gulik en Gelre. De hulp van Arent mocht echter niet baten want Brabant verloor de slag en Wenzel werd gevangen genomen. SLAG BIJ BAESWEILER De Slag bij Baesweiler was een slag tussen de hertogen van Gelre en Gulik enerzijds en het hertogdom Brabant, gesteund door Namen anderzijds. Brabant verloor deze slag. In 1371, ten tijde van de Honderdjarige Oorlog, zwerven er in het gebied tussen Rijn en Maas grote groepen huurlingen rond die het land onveilig maken. Nadat Franse huurlingen Brabantse kooplieden op Guliks grondgebied beroofd hebben, weigert Willem, hertog van Gulik, aan Wenceslaus, hertog van Brabant, een schadevergoeding te betalen. Sterker nog, hij beschermt de huurlingen en neemt zelfs enkelen van hen in dienst. Hierop besluit Wenceslaus zijn gram te halen. Gesteund door Willem I, de graaf van Namen, trekt hij ten strijde tegen Gulik. De hertog van Gulik roept daarop de steun in van zijn zwager Eduard I, de hertog van Gelre. Augustus 1371 treffen de troepen elkaar bij Baesweiler, een dorp iets ten noorden van Aken. Aanvankelijk zijn de Brabanders aan de winnende hand. Totdat op 22 augustus de Geldersen op het slagveld verschijnen. Op dat moment ziet de situatie er niet erg gunstig uit voor de Gulikers, maar de komst van de Geldersen is beslissend voor het verloop van de strijd. De Brabanders kunnen tegen deze nieuwe vijand geen standhouden en worden teruggedreven. De slag eindigt met het gevangennemen van de hertog van Brabant en de graaf van Namen. De hertog van Gelre sneuvelt in de strijd. De Annales de la Société d'archéologie de Bruxelles bevatten een uitgebreide lijst van alle medestanders van Wenceslaus, onderverdeeld in "rotten" per aanvoerder. Jan van Boendale (of Hennen van Merchtenen) beschrijft de slag in de Brabantsche Yeesten, hoofdstukken LII - LIV. Als belangrijkste gesneuvelden vermeldt deze kroniek: hertog Eduard I, Gerard Rolibuc (Gerit Rollebuyc), Hendrik van Cuyck, Jan van Releghem (of Redelghem, Amman van Brussel) en Gwijde van Luxemburg-Ligny. Wenceslaus zelf 10

11 werd gevangengenomen en pas na elf maanden vrijgelaten, onder druk van de keizer, zijn broer (en mits betaling van een losgeld). De kroniekschrijver Jean Froissart vertelt dat de Brusselaars de manoeuvres van de ruiters hinderden door de proviand die ze op het slagveld hadden aangesleept. Na de slag zouden de vijanden grote hoeveelheden voedsel hebben buitgemaakt, en de verslagenen de spotnaam "kiekenfretters" gegeven hebben. 18.Albrecht van Beieren, graaf van Holland Arent bleef ongedeerd en kreeg in 1387 toestemming van de graaf van Holland, Albrecht van Beieren, om de donjon in Dussen aanzienlijk te verbouwen tot een Slot of Huys van Oorlog. Hij verkocht daarvoor de Grote Polder (de huidige Oranjepolder bij Hank) aan de Kartuizers in Geertruidenberg. De vrouwe van Arent van der Dussen was blijkbaar behoorlijk in haar sas met de verkoop, want zij bewilligde niet alleen de verkoop, maar deed dat met lachende monde ende met drooghen oogen, (Zijlmans, p. 124), zo werd in het overdrachtsverslag opgetekend. Ondertussen was Arent II ook baljuw van Zuid-Holland geworden. In 1396 nam Arent met 10 manschappen deel aan de verovering van OostFriesland (het huidige Friesland) door de graaf van Holland, Albrecht van Beieren. In de periode ondernam Albrecht van Beieren drie grote veldtochten en één kleinere expeditie naar Friesland. In 1396 landde de graaf bij Kuinre en versloeg de Friezen bij Schoterzijl. Onder de Friezen bevond zich echter een wilde kenau, die in een blauw laken gekleed, bezeten van woede, voorwaarts snelde naar de schepen met de Hollanders toen die bij Kuinre aan land gingen. De vijand tot boogschotafstand genaderd, draaide ze zich om en, terwijl ze haar kleren omhoogtrok, toonde ze haar ontblote achterste, waarbij ze in Fries schreeuwde: Zoek daar je welkom!. De vrouw werd met een regen van pijlen geantwoord. Verscheidenen sprongen in het water, en, joegen met getrokken zwaarden achter de goddeloze vrouw aan, haalden haar spoedig in en sneden haar in duizend stukjes. De Grote overstroming 19. Overstroming van de Grote Waard in 1421, Als gevolg van diverse oorzaken, waaronder verwaarlozing van dijkonderhoud en -toezicht, brak in 1421, als gevolg van springtij, zeewater in het zuidwesten door de dijk en drong diep het land in. 11

12 Ten overvloede bezweek een jaar later, in 1422, de dijk van de Merwede in het noorden tussen Werkendam en Woudrichem. Nieuwe dijkdoorbraken in 1423 en een stormvloed in 1424, velden uiteindelijk definitief het vonnis. 20. Schilderij van de Grote Waard onder water. Door de heersende bestuurlijke chaos en de Hoekse en Kabeljauwse twisten werd de streek aan zijn lot overgelaten. De getroffen bewoners zochten een veilig heenkomen en de na de vloed nog resterende stenen bebouwing werd door steenjutters afgebroken, zodat na enige tientallen jaren er nog slechts restanten van overbleven. HOEKSE EN KABELJAUWSE TWISTEN De Hoekse en Kabeljauwse twisten gingen over macht. Sommigen Hollandse edelen wilden in 1345 de nog maar 13-jarige graaf Willem V, zoon van Margaretha van Beieren, meer macht geven, anderen juist minder. De voorstanders werden Kabeljauwen genoemd, de tegenstanders Hoeken ; dit omdat men kabeljauw vangt met een haak. Het conflict escaleerde verder in Jacoba van Beieren volgde haar vader Willem VI op. Hierbij steunde zij voornamelijk op de Hoeken. Dit deed haar machtspositie weinig goed. Bovendien was zij een vrouw, waardoor zij al een zwakkere positie had. De oom van Jacoba van Beieren, de Luikse bisschop Jan van Beieren, claimde daarom ook het graafschap van Holland. Hij zag zich gesteund door de Kabeljauwen. In 1419 werd in Woudrichem de ruzie tussen Jacoba en haar oom Jan VI van Beieren bijgelegd. De overeenkomst wordt ook wel de Zoen van Woudrichem genoemd. Zoen staat voor verzoening. In 1425 overleed Jan van Beieren en werd opgevolgd door Filips (de Goede) van Bourgondië en kwamen zowel Holland als Brabant onder dezelfde heer. 21. Kaart met de bedijkingen in Land van Heusden en Altena ná de Sint Elisabethsvloed. EERSTE BEDIJKINGEN Ondanks alle strubbelingen werden na de overstromingen toch weldra de eerste dijken opgeworpen. Te beginnen in het oostelijk deel met de aanleg van de Zoutendijk, in de jaren 1432 tot 1435, tussen Andel en Genderen en daarom ook wel Genderse Dijk genoemd. De naam is veelzeggend, het was een waterkering tegen zout water. 12

13 In 1450 werd ten westen hiervan een nieuwe dijk aangelegd tussen Andel en Meeuwen, de Mosterddijk genaamd. Daarmee was het Land van Heusden gevrijwaard van periodieke overstromingen. De nieuwe dijk of Mosterddijk, bood echter nog geen soelaas voor het Land van Altena en het gebied rond Dussen en Werkendam. 22. Mooie ingekleurde kaart van Blaeu uit 1665 met links het tracé van de Kornse Dijk vanaf Werkendam via De Werken en Almkerk naar Dussen. DE KORNSE DIJK VAN WERKENDAM NAAR DUSSEN Pas in 1461, veertig jaar na de eerste inbraak, werd in opdracht van Filips de Goede een oorkonde opgesteld voor de aanleg van een dijk om ook dit gebied van het water te vrijwaren. De aanleg van die enorme dijk, onder Dussen Kornse en Rommegatse dijk genoemd, moet voor die tijd een gigantisch project geweest zijn, zeker ook gezien het relatief korte tijdsbestek van vier jaren waarbinnen dat gebeurde. De aanleg van het dijklichaam gebeurde onder verantwoordelijkheid van drie benoemde dijkgraven, voor respectievelijk: Altena, Zuidholland en voor Eethen- Meeuwen, die werden bijgestaan door veertien gekozen heemraden. De heemraden waren vooral belast met twee inspecties per jaar van de dijk. 23. Ets van Jan Luyken uit 1711 met gezicht op werkzaamheden tijdens de aanleg van een dijk. Alleen al voor de aanleg van de twintig kilometer lange dijk zelf werd maar liefst zo n m3 grond verzet; ruwweg boerenkarren met klei. Die grond en klei moest dan eerst in de omgeving afgegraven worden, om vervolgens op karren geladen en naar de plaats van verwerking getransporteerd te worden, om daar te worden verwerkt in een dijklichaam. De grond voor de aanleg van de nieuwe dijk werd door de dijkwerkers gehaald uit dijkputten die buitendijks lagen. Om te verhinderen dat die putten bij vloed volliepen werd er eerst een kade langs de buitenkant van de dijkputten gelegd. Deze zogeheten achterkade liep op royale afstand mee met de aan te leggen dijk. Op gezette afstanden van elkaar werden loodrecht aansluitend op die achterkade ook nog zogenaamde haechtkades aangelegd. Dit om bij doorbraak van de achterkade het vollopen van de dijkputten te voorkomen. Over de haagkaden konden ook de karren met grond worden vervoerd. 24. De Kornse Boezem met de Noordeveldse Molen in het avondrood. 13

14 Daarnaast werden binnendijks een drietal grote waterboezems aangelegd waaronder de Kornsche of Vierbansche Boezem en diverse afwateringsweteringen gegraven. In de dijk kwamen een groot aantal sluizen. Enqueste en Informacie van 1494 en 1514 De bewoningdichtheid in ons gebied was begin zestiende eeuw nog gering en liep zelfs sterk terug. In de Informacie van 1514 (een soort inventarisatie/taxatie ten behoeve van belastingheffing) verklaart schepen Jan Willemszoon van Honswijck (35 j) dat er in Dussen Monsterkerck en Muylkerck in totaal 60 haardsteden zijn en 200 communicanten (is circa inwoners). De helft van de woningen waren van weinig waarde, een-derde was zelfs armoedig te noemen. In de decennia daarvoor had de bevolking in onze regio veel ontberingen geleden vanwege de voortdurende oorlogen met Gelre en de stijgende graanprijzen (minder productie door wegvallen graanschuur Grote Waard, start import uit Oostzeegebied). Het bevolkingsaantal (1/3de minder) en het inkomen (gehalveerd) waren ten opzichte van de tijd onder hertog Karel (de Stoute) belangrijk gedaald. De regio had dus zwaar te leiden van de oorlogshandelingen tussen Holland en Brabant uit het Bourgondische kamp tegen het nog steeds onafhankelijke Gelre. 25. Floris van Rosemondt en Grutte Pier U kent vast allemaal wel de TV-serie Floris (1969) waarin onze blonde held Floris van Rosemondt namens het Bourgondische kamp ten strijde trekt tegen Maarten van Rossem, maarschalk van Gelre, en tegen de oersterke maar bijgelovige Fries, Grutte Pier, met z n huurlingenleger de Zwarte Hoop. Deze TV-serie speelt zich af in deze periode (eind 15de, begin 16de eeuw) en deels ook in onze contreien. Ik kan u verzekeren er was weinigs heldhaftigs aan en de regionale bevolking viel absoluut niet te benijden. 26. Plundering Den Haag door Maarten van Rossem Zo werd bij het beleg van het kasteel van Poederoijen het Land van Heusden en Altena flink gebrandschat en in 1511 werd Woudrichem overvallen en bezet en liep het door brand grote schade op. Vanuit Woudrichem werd door de Gelrese troepen van Maarten van Rossum Werkendam zelfs tot de grond toe afgebrand. Van de oorspronkelijk 36 Werkendamse haardsteden resteerden nog maar de helft, met slechts 75 communicanten. Een zelfde neerwaartse trend werd geconstateerd in naburige dorpen zoals Meeuwen, Broek, Eethen 14

15 en Genderen. Het aantal haardsteden daalde met 1/3 de, de armoe tierde welig. Veel plattelandsbevolking zocht zijn toevlucht tot de ommuurde stad. Geertruidenberg bijvoorbeeld zag z n inwoneraantal fors groeien. Bovenop het oorlogsleed kwam ook nog eens dat de voortdurende stijging van de graanprijs, essentieel voor het dagelijkse brood en pap, volksvoedsel nummer één, de aardappel kende men toen nog niet. 27. Dussen in de 20 ste eeuw Gevolgen graven Bergse Maas 28. Stoombaggermachine bij het graven Bergsche Maas Bij wet werd in 1883 door Koning Willem III bevolen tot het graven van de Bergsche Maas. Vijf jaar later, in april 1888, werd een aanvang gemaakt met het veelomvattende werk dat tot augustus 1904 zou duren. Als eerste werd aanbesteed het traject tussen de Dussensche Gantel en het Holleke bij Keizersveer dat gereed kwam in juni Het aansluitende traject Dussensche Gantel - Hagoort werd één jaar later (april 1892) opgeleverd. In 1889 al was de doorvaart voor schepen vanuit het Oude Maasje naar de Dussensche Gantel afgesloten, waarmee ook de havenfunctie aan de Sluis verloren ging. Bij de werkzaamheden onder Dussen was vanaf 1889 tot voorjaar 1892 een stapelplaats gevestigd; een ketendorp opgetrokken van hout of riet voor arbeiders en in hout met steen beklampt voor leidinggevenden met hun gezinnen. Het was een dorp in het klein, met onder anderen een ruime woning voor de aannemer met een twintigtal grotere - en kleinere kamers, met een bloementuin aan de voorzijde en een veranda aan de achterkant. Woningen voor de ingenieur, hoofdopzichter, gezamenlijke opzichters en chef-machinist. Zes opzichtersketen en maar liefst achttien dubbele - en drie enkele werkmansketen. Maar ook een grote werkplaats met twee afdelingen, een smederijwerkplaats waar 65 medewerkers twaalf smidsovens bedienden en waar men bijvoorbeeld de ijzeren kipkarren maakte. 29. Grondtransport met kipkarren getrokken door stoomlocomotief In mei 1890 waren aan de Maasmondwerken bij Dussen ongeveer mensen werkzaam. Deze werklieden, die in het ketendorp verbleven, kwamen uit alle windstreken. Van Beerta in Groningen en van Leeuwarden tot Kerkrade 15

16 in Zuid-Limburg en van Amsterdam en Haarlem tot Sas van Gent in Zeeuws Vlaanderen. Maar ook uit Zwolle, Arnhem, Putten in Noord-Brabant, Nijkerk en Culemborg melden zich werkzoekenden. Vooral jonge mannen; de leeftijd van de werklieden lag gemiddeld zo rond de 35 jaar en de gezinsgrootte was gemiddeld 4,7 personen. Maar ook in het dorp zelf vestigden zich een flink aantal werklieden met hun gezin. De meeste werknemers vertrokken met de afloop van de werkzaamheden in 1891 en 1892 of vestigden zich meer in de buurt van een nieuw onderhanden genomen baanvak van de graafwerkzaamheden. Natuurlijk waren er ook diverse mensen uit Dussen werkzaam. Met name van de Hoogedijk vertrok 's-morgens in alle vroegte nogal wat manvolk met de broodtrommel en blauwe kruik naar de graafwerkzaamheden. De overheid stuurde ook ambtenaren om de gang van zaken rond de werkzaamheden te controleren. Twee jonge ongehuwde belastingcommiessen verbleven enkele maanden in Dussen om te controleren of de belastingregels bij het grote infrastructurele werk op de juiste wijze nageleefd werden. 30. De school is uit, in de Dorpsstraat. De kinderen van de Bergsche Maas werknemers gingen in Dussen naar school, reden waarom het aantal kinderen op zowel de meisjes - als jongensschool drastisch toenam met alle problemen van dien. Maar de werklui veroorzaakten ook nogal wat overlast in het dorp, met name op zon- en feestdagen tijdens hun cafébezoek. Voor de ordehandhaving kreeg de veldwachter in eerste instantie nog assistentie van zijn collega's uit Almkerk, of werd er op kermisdagen de hulp ingeroepen van marechaussees uit Woudrichem. Uiteindelijk werd in Dussen zelf een detachement marechaussees gestationeerd. Allereerst te voet, maar later ook te paard en gehuisvest aan de Baan (boerderij Van Beek) en later in Dussen Binnen. Naast de bovenlokale voordelen ten aanzien van waterbeheersing had het graven van de Bergse Maas voor Dussen ook een minder plezierige keerzijde. De vruchtbaarheid van het omringende land liep sterk terug, doordat de periodieke bevloeiing door de Oude Maas was weggevallen. Bovendien, door het afsluiten van de Dussensche Gantel zag Dussen zich de havenfunctie aan de Sluis ontnomen, wat in het jaarlijkse gemeenteverslag als heel teleurstellend werd omschreven. In een door 80 Dussenaren ondertekend rekest aan de Minister in februari 1887 had men nog getracht een wijziging 16

17 (schutsluis in plaats van keersluis) in de originele plannen te bewerkstelligen, maar tevergeefs. Die reactie op het afsluiten van de haven lijkt wat overtrokken, maar bedenk wel dat in die tijd vervoer over water een heel belangrijk aandeel had in het totale goederenvervoer, niet in het minst omdat het verharde wegennet qua omvang en in kwaliteit nog steeds zijn beperkingen kende. Bovendien waren nogal wat Dussense gezinnen qua inkomen afhankelijk van de scheepvaart. TYPHUSEPIDIMIE Nog erger was het gesteld met de drinkwatervoorziening. Doordat de inlaat van vers water sterk belemmerd werd door het gewijzigde waterbeheer, werden veel inwoners geconfronteerd met slecht drinkwater. Het gemeentebestuur protesteerde diverse malen krachtig bij de Hooge Regeering en bij de Provincie. Ook in de jaarlijkse gemeenteverslagen werd de verslechterende toestand dienaangaande gerapporteerd. 31. Dussen bezat geen dorpspomp zoals deze uit 1903 in Uitwijk. Het zette de Commissaris van de Koningin er toe aan om zelf eens poolshoogte te komen nemen. Wat hij aantrof was niet bemoedigend. Hij vergeleek de Scheisloot zelfs met een open riool, maar tegelijkertijd verweet hij 't gemeentebestuur dat het niet alert genoeg geweest was, toen destijds de plannen voor het graven van de Bergsche Maas ontvouwd werden. Bovendien werkte Rentmeester Stael van het Kasteel, een van de belangrijkste oevereigenaren van de Scheisloot, ook niet bepaald mee om de zaak in het reine te brengen. Er werd uit de raad een speciale commissie gevormd die met de problematiek belast werd. Doch vooralsnog alles zonder al te veel resultaat. Wat heet, de problemen namen zelfs een dramatische wending. In 1896 werden er 5 tyfusgevallen in Dussen opgetekend, volgens dokter Millenaar allen te wijten aan de slechte kwaliteit van het drinkwater. "Het is troebel en 't stinkt en als men 't niet gewoon is te drinken is het misselijk makend, terwijl het ook een langdurige periode vergt het gewoon te geraken", liet hij in het gemeenteverslag optekenen. Een aanvullend rekest aan Gedeputeerde Staten volgde en zelfs een schrijven aan H.M. de Koningin. In 1898 kwamen uiteindelijk na overleg met Provinciale Waterstaat enige verbeteringen aan de Scheisloot tot stand, maar de waterinlaat bleef onvoldoende. De problemen namen zelfs allengs toe met 8 gevallen van tyfus in 1904 en maar liefst 14 in In dat licht bekeken komt zelfs de klacht van de pastoor aan de bisschop over het bovenmatig alcoholgebruik van zijn parochianen "na de middag wordt 17

18 hier bijna uitsluitend jenever gedronken" schreef hij, in een wat ander daglicht te staan. Pas in 1907 trof het Rijk dusdanige maatregelen dat de waterkwaliteit in de Scheisloot weer aan de vereisten voldeed. Waarmee - het is ongelooflijk maar waar - pas na ruim tien jaren van problemen en zorg, het aantal ziektegevallen vanwege slecht drinkwater teruggedrongen werd, dit tot grote opluchting van de inwoners van Dussen. 32. Aanleg waterleiding ter verbetering drinkwaterkwaliteit in het riviertje De Dusse. De bewoners die voor wat betreft hun drinkwater afhankelijk waren van het riviertje De Dusse, diende nog langer geduld te hebben. Voor hen werden de problemen met de kwaliteit van het drinkwater eerst definitief opgelost omstreeks 1915 met de aanleg van de zogenaamde "waterleiding". Daarbij werd een verbindingssloot gegraven tussen het water van het riviertje De Dusse en de Bergse Maas. Dorpsbrand aan de Sluis 33. Ravage aan de Sluis na de grote dorpsbrand in 1892 Op 24 augustus 1892 ontstond in een korenopslagschuur aan de Sluis spontaan brand. Door de felle wind en de geringe blusmiddelen van de uitgerukte brandweerkorpsen van Dussen, Meeuwen en Almkerk brandden maar liefst 23 panden in de naaste omgeving eveneens af. Hieronder het gloednieuwe raadhuis en de rooms katholieke kerk. De ravage was enorm en trok veel bekijks. Van heinde en verre kwamen de ramptoeristen naar Dussen om de puinhopen met eigen ogen te aanschouwen. De nood was echter hoog, wat burgemeester Stael en andere notabelen van Dussen er toe bracht een landelijke inzamelingsactie te organiseren voor de getroffen gezinnen. Hiervoor werd een advertentie geplaatst in landelijke en regionale dagbladen. Het Nieuwsblad van 25 augustus 1892 gaf een overzicht van de verwoesting: R.K. Kerk, Raadhuis inclusief het grootste gedeelte van het archief, een massa hooi en graan in de landbouwschuren, het pas nieuwe gebouw van de dames De Wit met het voornaamste hunner goederen die in de Kerk, waar men ze veilig waande, waren geborgen, het logement De Gouden Leeuw en 13 verschillende woningen, het telefoonkantoor, het steenkolenmagazijn van de Erven van Beurden en het in de haven liggend vaartuig van J. Hompers, dat pas eene lading 18

19 kolen in gemeld magazijn gelost had, werd alles een prooi der vlammen. Van de landbouwproducten en enkele inboedels was niets verzekerd, het overige slechts laag. 34. Pastoor Baekers tussen de puinhopen van zijn kerk De lokale pers roemde de inzet en moed van de brandweer onder leiding van opperbrandmeester J. Schoenmakers waardoor men Hotel van Beurden - en daarmee waarschijnlijk een groot aantal belendende panden - voor de brand had kunnen behoeden. In de week ná de brand vond in Hotel van Beurden een vergadering plaats van een tiental ingezetenen met burgerlijke - en kerkelijke autoriteit waarin het besluit viel om een inzamelingsactie te starten voor de zes á zeven huisgezinnen die bij de ramp hun onverzekerde have en goed verloren hadden. De Gemeenteraad besloot tot afgelasting van de jaarlijkse kermis, al werd de dreigende cholera en de geringe verdiensten van de arbeiders eveneens als motief aangevoerd. Bovendien werd als gevolg van de brand, die 23 woningen in de as legde, een direct gebrek aan huurhuizen gemeld. Willem Heessels van het afgebrande koffiehuis De Gouden Leeuw gaf het startsein voor de wederopbouw. Op de puinhopen van het huis van de dames De Wit liet hij een hypermoderne versie van Hotel de Zwaan bouwen. Dit goede voorbeeld genoot weldra navolging door Willem Garsten die zijn uitspanning aan de Straatweg vaarwel zei voor een nieuw te bouwen Koffie- en Winkelhuis met Logement en Stalhouderij aan de Sluis naast het raadhuis, al had de vergunning hiervoor nog wel de nodige voeten in aarde. De rooms-katholieke parochie bezon zich ondertussen over nieuwbouw voor de compleet verwoeste kerk. Daarbij waren voor het kerkbestuur twee zaken maatgevend: de schoonheid van het gebouw en de prijs. Uiteindelijk viel de keus op het ontwerp van architect Corbeij uit Roermond dat werd begroot op een bedrag van ƒ ,-. In juli 1893 werd de eerste steen gelegd. Een maand later werd door het gemeentebestuur de herbouw van het afgebrande raadhuis aanbesteed. De begroting van architect M. van Gool uit Woudrichem bedroeg ƒ 9.040,-. De inschrijvingen liepen uiteen van ƒ ,- door T. van Varik uit Werkendam tot ƒ 8.858,- door Cornelis Adriaan van Daal uit Dussen. Het werk werd aan de laagste inschrijver gegund. 35. De Sluis herbouwd na de grote dorpsbrand 19

20 Eind 1893 meldde de krant dat: Van de groote vernieling die de brand verleden jaar hier heeft teweeggebracht valt weinig meer te bespeuren. De meeste puinhoopen hebben plaats gemaakt voor nieuwe gebouwen waarvan aan sommige reeds de laatste hand is gelegd. Andere naderen hunne voltooiing terwijl de twee voornaamste de Katholieke kerk en het Raadhuis voor den winter nog onder de kap komen. Dussen in oude ansichten LOUW PENNING ( ) DE SCHRIJVER Hendrika Penning-van der Beek, dochter van Gerrit van der Beek en Pieternella de Rooy uit Dussen, was getrouwd met Franz Migchels Penning een Oost- Friesse landarbeider die op latere leeftijd christelijk-gereformeerd predikant werd in Waardhuizen, Landsmeer en Bunde. Toen dominee Penning in 1869 overleed keerden zijn weduwe en kinderen terug naar Dussen. Met van familie geleend geld kocht men een boerderij in Dussen Binnen waarin een kruidenierswinkel gedreven werd. De oudste zoon, Louwrens ( ), diende zijn bijdrage te leveren aan het gezinsbudget en ging daartoe met de hondenkar kruidenierswaren bezorgen en bestellingen opnemen. Louwrens had echter op het Hasselman Instituut in Nieuwendijk gestudeerd zodat hij binnen de dorpsgemeenschap als een geletterde werd beschouwd. Werd er bijvoorbeeld een dominee beroepen dan werd Louwrens namens een aantal gemeenteleden verzocht Zijne Eerwaarde een brief te schrijven om het beroep aan te nemen. In deze periode deed hij al enige pogingen tot publiceren, maar zijn doorbraak kwam pas later toen hij Dussen al verlaten had (1877). Zoals zoveel Nederlanders koesterde hij warme gevoelens voor de Zuid- Afrikaanse boeren tijdens de Boerenoorlog tegen de Engelsen. Hij begon er over te schrijven, en met veel succes. In 1896 verscheen zijn eerste boek, De helden van Zuid-Afrika. In 1899 schreef hij een trilogie over de Tweede Boerenoorlog en in 1900 verscheen De Leeuw van de Modderspruit, het eerste boek van de vijf uit de zogenaamde Wesselsserie. De Wesselsserie sloeg enorm aan, beleefde zo n dertig herdrukken, en werd in het Engels en Zuid-Afrikaans vertaald. Vele boeken zouden daarna nog volgen, zo n 80 in totaal. Vooral op christelijke scholen werden de boeken van Penning verslonden. 20