Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken

Transcriptie

1 EUROPEES PARLEMENT Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken WERKDOCUMENT over het veronderstelde vervoer en illegaal vasthouden van gevangenen in Europese landen door de CIA: follow-up bij het verslag van de TDIP-commissie van het EP Commissie burgerlijke vrijheden, justitie en binnenlandse zaken Rapporteur: Hélène Flautre DT\ doc PE v01-00 In verscheidenheid verenigd

2 Inleiding Toen de beschuldigingen van Europese medeplichtigheid aan de illegale detentiepraktijken van de CIA en de door de regering Bush in het kader van haar "oorlog tegen het terrorisme" opgezette geheime detentieprogramma's in 2005 de krantenkoppen haalden, schudde Europa op haar grondvesten. De mensenrechtenschendingen, namelijk foltering, ontvoering, illegale opsluiting en gedwongen verdwijningen, waren onvoorstelbaar. De aard en de omvang van de illegale activiteiten in Europa, waartoe zonder enige openbare of democratische controle was besloten, vormden een aantasting van de rechtsstaat. De ernst van de situatie vroeg om een bijzondere reactie van het Europees Parlement. Begin 2006 stelde het een tijdelijke enquêtecommissie 1 in om onderzoek te doen naar de rol van Europa bij het illegale vervoer en de illegale opsluiting van gevangenen, en de folteringen en mishandelingen in dit verband, die in strijd zijn met de verplichtingen van de EU en haar lidstaten krachtens het internationaal en Europees recht. Dit onderzoek, dat een jaar duurde, wordt nu in één adem genoemd met de gezaghebbende verslagen van de Raad van Europa over dit onderwerp. In zijn definitieve resolutie, die op 14 februari 2007 werd aangenomen 2, spoorde het Europees Parlement de Raad en de Commissie aan tot het nemen van maatregelen naar aanleiding van de bevindingen in het verslag, waarbij zij de verwachting uitsprak dat de Raad zou aandringen op grondige onderzoeken op nationaal niveau met uitgebreide voortgangsverslagen, en eventueel een afzonderlijk onafhankelijk onderzoek op EU-niveau. De resolutie voorzag in politieke vervolgacties door het EP op basis van de voormalige artikelen 6 en 7 van het Verdrag betreffende de Europese Unie. Vijf jaar later staat het uitblijven van een passende reactie op EU-niveau in schril contrast met het aantal nieuwe verslagen en aanbevelingen van intergouvernementele organisaties, gerechtelijke en parlementaire instanties en actoren uit het maatschappelijk middenveld. In het licht van deze realiteit heeft het EP besloten zijn follow-up vorm te geven in een initiatiefverslag. Doel van het verslag Nu de bewijzen van illegale acties zich opstapelen, moet de EU uitleggen wat er is gebeurd, onder ogen zien wat er misging en de verantwoordingsplicht waarborgen. Daarnaast moet de EU kunnen garanderen dat dergelijke mensenrechtenschendingen in crisissituaties nooit meer voorkomen. Dit is essentieel om: - het vertrouwen van de burger in de democratische instellingen van de EU te behouden; - de mensenrechten in het interne en externe beleid van de EU doeltreffend te beschermen en te bevorderen; - een legitiem, doeltreffend en duurzaam veiligheidsbeleid te garanderen op basis van het internationaal recht. 1 Tijdelijke Commissie verondersteld gebruik door de CIA van Europese landen voor het vervoer en illegaal vasthouden van gevangenen (TDIP). 2 P6_TA(2007)0032. PE v /6 DT\ doc

3 Achtergrond en uiteenzetting van de feiten Sinds 2001 zijn naar schatting enkele honderden "terrorismeverdachten" uit meer dan twaalf landen door de CIA ontvoerd en vastgezet. Vervolgens werden zij door CIA-agenten met geweld en zonder juridische procedure overgebracht naar landen die bekendstaan om systematische foltering, zoals Egypte of Syrië. In geheime gevangenissen werden de verdachten maandenlang in incommunicado-detentie gehouden, gefolterd en verhoord. In 2009 lekte een rapport van het Internationaal Comité van het Rode Kruis (ICRK) 1 uit naar de pers. Het rapport bevatte gedetailleerde beschuldigingen van foltering en andere vormen van mishandeling van de 14 "topverdachten" die in het kader van het geheime CIA-programma waren opgepakt en overgebracht naar Guantánamo Bay. Met name het gebruik van schijnverdrinking ("waterboarding") is bevestigd door officiële Amerikaanse bronnen, onder meer door de voormalige president George W. Bush in zijn memoires in Het TDIP-verslag benadrukte het feit dat deze CIA-programma's werden uitgevoerd in Europa en dat er ten minste twaalf lidstaten bij betrokken waren. Het noemde meer dan 20 slachtoffers van uitlevering en ten minste verdachte vluchten via het Europese luchtruim. Niet alle Europese staten werkten in gelijke mate mee. Sommige van de betrokken staten onthielden zich enkel van commentaar op deze programma's, terwijl andere een actieve rol speelden. Het mogelijke gebruik van artikel 5 van het NAVO-verdrag (inzake gewapende aanvallen, waarop in september 2001 voor het eerst in zijn bestaan een beroep werd gedaan) door EUlidstaten als de basis voor de samenwerking met de CIA, met inbegrip van buitengewone autorisaties en bescherming voor CIA-agenten, roept een aantal vragen op. Ontwikkelingen sinds het TDIP-verslag Het argument dat er geen nieuwe of onvoldoende informatie is, moet bestreden worden. Nieuwe verslagen van de Raad van Europa en de VN-instanties hebben nieuw onderzoek naar voren gebracht dat de doelmatigheid van de verantwoordingsprocessen die in Europa zijn of moeten worden uitgevoerd, ter discussie stelt. Het belangrijkste "nieuws" sinds 2007 inzake Europa betreft het bestaan van geheime CIAlocaties ("black sites") in lidstaten van de EU. In december 2009 bevestigde de Litouwse regering het bestaan van geheime detentiecentra van de CIA in Litouwen (een EU-lidstaat die niet werd genoemd ten tijde van het TDIP-verslag). In oktober 2011 diende een van de bekendste slachtoffers van de uitleverings- en geheime detentieprogramma's van de regering Bush, Abu Zubaydah, een klacht in tegen Litouwen, omdat dit land geen doeltreffend onderzoek had ingesteld naar de eigen verantwoordelijkheid voor Zubaydah's gedwongen verdwijning en foltering in geheime detentie. Een vlucht van Marokko naar Litouwen (via Jordanië), die Abu Zubaydah aan boord zou hebben gehad, werd pas in 2011 ontdekt. In brachten verzoeken in het kader van de vrijheid van informatie nieuw bewijs aan het licht van Poolse medeplichtigheid aan de CIA-programma's. In werd aan Abu 1 ICRK-rapport over de behandeling van 14 "topverdachten" in CIA-detentie van 14 februari 2007, uitgelekt in 2009 en beschikbaar op: // 2 Zie ook het rapport van inspecteur-generaal van de CIA John Helgerson uit 2004 over de verhoorpraktijken in het tijdperk Bush, openbare versie gepubliceerd in augustus 2009 en beschikbaar op DT\ doc 3/6 PE v01-00

4 Zubaydah en aan al-nashiri, een ander bekend slachtoffer, officieel de status van slachtoffer toegekend in het strafonderzoek dat in 2008 werd geopend (wel zitten beiden momenteel vast in Guantánamo Bay). Beide mannen hebben bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens een klacht ingediend tegen Polen vanwege het ontbreken van een onpartijdig gerecht. In Roemenië krijgen de media steeds meer bewijzen boven tafel van het landen van vliegtuigen, het vasthouden van met name genoemde personen en de locatie van black sites (zie bijvoorbeeld nieuwsverslagen van eind 2011, waarin een gebouw in het centrum van Boekarest werd aangewezen als een voormalig detentiecentrum van de CIA). In Europa en Noord-Amerika blijven de media, advocaten, parlementariërs en ngo's informatieverzoeken indienen en informatie analyseren en onthullen over vermeende slachtoffers van geheime CIA-detentie in lidstaten van de EU. Met name de onthullingen over Litouwen hebben de weg vrijgemaakt voor nieuwe openingen naar onontdekte verdachte vluchten, in het bijzonder de bevestiging door Finland en Portugal van een "spinnenweb" van uitleveringsvluchten, zoals beschreven in het verslag van de Raad van Europa uit Rechtszaken in de VS brachten meer "uitleveringslogistiek" boven water, waarbij de relatie tussen de CIA en particuliere luchtvaartmaatschappijen (de zaak-richmor) werd blootgelegd. In februari 2008 erkende het Verenigd Koninkrijk dat er vliegtuigen die actief waren in het kader van het uitleveringsprogramma van de CIA, waren geland op Diego Garcia, dat vermoedelijk dienstdeed als overstaplocatie en/of geheime gevangenis. Eind 2011 ondernamen twee voormalige prominente tegenstanders van Kadhafi, Sami al-saadi en rebellenleider en huidig hoofd van de militaire raad van Tripoli Abdul Hakim Belhadj, juridische stappen tegen de Britse regering en veiligheidsdiensten voor hun actieve rol bij de illegale ontvoering, uitlevering en foltering van beide mannen en hun gezinnen in maart Zij deden dit nadat in Tripoli ontdekte documenten hiervoor aantoonbaar bewijs leverden. Ook de Wikileaks-cables hebben de betrokkenheid van Europese regeringen bij de CIA-programma's bevestigd en/of verduidelijkt. De reactie van de staten en de EU Krachtens het internationaal recht hebben staten de positieve verplichting om ernstige schendingen van de mensenrechten en van het internationaal humanitair recht te onderzoeken. Deze verplichting komt voort uit de vereiste dat regeringen rekenschap moeten afleggen voor mensenrechtenschendingen waarvoor zij verantwoordelijk zijn, dat overheidsactoren moeten worden vervolgd voor begane misdrijven volgens het internationaal recht en dat slachtoffers verhaal moeten kunnen halen voor geleden mensenrechtenschendingen. De verplichting tot onderzoek is onlosmakelijk verbonden met de verplichting tot vervolging en het recht op de waarheid. De nationale verantwoordingsprocessen op parlementair en gerechtelijk niveau zijn in Europa duidelijk aanwezig in vergelijking met de nagenoeg afwezige verantwoordingsplicht in de VS. De meeste ervan zijn echter onvolledig en sommige hebben slechts gediend als doofpot of "zwart gat", zoals in het geval van de hardnekkige ontkenningen door Roemenië. Dit blijft een probleem. De verenigbaarheid met de mensenrechtenverplichting van de EU-lidstaten is in alle gevallen een punt van zorg. Het verslag dat in 2011 door de Raad van Europa werd aangenomen, laat in het bijzonder zien hoe misbruik van het staatsgeheim en de nationale veiligheid een belemmering vormde voor de parlementaire en gerechtelijke controle van mensenrechtenschendingen in het kader van het onderzoek naar de Europese medeplichtigheid aan de uitleverings- en geheime programma's van de CIA. In het verslag van het bezoek van het Europees Comité voor de preventie van foltering PE v /6 DT\ doc

5 (CPT) aan Litouwen 1 worden de belangrijkste aandachtspunten genoemd inzake het strafonderzoek waaraan in 2011 abrupt een einde kwam. In kritische beoordelingen van ngo's en in processen bij het Europees Hof voor de Rechten van de Mens zijn de belemmeringen voor de verantwoordingsplicht nader gedocumenteerd. Deze belemmeringen zijn onder meer het beroep op het staatsgeheim, het gebrek aan transparantie, het gebrek aan medewerking van de regering aan onderzoeken, beperkingen voor juristen om een doelmatige verdediging te voeren en voor slachtoffers om effectief deel te nemen, zeer hoge drempels voor het opstarten of voortzetten van onderzoeken en de beperkte reikwijdte van de onderzoeken. In hun verslagen bieden de Raad van Europa, de VN en deskundigen uit het maatschappelijk middenveld echter krachtige richtlijnen voor onafhankelijk, onpartijdig, grondig en doeltreffend onderzoek naar schendingen van de mensenrechten op parlementair en/of gerechtelijk niveau. De reactie van EU-instellingen De instellingen van de Commissie en de Raad moeten de aanbevelingen van het Europees Parlement volledig en oprecht opvolgen. Ondanks herhaalde oproepen van het EP zijn er voor zover bekend geen initiatieven van de Raad ter ondersteuning van de verantwoordingsplicht voor mensenrechtenschendingen in Europa. De Europese Commissie noemt een aantal beëindigde initiatieven, waaronder brieven aan de drie lidstaten waar geheime CIA-gevangeniscentra zouden zijn gevestigd. Vragen die in het verslag aan de orde moeten komen In hoeverre hebben de binnen de NAVO opgestelde voorschriften bijgedragen aan de ontwikkeling van de CIA-programma's in Europa? Is het gerechtvaardigd dat de criteria voor het aangaan van een oorlog en de bijbehorende overeenkomsten als "Zeer Geheim" zijn gerubriceerd? Geldt artikel 5 nog altijd? Bevinden we ons nog steeds in een oorlogssituatie? Welke nieuwe bewijzen zijn er boven tafel gekomen over de uitleverings- en geheime detentieprogramma's van de CIA in Europa? Hebben de lidstaten voldaan aan hun verplichting om ernstige mensenrechtenschendingen te onderzoeken? Welke onderzoeken zijn er ingesteld? Op welke manier voldoen deze aan de verplichtingen van de lidstaten krachtens het internationaal recht? Hebben de slachtoffers vergoeding gekregen voor de geleden schade? Zijn de verantwoordelijken berecht? Welke belemmeringen werden er ondervonden bij het zoeken naar waarheid en genoegdoening? Waaruit bestaat een onderzoek naar mensenrechtenschendingen? Op welke wijze heeft de EU voldaan aan zijn mensenrechtenverplichtingen krachtens de Verdragen om de verantwoordingsplicht in Europa te waarborgen? Hoe kunnen EU-instellingen overheidsactoren en niet-overheidsactoren helpen om de 1 CPT-verslag van het bezoek aan Litouwen van 4-18 juni 2010, gepubliceerd in mei 2011 en beschikbaar op DT\ doc 5/6 PE v01-00

6 belemmeringen voor het zoeken naar waarheid en genoegdoening weg te nemen? Op welke manier vergroten het Verdrag van Lissabon en de ontwikkeling van EU-beleid en - instrumenten inzake mensenrechten, justitie en binnenlandse zaken de legitimiteit van de EU en haar bevoegdheden om maatregelen te nemen? Moeten de EU-instellingen na toetreding tot het Europees Hof voor de Rechten van de Mens verantwoording afleggen aan dit Hof? Wat zijn de gevolgen van de verhoogde bevoegdheid van de EU op het gebied van veiligheid? Kan de EU streven naar een betere samenwerking en coördinatie tussen de inlichtingendiensten en tegelijkertijd haar aansprakelijkheid afwijzen op het moment dat deze diensten zich bezighouden met illegale praktijken? Hoe kan de EU garanderen dat een dergelijk misbruik niet wordt herhaald? Welke waarborgen zijn er om te verzekeren dat inlichtingen- en veiligheidsactiviteiten het internationaal recht niet schenden? Zouden toezichtsorganen vandaag de dag de noodklok luiden? Welke gevolgen heeft de gebrekkige verantwoordingsplicht voor het interne beleid van de EU inzake bijvoorbeeld asielkwesties en voor de samenhang tussen het interne en externe mensenrechtenbeleid van de EU? PE v /6 DT\ doc