ecologische hoofdstructuur

Transcriptie

1 32 Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur DOOR PAUL BAETEN Wandelen op de schietbaan? Oude munitiebunkers gebruiken voor de opslag van kaas en worst of toch maar ombouwen tot huisvesting van jeugdige autisten? Wonen en golfen op het mobilisatiecomplex of geheel teruggeven aan de natuur? En wat is de cultuurhistorische waarde van dat oude wasgebouw? De vrijgave van veertien voormalige defensieterreinen in Gelderland en Overijssel biedt unieke kansen voor natuur, cultuurhistorie en in beperkte mate wonen. Maar zelden zal op en rond het exercitieterrein zo heftig zijn gediscussieerd over de koers naar de toekomst.

2 33 Voormalig militair oefen- en schietterrein De Dellen bij Heerde, 2006 Oost-Nederland wordt de komende jaren ruim een half procent groter. 489 hectares grond, verspreid over veertien locaties, die decennia - lang in handen waren van Defensie afgesloten door een hek en vaak wit weggeretoucheerd op topografische kaarten keren terug naar de burgermaatschappij. Uitgediend, nu het gevaar dat de Rus morgen in onze spreekwoordelijke achtertuin kan staan definitief lijkt te zijn geweken. En het zijn niet de minste plekjes die Defensie besloten heeft vrij te geven. Bijna zonder uitzonderling vallen de veertien defensie - terreinen onder de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) en zijn er uitzonderlijk hoge natuurwaardes te vinden. Zeker sinds de luide commando s van de sergeanten en het gebrul van pantservoertuigen zijn verstomd, konden vele terreinen zich ontwikkelen tot bescherm - de oases van rust en natuur. De Gorsselse Heide bij Eefde bijvoorbeeld geldt als een van de belangrijkste natte heidegebieden in Gelderland en is een parel in het provinciale natuurbeleid. Ondanks of misschien juist dankzij het geknal van kogels en granaten op deze voormalige schietbaan heeft zich hier een indrukwekkend heidegebied ontwikkeld met vele vennen en spontaan opgeschoten bos. En nabij de voormalige tankbaan op het Mobilisatiecomplex Alverna bij het Gelderse Wijchen is een drukbevolkte dassenburcht te vinden die zich voorlopig althans onbedreigd weet door menselijke activiteit. De lat ligt hoger Michel de Ronden, projectleider bij de Dienst Landelijk Gebied (onderdeel van het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, LNV) is coördinator van de teruggave van de militaire terreinen in Oost-Nederland en lijkt iedere dag dat hij hieraan mag werken als een feestje te beschouwen. Hij vertelt dat bij eerdere inkrimpingen respectievelijk bezuinigingen van Defensie als belangrijkste doelstelling gold, dat er een maximale prijs moest worden behaald voor de vrijkomende terreinen. Geld speelt nog steeds een rol de teruggave van de terreinen moet, zoals dat heet, budgettair neutraal verlopen maar de lat ligt wel degelijk hoger. De voormalige defensiegronden moeten ook een rol gaan spelen in de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit en als het kan een versterking betekenen van de Ecologische Hoofdstructuur. De teruggave van de voormalige militaire terreinen is in deze megaoperatie landelijk gaat het om 53 terreinen met een totale oppervlakte van hectare op een geheel nieuwe leest geschoeid. De terreinen werden als één pakket voor 15 miljoen euro verkocht door het ministerie van Defensie aan het zusterdepartement van LNV, die de uitvoering van de transformatieopdracht gaf aan de Dienst Landelijk Gebied (DLG). Die heeft de opdracht gekregen niet alleen nieuwe eigenaren te vinden voor de terreinen, maar ook een basis te leggen voor de toekomstige ruimtelijke, ecologische en cultuurhistorische >

3 34 > Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur Voormalig schietterrein Gorsselse Heide te Eefde, 2006 Ligging van de veertien militaire complexen in de provincies Overijssel en Gelderland, 2007 kaart Dienst Landelijk Gebied betekenis van de oude munitiemagazijnen, mobilisatie - complexen, kazernes, oefenterreinen en schietbanen. Voordat we een terrein verkopen wordt in overleg met onder andere gemeentes en provincies uitgebreid bestudeerd wat er mogelijk en wenselijk is op de terreinen, legt Michel de Ronden uit. We geven ze niet zonder meer over aan een nieuwe eigenaar. Eerst is het ruimtelijk ontwikkelingskader in beeld gebracht: wat is er überhaupt mogelijk op deze terreinen binnen de ruimtelijke wensen en eisen van rijk, provincies en gemeentes? Vervolgens zijn per terrein ontwerp - ateliers opgezet, waaraan bijvoorbeeld ook natuur - organisaties, particuliere grondbezitters, water schap - pen en omwonenden deelnamen. In deze startfase zijn ontwikkelaars en andere onder - nemers bewust nog buiten de deur gehouden. Eerst werden de maatschappelijke doelen in beeld gebracht, daarna pas de markt. Zo hebben we geprobeerd de beste richting te bepalen voor de toekomst van de terreinen. Welke rol zouden ze kunnen spelen in bijvoorbeeld de versterking van de ecologische hoofd - structuur, voor de toeristische en recreatieve ambities van een regio, de woningbouwbehoefte, maar ook bijvoorbeeld in de huisvesting van zorginstellingen? DLG voegt aan dit wensenlijstje zelf ook twee ambities toe; bij het toekomstig beheer van de terreinen moeten meer dan in het verleden ook particulieren en particuliere organisaties een rol spelen. Verder is de eis dat de aanwezige natuur op de terreinen zo goed mogelijk toegankelijk wordt voor het publiek, Dus géén hekken eromheen, natuur voor mensen. Bovendien vraagt DGL ook aandacht voor het behoud van het cultuurhistorische erfgoed van de militaire aanwezigheid. Michel de Ronden: Het zijn heel bijzondere terreinen, niet alleen vanwege hun ligging en hun ecologische waarden, maar ook omdat ze het verhaal vertellen van de Koude Oorlog. We willen daarom dat de historische footprint behouden blijft. Veertien gebakjes Ook al dragen de terreinen flink wat ontwikkelings - risico s met zich mee om maar wat te noemen: teerhoudend asfalt, monumentale bebouwing of achtergebleven munitie toch is de belangstelling om er iets mee te doen bijzonder groot. Alsof er veertien gebakjes op de toonbank waren uitgestald stortten natuurliefhebbers, ecologen, projectontwikke - laars, recreatieondernemers, zorginstellingen, woningcorporaties, waterschappen en terreinbeheerders zich vol enthousiasme in de discussies over de toekomst van de vrijkomende terreinen. Waar de toekomstige bestemming hoofdzakelijk natuur is, meestal in combinatie met extensieve recreatie, was de koers relatief eenvoudig te bepalen. Zo lag het voor de hand om het grootste deel van het 87 hectare grote oefenterrein De Dellen bij Heerde op basis van oude historische eigendomsgrenzen weer te herenigen met het oorspronkelijke historische landgoed De Dellen, eigendom van Het Gelders Landschap. Het bijzondere hier, is dat een kleiner deel van twintig hectare is doorverkocht aan een aangrenzende particuliere boseigenaar, die dezelfde rechten en plichten krijgt als grootgrondbezitter Het Gelders Landschap. De winst is dat deze particulier als tegenprestatie tien hectare van zijn landbouwgronden ook teruggeeft aan de natuur. Ook de zes losliggende stukken van het oefenterreinen van Het Groote Veld in de gemeente Bronckhorst werden verdeeld over een terreinbeherende natuur - organisatie (Natuurmonumenten) en drie aangrenzende particuliere eigenaren. Het Schietterrein de Gorsselse Heide, honderd hectare groot, kwam na een openbare inschrijving in handen van de Stichting IJssellandschap Olst. Die neemt met het eigendom ook de verplichting over om het door DLG opgestelde ingrijpende natuurherstelplan onverkort uit te voeren en het gebied openbaar toegankelijk te houden.

4 35 Verscheidene claims Complexer wordt het, wanneer er behalve natuur en extensieve recreatie meerdere claims worden gelegd op de percelen. Voor het mobilisatiecomplex Veldhuizen (13,5 hectare) en het munitiemagazijnencomplex Scherpenberg (14,8 hectare), beide dicht bij elkaar gelegen op de oostflank van de Veluwe nabij Loenen (gemeente Apeldoorn), lagen duidelijk verschillende opties op tafel: versterking van een belang rijke ecologische verbindingszone tussen het Veluwemassief en de IJsselvallei, verplaatsing van een recreatiebedrijf, woningbouw ten behoeve van Loenen, uitbreiding van de nabijgelegen golfbaan of zelfs de vestiging van enkele nieuwe landgoederen. De rode ontwikkelingsmogelijkheden zijn hier wat ruimer dan op de evident voor de natuur bestemde terreinen en daarom lagen hier al snel zoveel uiteenlopende belangen, dat het ontwerpatelier er niet direct in slaagde met een eensluidende gebiedsvisie te komen. De discussie werd alleen maar complexer nadat de Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten (thans Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed) de cultuurhistorische waarde van het nog gave ensemble van 25 identieke munitiebunkers van de Scherpenberg met een 9 waardeerde. Uiteindelijk is er een compromis in de maak waarbij op Veldhuizen, dat net buiten de Ecologische Hoofdstructuur ligt, ruimte wordt geboden aan een programma van zestig tot tachtig nieuwe woningen en het bunkercomplex op de Scherpenberg voor een klein deel gebruikt kan worden voor de uitbreiding van de naastgelegen golfen businessclub. Bij het inrichtingsplan, uit te voeren en te financieren door de golfclub, moet dan wel rekening worden gehouden met handhaving van het historische inrichtingspatroon van het terrein. Voormalig Mobilisatiecomplex Alverna bij Wijchen: tankbaan, stalling containers en elektriciteitsgebouw Worsten en kazen De zoektocht naar een geschikte toekomst van de terreinen levert soms verrassende wendingen op. Dat was bijvoorbeeld het geval bij het Stegerveld, een voormalige munitieopslagplaats van een kleine vijftien hectare in de buurt van Ommen. Kenmerkend voor dit bos - achtige terrein zijn de negen trapezevormige munitiebunkers, waarvan het dak ter camouflage met bomen is beplant. Aanvankelijk zouden die, zoals voorgeschreven in het provinciaal beleid, volledig worden gesloopt en zou het hele terrein ontwikkeld worden tot natuur. De sloop zou echter een kostbare zaak worden en bovendien hebben de bunkers ook een cultuurhistorische waarde. De discussie over de toekomst van het terrein kreeg een hele nieuwe richting toen bleek dat het ministerie van LNV op zoek was naar een bijzondere locatie voor een pilot voor een zorglandgoed en dat in de provincie Overijssel bovendien een concrete vraag was naar een pikkel arme omgeving voor de huisvesting van een groep van 24 zwaar autistische jongeren. Stegerveld leek voor beide ambities een ideale locatie, maar de uitwerking van deze gedachte verliep bepaald niet probleemloos. Voorwaarde van de provincie was, dat slechts de helft van de vrijkomende oppervlakte van de te slopen bunkers en loodsen voor nieuwbouw mocht worden ingezet, en dan ook nog geconcentreerd op één plek op het terrein. Om voldoende ruimte te vinden voor de zorginstelling zou dat beteken dat er in meerdere lagen gebouwd zou moeten worden. Vanuit de belangen van deze specifieke doelgroep en de werkwijze > De negen trapezevormige munitiebunkers op het voormalig munitiemagazijnencomplex Stegerveld bij Ommen

5 36 > Veertien stappen dichter bij de ecologische hoofdstructuur VAN TENTENKAMP TOT BUNGALOWPARK Na de val van de Berlijnse Muur (1989) is de Nederlandse krijgsmacht zich gaan bezinnen op zijn toekomstige taak en omvang. De organisatie van het Nederlandse leger was voor een belangrijk deel gericht op een snelle mobilisatie van troepen in het geval van een (dreigende) Russische aanval. De tientallen mobilisatiecomplexen, munitieopslagplaatsen, kazernes en oefenterreinen vormden een samenhangend logistiek geheel om zo snel mogelijk vele manschappen onder de wapenen te roepen, te trainen en te voorzien van materieel. De defensieterreinen uit de Koude Oorlog-periode liggen doorgaans buiten de bebouwde kom, verscholen in een bosrijke omgeving en grotendeels gesitueerd in de oostelijke delen van Noord-Brabant, Gelderland, Overijssel, Drenthe en de drie noordelijke provincies. DECENTRALISATIE De decentralisatie van het leger is evenwel al een oudere erfenis. Van de late zestiende tot halverwege de zeventiende eeuw werden soldaten nog gelegerd in leegstaande kloosters of kerken, of ingekwartierd in tenten- en barakkenkampen. De Franse koning Lodewijk XIV zag de voordelen in van een centrale legering van troepen in speciaal ontwikkelde kazernes die alle functies in één gebouw of gebouwencomplex (lineair, carré- of U-vormig) verenigden: de zogenaamde Vaubankazerne, die vanaf 1685 in zwang raakte. Kazernes waren aanvankelijk gesitueerd binnen de vestigmuren. Na de sloop van de vestingwerken verhuisde het leger vaak naar de rand van de steden, maar werd door de snelle stedelijke groei steeds ingehaald en kwam toch weer binnen de bebouwde kom te liggen. Het steeds grotere en zwaardere materiaal vergde meer ruimte en veroorzaakte bovendien toenemende overlast in de steden. Ook gingen hygiëne en efficiëntie een steeds belang - rijker rol spelen. Dit leidde tot de zogenaamde paviljoenbouw, waarbij verschillende functies (slapen, wassen, ontspannen, opslag et cetera) in verschillende ruimtes rondom de centrale appelplaats werden ondergebracht. De Prins Hendrikkazerne in Nijmegen ( ) is een van de eerste voorbeelden hiervan. Sinds de jaren dertig werden (grootschalige) legerplaatsen consequent ver buiten de bebouwde kom ontwikkeld, bij voorkeur in een landelijke, onontgonnen omgeving, met goede funderingsmogelijkheden en in de nabijheid van zelf te winnen grondwater. PAVILJOENBOUW In de oorlogsjaren bouwde de Duitse bezetter een groot aantal kazernecomplexen, eveneens volgens het principe van de paviljoenbouw. Zowel uit esthetische (Heimatstil) als strategische overwegingen (camouflage) moest de architectuur zo goed mogelijk aansluiten bij de Nederlandse bouwcultuur en het omringende landschap; kazernes als boerderijen, opgetrokken uit bakstenen en gedekt met zadeldaken in een naar een dorpsgemeenschap verwijzende stedenbouwkundige structuur. De legerplaats Klein Heidekamp op het complex Koningsweg Noord bij Arnhem (Deelen) is hiervan een fraai voorbeeld. De opvattingen over de huisvesting van het leger veranderden pas fundamenteel in de jaren zeventig, toen een kazerne niet langer gold als huisvesting voor het collectief van het militaire apparaat, maar voor een groep individuen. De legerplaats moest de soldaat een tweede thuis bieden, met voldoende mogelijkheden tot privacy. De ombouw van de legerplaats De Wittenberg in Garderen tot een soort militair bungalowpark (Generaal- Majoor Kootkazerne) is hiervan het resultaat. Voormalig militair oefen- en schietterrein De Dellen bij Heerde, 2006 > van de zorginstelling was dit niet aanvaardbaar en het project dreigde alsnog vast te lopen. De zorginstelling zag echter nog steeds wel wat in de locatie als prikkelarme omgeving voor de huisvesting van jeugdige autisten. En het project had inmiddels bij meerdere partijen belangstelling gewekt: een plaatselijke traiteur kwam met het plan om in de voormalige munitiebunkers streekproducten als worsten en kazen te drogen leggen, en natuur beschermers zagen graag een of twee van deze bunkers gereserveerd voor vleermuizen. De (landschaps)architecten van AtelierOverijssel, door DLG gevraagd om over het Stegerveld mee te denken, constateerden echter dat het lastig was om tot een goed, integraal plan te komen met zoveel belangen en eisen die niet uit de locatie zelf voortkomen. De aanvankelijke doelstelling om er één groot markant gebouw neer te zetten als onderdeel van het zorglandgoed, het behouden van de zware grondgedekte bunkers en het openstellen van het terrein en de bunkers voor recreanten, verdragen zich bijvoorbeeld slecht met de prikkelarme omgeving waar autisten bij gebaat zijn. Zo n overladen programma van eisen dreigde volgens AtelierOverijssel te leiden tot een verwaterd plan. Inmiddels wordt de oplossing gezocht in een bouwkundige aanpassing van de negen bunkers die door coupures in het dak juist weer heel geschikt zouden kunnen zijn als huisvesting voor de jeugdige autisten, waardoor er minder noodzaak is voor nieuwbouw ten behoeve van de zorginstel ling. Het resterende deel van het terrein krijgt daarmee een overwegende natuurfunctie. Per complex is het steeds een zoektocht naar een maatwerkoplossing, zegt Michel de Ronden hierover. Deze terreinen zijn dermate interessant, dat vele partijen interesse tonen en inderdaad soms tegenstrijdige dingen verlangen. Daar proberen we dan zo goed mogelijk uit te komen. De oplossing voor het Stegerveld zat in het feit dat alle partijen overtuigd raakten van de cultuurhistorische noodzaak van het behoud van de bunkers. Toen deze bunkers niet meer meegeteld hoefden te worden in het rekensommetje over de beschikbare ruimte voor nieuwe ontwikkelingen op het terrein, was de impasse doorbroken.

6 37 Voormalig militair oefen- en schietterrein De Dellen bij Heerde, 2006 Coupure uit Structuurvisie Arnhem 2010, landelijk Wonen in Groen Raamwerk, oktober 2008 kaart gemeente Arnhem Voormalige kazernecomplexen Kamp Koningsweg Noord (KKN) bij Arnhem foto Ton Koene Spektakelstuk Koningsweg Noord Het grootste spektakelstuk van de vrijkomende militaire terreinen in Oost- Nederland is zonder twijfel de transformatie van de twee naast elkaar gelegen kazernecomplexen Kamp Koningsweg Noord (KKN) en de Zeven Provinciën bij Schaarsbergen (gemeente Arnhem); een enorm complex van veertig gebouwen met meer dan m 3 bouwvolumes, verspreid over een prachtig terrein van zeventien hectare aan de voet van de Veluwe. De cultuurhistorische betekenis van dit terrein is bijzonder groot. Al vanaf het eind van de negentiende eeuw was in deze omgeving een schietterrein (Kemperheide) voor de infanterie te vinden en vanaf 1914 werd een simpel heideveldje aangewezen als het Militair Luchtvaartterrein Arnhem, van waaruit een enkel vliegtuigje de oostelijke grenzen van het koninkrijk kon bewaken. De Duitse bezetter zag de strategische waarde van deze landbouwenclave Deelen meteen in en nam er meteen na de capitulatie massaal bezit van. Hier werd de roemruchte Fliegerhorst Deelen gevestigd, één van de grootste vliegvelden in Europa en het paradepaardje van de Duitse Luftwaffe. Op het terrein verrees het toen meest geavanceerde luchtcommandocentrum ter wereld, van waaruit de Luftnachrichtenhelferinnen ofwel de Blitzmädels onder andere de Duitse aanvallen op Engeland coördineerden. Vorig jaar stelde de gemeenteraad van Arnhem het door de Dienst Landelijk Gebied opgestelde Publieke Programma van Eisen vast, waaraan degene aan wie in de loop van dit jaar de openbare inschrijving wordt gegund, moet voldoen. De nieuwe eigenaar zal 22 van de veertig aanwezige gebouwen moeten slopen en krijgt beperkte herbouwmogelijkheden, uitsluitend op plekken waar de oorspronkelijke, kort na de oorlog gesloopte bouwwerken van de Fliegerhorst Deelen hebben gestaan. Uiteindelijk moet 40 procent van het huidige bouwvolume worden verwijderd en meer dan de helft van de m 2 aan asfalt en verhardingen worden gesaneerd. Harde eisen worden gesteld aan de toekomstige openbare toegankelijkheid van het gebied, het versterken van de natuurwaarden en het behoud van het cultuurhistorisch erfgoed. Toch is ook hier volgens Michel de Ronden geen sprake van een blauwdruk die DLG de toekomstige eigenaar oplegt. Wij dagen de markt uit om met inspirerende oplossingen te komen voor een goede toekomstige invulling. Maar we laten dit complex, net als alle andere terreinen, pas los als we stevig de voorwaarden voor de toekomstige ontwikkeling hebben geformuleerd. De overheid heeft deze terreinen ooit tot zich genomen voor militair gebruik, maar blijft zich ook verantwoordelijk voelen voor de toekomst van deze unieke en waardevolle plekken. < BRONNEN: Militair Erfgoed, Categoriaal Onderzoek Wederopbouw , Rijksdienst voor Archeologie, Cultuurlandschap en Monumenten Voorheen Munitieopslag, Advies ruimtelijke kwaliteit voor Stegerveld, AtelierOverijssel Rapportage Inventarisatie & Onderzoek, Complex Koningsweg Noord & Zeven Provinciën, DLG Analyse militaire terrein Scherpenberg e.o. AMC 2 project, Universiteit Wageningen Ontwerpatelier herbestemming MOB-complex Alverna Ontwerpatelier Veldhuizen en Scherpenberg Ruimtelijk Ontwikkelingskader Militaire Terreinen Gelderland, Provincie Gelderland Website Nederlands Instituut voor Militaire Historie, Website Project Ontwikkeling Militaire Terreinen,