samenvatting index: Werk en inkomen blz. 1 van 10

Transcriptie

1 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 1 van 10 Hoofdstuk 1 Vergrijzing kost geld 1.1 Actieven = Mensen die betaald werk verrichten en dus premies betalen. Soms wordt het aantal actieven gelijk gesteld aan de beroepsbevolking (de werkzoekenden zonder werk die actief naar een baan zoeken voor meer dan een bepaald aantal uur per week behoren dan ook tot de actieven). Inactieven = mensen die van een uitkering leven, o.a. 65-plussers, werklozen en arbeidsongeschikten. De i/a-ratio is de verhouding tussen inactieven en actieven. Als de toename van het aantal inactieven groter is dan die van de actieven, moeten de actieven meer premies gaan betalen. 1.2 In West-Europa is sprake van vergrijzing: het aantal ouderen als percentage van de totale bevolking neemt toe. En deze mensen worden bovendien steeds ouder. Men schat dat tussen 2000 en 2040 het aantal 65-plussers verdubbelt tot 4 miljoen. Al deze mensen hebben recht op een AOW-uitkering en omdat ze langer leven, ook gedurende een langere periode. Bij een welvaartsvaste uitkering is de jaarlijkse verhoging gekoppeld aan de loonstijging van de cao-lonen in de marktsector. Bij een waardevaste uitkering is de verhoging gekoppeld aan de inflatie. Financieringswijzen van de sociale zekerheid: - bij het omslagstelsel ontvangen de inactieven een uitkering die betaald wordt uit de sociale premies die de actieven van hun loon afdragen. - bij het kapitaaldekkingsstelsel ontvangen de inactieven een uitkering uit vermogen dat zij zelf bij elkaar hebben gespaard toen zij nog actief waren. Achter hun uitkering zit opgebouwd spaargeld of opgebouwde beleggingen ('kapitaal').

2 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 2 van Economische groei houdt de gevolgen van vergrijzing betaalbaar. Er zijn dan veel werkenden die premies afdragen voor de sociale zekerheid. Economische groei betekent dat het reële BBP in een bepaalde periode stijgt: er worden meer goederen en diensten geproduceerd en dit leidt tot meer inkomen. De hoeveelheid en de kwaliteit van de productiefactoren bepalen de productiecapaciteit (de totale hoeveelheid goederen en diensten die er maximaal gemaakt kan worden) en dus het aanbod van een land. Of deze capaciteit volledig wordt benut hangt af van de omvang van de bestedingen, dus de vraag. De bezettingsgraad is de werkelijke productie en wordt uitgedrukt als percentage van de productiecapaciteit. Er zijn 4 groepen vragers/besteders: i consumenten, zij vragen duurzame en niet-duurzame consumptiegoederen; deze vraag hangt af van hun inkomen, het consumentenvertrouwen, de rentestand en de verwachte prijsinflatie. ii producenten, zij vragen vaste en vlottende kapitaalgoederen. Vlottende kapitaalgoederen zijn grondstoffen die verloren gaan in het productieproces, bijvoorbeeld een pot pindakaas die C1000 inkoopt is even later de winkel uit door verkoop. Pas als de voorraad vlottende activa toeneemt is die toename een (tijdelijke) investering. De investeringen in vaste kapitaalgoederen hangen af van de winstverwachtingen en de rentestand. Investeringen hebben zowel een bestedingseffect (kopen van duurzame activa = besteden) als een capaciteitseffect (productiecapaciteit van een onderneming met meer vaste activa wordt groter). iii de overheid besteedt geld aan overheidsinvesteringen, zoals wegen, en overheidsconsumptie. De overheidsconsumptie is vooral de salarisbetaling aan de ambtenaren. iv het buitenland vraagt Nederlandse producten, dit is onze export (maar onze import moet van de 4 eerder genoemde bestedingsgroepen worden afgetrokken). Dus: Y (nationaal product) = C + I + O + E M De schommelingen in de bestedingen veroorzaken conjunctuurgolven. De trend is de gemiddelde groei van de productiecapaciteit over een aantal jaren, in westerse landen is dit doorgaans een opgaande lijn. Er zijn 3 conjuncturele situatie te onderscheiden: - laagconjunctuur of onderbesteding: de bestedingen zijn onvoldoende om de productiecapaciteit volledig te benutten (er is sprake van een outputgap), dit leidt tot conjuncturele werkloosheid. - hoogconjunctuur of overbesteding: de vraag naar goederen en diensten is hoger dan het aanbod, dit leidt tot bestedingsinflatie en een krappe of overspannen arbeidsmarkt. - bestedingsevenwicht: de vraag is gelijk aan het aanbod, prijzen en lonen zijn redelijk stabiel en er is volledige werkgelegenheid.

3 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 3 van Recessie = 2 kwartalen achter elkaar krimp, een daling van het BBP. Depressie = als een periode van onderbesteding heel lang duurt. Economen proberen schommelingen in de economie te verklaren, want als ze de oorzaken weten, kunnen ze de problemen misschien oplossen. Conjuncturele problemen gaan meestal vanzelf weer over, maar de overheid kan wel een handje helpen. Volgens de bekende econoom Keynes moet de overheid in tijden van laagconjunctuur de economie weer op gang brengen door de belastingen te verlagen en de overheidsuitgaven te verhogen. Tijdens een conjuncturele neergang kan de betaalbaarheid van de vergrijzing in gevaar komen. Daarom zijn er maatregelen nodig om het pensioenstelsel aan te passen. Deze ingrepen zijn te splitsen in 3 soorten: - maatregelen ter beperking van het aantal uitkeringsgerechtigden: afschaffen van VUTregelingen en prepensioenen, verhogen van de AOW-leeftijd (helaas komen er dan geen banen vrij voor jongeren); - maatregelen ter beperking van de hoogte van de uitkeringen: de AOW omzetten van een welvaartsvaste in een waardevaste uitkering; de aanvullende pensioenen niet langer baseren op het laatstverdiende loon, maar op het gemiddelde loon (is al gebeurd). - een verandering van de financiering: de AOW voor een deel ook via het stelsel van kapitaaldekking laten gaan; de AOW niet langer door sociale premies te financieren, maar met belastinggeld, dat noemen we fiscalisering van de AOW*, dan gaan 65-plussers ook meebetalen aan de oudedagsvoorziening. *Deze fiscalisering vindt al plaats door de premie AOW gelijk te laten en de tekorten in de premiepot aan te vullen met belastinggeld.

4 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 4 van 10 Hoofdstuk 2 Arbeidsmarkt en Inkomen 2.2 De arbeidsmarkt is een abstracte markt, d.w.z. het gaat om het geheel van vraag naar en aanbod van arbeidstijd/arbeidskrachten. De werkgevers zijn hierbij de vragers en de mensen die willen werken de aanbieders. Het totale aanbod op de arbeidsmarkt bestaat uit de gehele beroepsbevolking, zowel de werkenden als de werklozen. De vraag is gelijk aan het aantal bezette arbeidsplaatsen (=feitelijke werkgelegenheid) en de vacatures, de mogelijke werkgelegenheid dus. De aanbodlijn verloopt stijgend: als de lonen stijgen neemt het aanbod van arbeid van mensen die eerst niet of weinig werkten toe. Het aanbod kan dus toenemen door hoger loon (langs de aanbodlijn), maar ook doordat meer mensen-zonder-baan actief naar werk gaan zoeken als ze een grotere kans denken te maken op een baan (aanbodlijn gaat naar rechts), dit is het aanzuigingseffect van een betere conjunctuur. Als de conjunctuur tegenzit is er sprake van het omgekeerde: een ontmoedigingseffect. De vraaglijn naar arbeid verloopt dalend: als de lonen stijgen, daalt de vraag naar arbeid, bedrijven gaan dan kapitaalintensiever werken. Als het loon verandert c.p. is er een verschuiving op/langs de vraag- of aanbodlijn. Als de overige omstandigheden bv. de conjunctuur veranderen verschuiven de aanbod- of vraaglijnen naar links of rechts. Bij werkloosheid, als het aanbod van arbeid groter is dan de vraag, zouden de lonen dalen, waardoor de vraag naar mensen toe zou nemen en het aanbod af, zodat er evenwicht zou komen, maar door de Wet op het Minimumloon, kunnen lonen niet eindeloos naar beneden. 2.3 De arbeidsmarkt voldoet niet aan de kenmerken van de marktvorm volkomen concurrentie. Arbeid is een heterogeen goed, de arbeidsmarkt bestaat uit vele deelmarkten. Dit verklaart ook dat er tegelijkertijd sprake kan zijn van vacatures en van werklozen. We onderscheiden 3 grote deelmarkten: - banen waarvoor een hogere opleiding nodig is - de middenfuncties - het laaggeschoolde werk, hier is het aanbod groter dan de vraag, dit zou kunnen leiden tot zeer lage lonen, daarom heeft de overheid minimumlonen ingesteld. Veel laaggeschoold werk verdwijnt door automatisering of omdat bedrijven verhuizen naar lagelonenlanden. Op de arbeidsmarkt worden de werknemers bij loononderhandelingen vertegenwoordigd door vakbonden, dus eigenlijk zijn er maar een paar aanbieders van arbeid, dus dat lijkt meer op oligopolie. De toetreding is meestal niet vrij: voor de meeste banen heb je toch diploma s nodig. De transparantie op de arbeidsmarkt laat ook te wensen over: je weet niet welke bedrijven mensen nodig hebben en welk salaris ze bieden. De situatie op de arbeidsmarkt bepaalt hoe sterk partijen in de CAO-onderhandelingen staan: bij werkloosheid staan werknemers (de vakbonden) zwak, bij een krappe arbeidsmarkt staan ze juist sterk. Risico s van een te hoge loonstijging voor werknemers: - bedrijven vervangen personeel door machines - ze verhuizen naar lagelonenlanden - ze houden minder geld over om te investeren in uitbreidingen en vernieuwingen - hun concurrentiepositie verslechtert als ze de hoge lonen doorberekenen.

5 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 5 van Waarom verdient de een meer dan de ander? - hogere opleiding - meer ervaring - mensen zijn moeilijk te vinden - hogere leeftijd - meer verantwoordelijkheid - groter aantal uren. Loonkosten 1925 Sociale lasten werkgever 175 Brutoloon 1750 Loonheffing 570 Nettoloon 1180 De wig is het verschil tussen loonkosten en nettoloon, dus = 745, ofwel 42,6% van het brutoloon. Een groeiende wig kan negatieve gevolgen hebben voor de economie: - arbeid is duur, doorberekenen in de prijs (afwentelen) tast de concurrentiepositie aan; - bedrijven verplaatsen de productie naar lagelonenlanden (ontwijken); - men laat klussen zwart uitvoeren (ontduiken) of doet het zelf, waardoor de overheid belasting- en premie-inkomsten misloopt en de tarieven gaat verhogen. Hoe komen de lonen tot stand? Soms (als het economisch slecht gaat) sluiten werkgevers en werknemers in overleg met de overheid op landelijk niveau een Centraal Akkoord, die afspraken gelden dan voor alle bedrijfstakken in het hele land. Op bedrijfstakniveau onderhandelen werkgevers(bonden) en vakbonden (2-)jaarlijks over een CAO = collectieve arbeidsovereenkomst. Hierin staan de primaire arbeidsvoorwaarden: lonen en werktijden en de secundaire: bv. een auto van de zaak, scholing. De Minister van Sociale Zaken kan zo n CAO algemeen verbindend verklaren, de CAO geldt dan voor de hele bedrijfstak, ook als bedrijven niet mee onderhandeld hebben. De werkgever en werknemer maken samen op individueel niveau afspraken over functie en omvang van de aanstelling, de rest ligt meestal vast in de CAO. Niet iedereen valt onder een CAO, meestal de best betaalde banen niet en zelfstandigen ook niet. Loonruimte: Bij de loononderhandelingen tussen werkgevers en vakbonden staat de loonruimte centraal: dit is een loonstijging in procenten die de winst in procenten van de toegevoegde waarde van bedrijven niet aantast. De procentuele loonstijging die binnen de loonruimte blijft noemen we de mogelijke loonstijging. Deze hangt af van de prijsstijging in % en de stijging van de arbeidsproductiviteit in %. Voorbeeld: Stel inflatie = 2,5% en toename arbeidsproductiviteit = 1%. Daaruit volgt voor de index voor het mogelijke loonniveau : (102,5 101)/ ,53. Dus de loonruimte = 3,53%. Een minder nauwkeurige berekening uit de praktijk is: loonruimte = 2,5% + 1% = 3,5% (doe dit maar niet bij een toets of op het eindexamen). Er zijn 3 soorten loonstijging: - prijscompensatie: om koopkracht te behouden - initiële of reële loonstijging: de koopkracht neemt voor iedereen toe - incidentele loonstijging voor individuele werknemers bv. na het volgen van een cursus.

6 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 6 van Als de CAO-lonen in de marktsector stijgen, stijgt ook het minimumloon mee. Alle uitkeringen zijn weer gekoppeld aan het minimumloon, maar als er teveel inactieven komen wordt dit onbetaalbaar. Sociale zekerheid bestaat uit: Sociale verzekeringen: hiervoor betalen de deelnemers premies; Sociale voorzieningen: deze worden betaald uit de belastingopbrengsten, zoals de Wet Werk en Bijstand en de Algemene Kinderbijslagwet. Sociale verzekeringen bestaan uit: Volksverzekeringen: deze zijn voor iedereen in Nederland, zoals de Algemene Ouderdomswet, de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten, de Algemene Nabestaandenwet en de Zorgverzekeringswet. Werknemersverzekeringen: deze zijn alleen voor mensen in loondienst, zoals de Wet Werk en Inkomen naar Arbeidsvermogen (opvolger van de WAO), de Werkloosheidswet en de Ziektewet. De Ziektewet is inmiddels geprivatiseerd. Een werkgever moet een zieke werknemer maximaal 2 jaar 70% van het loon doorbetalen, maar de werkgever kan zich hiervoor verzekeren bij een particuliere verzekeringsmaatschappij. Die maatschappijen streven naar winst, dus bij een laag ziekteverzuim betaal je minder premie, waardoor je als werkgever eerder zult proberen het ziekteverzuim terug te dringen. Maar zieken zullen dan soms doorwerken, terwijl dat eigenlijk onverantwoord is en mensen die een grotere kans hebben om ziek te worden zullen niet meer aangenomen worden. Begrippen die verband houden met verzekeringen: Asymmetrische informatie: mensen verzekeren zich wellicht omdat ze weten dat het risico dat ze lopen (gezien hun persoonlijke omstandigheden, gedrag of omgeving) groter is dan de te betalen premie. Anderen verzekeren zich wellicht niet om de tegenovergestelde reden. De verzekeraar moet werken met kennis over de 'gemiddelde verzekerde' en stelt daar de premie op af. De verzekeraar heeft dus niet dezelfde (symmetrische) informatie. De hier geschetste situatie leidt via averechtse selectie (de bovengemiddelde risico's worden alleen nog maar verzekerd) tot steeds hogere premies. De verzekeraar zou ook een informatievoorsprong kunnen hebben, bijvoorbeeld als hij de het elektronisch patiëntendossier van de verzekerde in handen had. Dat zou kunnen beteken dat iemand uitgesloten wordt van een aanvullende zorgverzekering, dit is ook averechtse selectie omdat dan alleen de risico's onder het gemiddelde voor verzekering overblijven. Averechtse selectie of negatieve selectie, risico-selectie, adverse selection: zie hierboven. Averechtse selectie kan worden voorkomen door een verzekering voor iedereen verplicht te stellen (zoals de basiszorgverzekering). Moreel risico: op een hellend moreel vlak kunnen geraken, bijvoorbeeld het nemen van meer risico omdat men zich heeft verzekerd of het oplichten van de verzekeraar. Risico-aversie: Afkeer van risico. Als men in het algemeen graag risico's verkleint, dan is er een brede bereidheid zich te verzekeren. Dan spelen de problemen van averechtse selectie bijna geen rol.

7 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 7 van De categoriale inkomensverdeling: de verdeling van het BBP over de categorieën loon, interest, pacht en winst. De loonquote is totale loonkosten bbp 100%; de winstquote is winst bbp 100%; De rente- en de huurquote zijn redelijk constant, dus als de loonquote stijgt, daalt de winstquote. In slechte tijden stijgen de arbeidskosten door oplopende premies, in betere tijden maken bedrijven grote winsten. Nadelen van een dalende winstquote zijn: - minder investeringen; - slechtere concurrentiepositie. De loonquote bij de overheid is altijd 100 % omdat de toegevoegde waarde van de overheid gelijk staat aan de ambtenarensalarissen. Als de overheid buiten de berekening van de loonquote wordt gelaten krijg je deze aangepaste loonquote: arbeidsinkomensquote = loon werknemers bedrijven + toegerekend loon zelfstandigen netto toegevoegde waarde van bedrijven 100% Toegerekend loon zelfstandigen geeft aan welk deel van de winst van zelfstandigen als beloning voor hun arbeid moet worden gezien. De arbeidsinkomensquote is dus de loonquote bij bedrijven en zelfstandigen. Hoofdstuk 3 Arbeidsparticipatie 3.2 De beroepsgeschikte bevolking: iedereen tussen de 15 en 65 jaar. De beroepsbevolking: iedereen tussen de 15 en 65 jaar die minimaal 12 uur per week betaalde arbeid wil en kan verrichten (mensen in loondienst plus zelfstandigen, mar ook werklozen). Het deelnemingspercentage of de participatiegraad geeft aan welk deel van de beroepsgeschikte bevolking daadwerkelijk deelneemt aan het arbeidsproces. De participatiegraad is de laatste jaren toegenomen, vooral onder vrouwen: - het wordt steeds meer geaccepteerd dat vrouwen buitenshuis werken - er zijn meer deeltijdbanen - er zijn meer kinderopvangmogelijkheden - het is steeds moeilijker om van 1 salaris een huis te kopen - gunstig economisch klimaat in de jaren negentig (aanzuigingseffect op de arbeidmarkt). Door een grotere participatie daalt de i/a ratio en dat maakt de verzorgingsstaat betaalbaar. 3.3 Is er wel werk? Want anders leidt een hogere arbeidsparticipatie alleen maar tot meer werkloosheid. Vraag- en aanbodlijnen op de arbeidsmarkt verschuiven steeds. Door een hoogconjunctuur stijgt de vraag naar arbeid en verschuift de lijn naar rechts.

8 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 8 van Je kunt de werkgelegenheid meten in personen, maar ook in arbeidsjaren. Een arbeidsjaar staat voor de arbeidstijd van een fulltimebaan gedurende 1 jaar. Opm. Je mag dus niet zeggen dat een arbeidsjaar een voltijdbaan is (een 0,4-baan en een 0,6- baan zijn samen ook een arbeidsjaar) of dat een groter aantal arbeidsjaar alleen maar kan als er meer voltijdbanen komen. Door de toename van deeltijdbanen is het aantal personen dat werkt groter geworden t.o.v. het aantal arbeidsjaren. werkgelegenheid in personen De p/a-ratio = werkgelegenheid in arbeidsjaren De afgelopen 20 jaar is de p/a-ratio steeds verder gestegen boven de 1. Om internationaal werkloosheidscijfers met elkaar te kunnen vergelijken kijkt men naar werkloosheid in procenten van de beroepsbevolking. Maar er is ook verborgen werkloosheid (niet geregistreerd): - 3 mensen aan het werk terwijl 1 persoon het alleen af zou kunnen (underemployment) - WAO-ers die bij aangepaste werkomstandigheden weer zouden kunnen werken - huisvrouwen, als zij wel een baan willen maar niet openlijk actief zoeken - studenten als ze tevergeefs naar parttimebanen zoeken, maar buiten de statistieken blijven. Er bestaat ook verborgen werkgelegenheid: zwart werk en vrijwilligerswerk. Vrijwilligerswerk kan natuurlijk wel samengaan met werkloosheid. Werkloosheid is een economisch probleem: de i/a-ratio stijgt, premies gaan omhoog, de wig stijgt, werknemers verliezen koopkracht en werkgevers krijgen een slechtere concurrentiepositie. Dus de sociale zekerheid wordt onbetaalbaar. Er zijn verschillende soorten werkloosheid: Conjuncturele werkloosheid of onderbestedingswerkloosheid, deze ontstaat door een tijdelijk tekortschietende vraag naar producten. Wat kan de overheid doen om de vraag te laten stijgen? - belastingen verlagen (loonbelasting, BTW, vennootschapsbelasting) - de overheidsuitgaven verhogen. Het nadeel van zo n anticyclisch begrotingsbeleid is dat het financieringstekort (in de media wordt dit altijd begrotingstekort genoemd) tijdelijk toeneemt. Maar als de laagconjunctuur weer verdwijnt zullen de inkomsten weer stijgen en de uitgaven weer dalen, dus een deel van de uitgaven wordt weer terugverdiend, het inverdieneffect. Structurele werkloosheid is langdurige werkloosheid door veranderingen in de productiestructuur, dus aan de aanbodkant van de economie. Kwantitatieve structuurwerkloosheid: er zijn te weinig arbeidsplaatsen, door: - automatisering/mechanisering (diepte-investeringen) - verplaatsing van bedrijven naar lagelonenlanden - fusies en bedrijfssluitingen - te laag investeringsniveau. Maatregelen en gewenste sociaal-economische voorwaarden: - loonmatiging - investeringssubsidies voor bedrijven (probleem met subsidies is wel altijd dat er weer belastinggeld voor nodig is, dat is direct of indirect ook weer een last voor bedrijven).

9 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 9 van 10 - verbetering van het 'vestigingsklimaat' voor bedrijven door lagere winstbelasting, prettig sociaal klimaat, makkelijk te vinden hooggeschoold personeel, arbeidsrust (weinig stakingen), vakbonden die de looneisen binnen de loonruimte houden, geen corruptie, - herverdeling van werk door ATV, VUT

10 samenvatting index: Werk en inkomen blz. 10 van 10 Kwalitatieve structuurwerkloosheid: vraag en aanbod sluiten niet op elkaar aan: Maatregelen: - scholing - werkervaringsprojecten (waardoor vaardigheden kunnen worden verkregen) - vergroten van het verschil tussen loon en uitkering (waardoor de scholingsinspanning zou kunnen worden bevorderd) - strafkorting op de uitkering (zie vorige voorbeeld), verhuissubsidies Frictiewerkloosheid: werkloosheid korter dan 3 maanden omdat solliciteren naar een (nieuwe) baan tijd kost. De tijdelijk werkloze en de vacature die hem/haar aan het werk zal helpen staan dus al voor elkaar klaar, maar ze moeten nog bij elkaar worden gebracht. Maatregelen: goede bemiddeling, transparant maken van de arbeidsmarkt, goede up-to-date informatie over vacatures. Seizoenswerkloosheid: bv. iemand die in een strandtent werkt heeft in de winter geen werk. Hoofdstuk 4 Levensloop en economische beslissingen 4.1 Wie heel jong is en nog geen opleiding heeft gevolgd of afgerond, of wie te oud is om nog te werken kan niet van eigen arbeidsinkomen leven. In deze levensfasen is aanvullend inkomen nodig om in de behoeften te voorzien. Dat aanvullend inkomen moet worden verdiend in de levensfase tussen te jong en te oud in. Dat betekent dat er geleend, gespaard, belegd en ontspaard wordt om over de gehele levensloop de behoeften en middelen op elkaar af te stemmen. Natuurlijk doen mensen dit niet allemaal zelf en voor zichzelf. Een groot deel van de overheveling van middelen gaat binnen de gezinnen (van de ouders naar de jonge kinderen, en als er geen sociale zekerheid bestaat ook andersom van de kinderen naar de bejaarde ouders). Verder is die overheveling van middelen geïnstitutionaliseerd: via de overheid die (vanuit belastinggeld) voor gratis onderwijs zorgt, via de sociale zekerheid die zorgt voor AOW en andere ouderdomszorg, via verplichte pensioenregelingen, Er blijven voor een persoon toch nog voldoende eigen beslissingen over om binnen zijn/haar levensloop 'te ruilen over de tijd', daarover gaan 4.2 en en 4.3 Verschillende voorbeelden (3 ) van het beheer van de persoonlijke financiën in verband met de levensloop: - inkomstenbelasting en het eigen huis, - de alternatieve kosten van een huis kopen en het sluiten van een hypothecaire lening (woonlasten en waarde-ontwikkeling eigen huis tegenover huren), - studeren of snel gaan werken