PREHISTORIE Jagers en verzamelaars Venus van Willendorf

Transcriptie

1 Jagers en verzamelaars Venus van Willendorf 257 I Dit beeldje is in 1908 door een archeoloog bij Willendorf in der Wachau in Oostenrijk gevonden. Het is ruim 11 centimeter groot en kan niet zelfstandig staan, moet dus vastgehouden worden. Het wordt gedateerd tussen en voor Christus. Het draagt de naam 'Venus van Willendorf', hoewel er geen enkel verband gelegd kan worden met de Romeinse godin Venus. II Op de vindplaats van de 'Venus van Willendorf' (bron 1) zijn ook onderstaande vondsten gedaan. 1 Ontleen aan de bronnen I en II wat het bestaansmiddel was van de mensen, die de 'Venus van Willendorf' gemaakt hebben. Leg je antwoord uit. 2 Archeologen hebben in de vorm van hypotheses - verschillende verklaringen proberen te geven voor de 'Venus van Willendorf'. Enkele daarvan zijn: a De maakster was zelf zwanger en heeft het beeldje, symbool van haar vruchtbaarheid, gemaakt om zichzelf te kunnen zien. b Het beeldje wijst op de succesvolle, welvarende toestand van deze groep mensen. Bepaal van beide hypotheses in hoeverre ze door de bronnen I en II ondersteund worden.

2 Jagers Samenlevingsvorm 1378 Schilderij uit 1892 van de Franse schilder Emmanuel Benner, getiteld: 'Les hommes préhistoriques chassant l'ours'. 'Ours' is Frans voor 'beer'. 1 Bepaal met twee aanwijzingen uit de bron of Benner prehistorische jagers of prehistorische boeren heeft geschilderd. 2 Het is de vraag of je dit schilderij kunt gebruiken als bron voor kennis over de prehistorie. Noem één aspect in dit schilderij dat niet overeenkomt met onze wetenschappelijke kennis van de prehistorie. Leg je antwoord uit. 3 Je kunt stellen dat Benner ook elementen heeft toegevoegd om te romantiseren: ze zijn niet per definitie onjuist, maar in de gegeven situatie eerder bedoeld om de kijker te boeien dan om de historische werkelijkheid weer te geven. Noem twee van deze elementen en leg steeds je antwoord uit.

3 Neolithische revolutie 277 Op scholen in de Verenigde Staten wordt met deze poster de overgang van de samenleving van jagers en verzamelaars naar de agrarische samenleving in de Nieuwe Steentijd (Neolithicum) uitgelegd. 1 Volgens de maker van de poster vormde de overgang van een samenleving van jagers en verzamelaars naar een samenleving van boeren een revolutionaire verandering. Ontleen aan de bron drie argumenten die deze stelling ondersteunen. 2 Het is duidelijk de bedoeling van de maker van de poster geweest om de 'neolitische revolutie' op een aansprekende manier uit te leggen. Toch is er bij een dergelijke aanpak een behoorlijke kans dat de historische werkelijkheid onjuist of onvolledig wordt weergegeven. Noem (op basis van je kennis van de vroegste samenlevingen) een punt van kritiek op de poster. Leg je antwoord uit.

4 Reconstructie samenleving 743 Reconstructietekening van menselijke activiteit tijdens de prehistorie; de plek heet Caer Drewyn en ligt in Wales. 1 Bepaal met drie verschillende aanwijzingen uit de bron of deze mensen in de tijd van de jagers of in de tijd van de boeren leefden.

5 Samenlevingsvorm 237 Een reconstructie van een groep mensen in de prehistorie, op basis van opgravingen in 1982 in Flag Flen in East- Anglia. 1 Bepaal of in bovenstaande bron een samenleving van jagers en verzamelaars of van boeren wordt weergegeven. Ondersteun je antwoord met drie verschillende gegevens uit de bron.

6 Landbouw 176 Reconstructietekening van een groep mensen uit de prehistorie. 1 Toon met vier elementen uit de bron aan waarom hier niet langer sprake is van een samenleving van jagers en verzamelaars.

7 Cultuur Jagers/boeren Vooruitgang 1649 Afbeelding van vier door archeologen in Europa gevonden bronzen bijltjes. 1 Maak met behulp van de bron duidelijk wat we in het vak Geschiedenis onder 'cultuur' verstaan. 2 Bepaal of de mensen die de gereedschappen in de bron gebruikten jagers/verzamelaars of boeren waren. Leg je antwoord uit. 3 De oorspronkelijke toelichting bij de bron stelde dat deze vier bijltjes "vier fases van verbetering" lieten zien. Toon deze verbetering aan van ten minste twee van de vier afgebeelde bijltjes.

8 Begin landbouw Invloed klimaatveranderingen 1629 Kaart van de verspreiding van de landbouw over de wereld. 1 De overgang van jagen en verzamelen naar landbouw wordt in de wetenschap vaak gekarakteriseerd als een revolutie. Noem twee argumenten om deze stelling te ondersteunen. 2 Een gangbare theorie is dat de overgang naar de landbouw bepaald zou zijn door ingrijpende klimatologische veranderingen. Welke gedachtengang zit er achter deze theorie? 3 Ga na of de kaart (bron) de theorie ondersteunt dat de overgang naar de landbouw een klimatologische achtergrond heeft. Leg je antwoord uit.

9 Jagers en verzamelaars 74 Reconstructietekening van het leven van een groep mensen in de prehistorie. 1 Bepaal of de mensen in de bron van de jacht of van de landbouw leefden. Ontleen aan de tekening twee verschillende argumenten voor je keuze.

10 Landbouw Godsdienst 1398 Grotschildering in een grottencomplex in Tassili n'ajjer, een hoogplateau in het huidige Algerije. 1 Bepaal of deze muurschildering afkomstig is uit de tijd van jagers en verzamelaars of uit de tijd van de eerste boeren. Ontleen aan de bron twee argumenten voor je antwoord. 2 Hoe verklaren we het ontstaan van een soort van godsdienst bij de mensen in de prehistorie? 3 Grotschilderingen uit de prehistorie worden vaak in verband gebracht met godsdienstige gebruiken of ceremonies. Ga na of bovenstaande schildering een bevestiging van deze veronderstelling vormt. Leg je antwoord uit.

11 Gebruik vuursteen Cultuur 35 In Spiennes, in de huidige Belgische provincie Henegouwen, is bij opgravingen een vuursteenmijn uit de prehistorie gevonden. Hieronder staat een reconstructie van deze mijn. 1 Geef met drie verschillende voorbeelden aan waarvoor de mensen in de prehistorie vuursteen gebruikten. 2 Leg met behulp van een beschrijving van de bron uit wat we in het vak geschiedenis onder het begrip cultuur verstaan.

12 Jagers en verzamelaars 86 Reconstructie (op basis van archeologische vondsten) van een 'valkendanser'. Deze traditie kwam in prehistorische tijden voor bij indianenstammen in het gebied van de Mississippi. 1 Bepaal aan de hand van de bron of de indianen van het Mississippi-gebied als jagers of als landbouwers leefden. Leg je antwoord uit.

13 Boeren-samenleving 131 Reconstructietekening van de nederzetting van bandkeramiekers in Sittard, ca v.chr. 1 Ontleen aan bovenstaande bron drie argumenten om aan te tonen dat de bandkeramiekers van Sittard niet langer leefden als jagers en verzamelaars.

14 Samenlevingsvorm Cultuur 247 Reconstructietekening van een groep mensen in de prehistorie. 1 Bepaal of de samenleving in bron 1 bestond uit jagers of uit boeren. Ontleen aan de bron twee argumenten voor je antwoord. 2 Maak met behulp van bron 1 duidelijk dat we ook in de prehistorie al van 'cultuur' kunnen spreken.

15 Drenthe Grafheuvel/hurkgraf Geschreven bronnen 1694 Ten oosten van Spier, in de nabijheid van een vernield hunebed, troffen archeologen in 1949 dit lijksilhouet aan in een grafheuvel; de archeologen spreken in dit geval van een 'hurkgraf'. Het graf dateert uit de periode voor Christus. 1 Noem drie gegevens over het leven van de mensen in Drenthe circa jaar geleden, die we uit de vondst bij Spier kunnen afleiden. 2 Uit de tijd van circa jaar geleden beschikken we niet over geschreven bronnen over de mensen die toen in Drenthe leefden. Noem een aspect met betrekking tot het gevonden lijksilhouet, waarom dat jammer is. Leg je antwoord uit.

16 Venus van Laussel Jagers of boeren Godsdienst 1684 Deze zogenaamde 'Venus van Laussel' dateert van jaar voor Christus en is gevonden in de ingang van een grot in de Franse Dordogne, die zowel woonplaats als plek voor religieuze ceremonies was. In haar rechterhand houdt zij de hoorn van een rund vast, die de wassende maan voorstelt. 1 Beredeneer of de mensen bij wie deze 'Venus van Laussel' gevonden is, jagers/verzamelaars of boeren waren. Leg je antwoord uit. 2 Hoe verklaren wij dat de mensen in de prehistorie godsdienstige rituelen hadden? 3 Leg uit waarom de 'Venus van Laussel' een onderdeel van een soort godsdienstig ritueel geweest kan zijn.

17 Drenthe Eerste landbouwers Raatakkers Gebruik moderne techniek 2201 I In 2014 werd op het Dwingelderveld een gebied met zogenaamde 'raatakkers' ontdekt. Dat was mogelijk door luchtfoto s te maken met behulp van lidar: een techniek die met behulp van laserpulsen de afstand tot de grond meet en daardoor hoogteverschillen zichtbaar maakt die met het blote oog niet gezien worden; bovendien kijkt lidar als het ware dwars door begroeiing heen. Op deze foto is te zien welk deel van het Dwingelderveld met behulp van lidar in beeld is gebracht. II Op basis van wetenschappelijk onderzoek op een groot aantal plaatsen hebben archeologen deze reconstructietekening van raatakkers gemaakt. 1 Bepaal aan de hand van bron II of hier een tekening van de samenleving van jagers en verzamelaars of van die van de eerste boeren is gemaakt. Leg je antwoord uit. 2 Met behulp van de bronnen I en II kun je een omschrijving van een 'raatakker' maken. Schrijf die omschrijving op en laat daarbij zien hoe je de bronnen I en II gebruikt hebt. 3 Bron I vormt een goede illustratie bij de stelling dat we in de toekomst waarschijnlijk nog veel meer te weten komen over hoe de mensen in de prehistorie leefden. Beredeneer of deze stelling juist is.

18 Primaire/secundaire bronnen Geschreven bronnen Hypothese opstellen Handel 2148 I Restanten van een veenweg, opgegraven in het hoogveengebied bij Nieuw-Dordrecht, in het zuidoosten van Drenthe. De weg is aangelegd tussen 2600 en 2500 voor Christus. II Op het landgoed De Eese bij Steenwijk werd bij het uitbaggeren van een vijver dit wagenwiel gevonden. Het heeft een doorsnede van 92 centimeter. Bij het opbaggeren kwam ook een deel van de as van het wiel tevoorschijn. Uit onderzoek is gebleken dat het wiel in 2075 voor Christus gemaakt is. 1 Leg van de bronnen I en II uit of het primaire of secundaire bronnen zijn. 2 Uit de tijd waaruit deze bronnen afkomstig zijn hebben we voor deze gebieden nog geen geschreven bronnen. Leg ui waarom dat de interpretatie van deze bronnen lastiger maakt. 3 Uit de vondst van de veenweg bij Nieuw- Dordrecht (I) en van het wagenwiel bij Steenwijk (II) kun je een hypothese opstellen met betrekking tot de middelen van bestaan in Drenthe en omstreken in de periode 2500 tot 2000 voor Christus. Beredeneer hoe die hypothese luidt.

19 Venusbeeldje Primaire/secundaire bron Hypothese Jagers en verzamelaars Vruchtbaarheid vrouwen 1842 Dit is de zogenaamde 'Venus van Lespugue', in 1922 gevonden in een grot in Frankrijk. Het beeldje is 14,7 centimeter hoog, ongeveer jaar oud en gesneden uit het ivoor van een slagtand. 1 Beredeneer of dit beeldje een primaire of een secundaire bron is. 2 Een hypothese met betrekking tot deze bron luidt dat dit beeldje (a) gemaakt is in de tijd van de jagers en verzamelaars en (b) een godsdienstige functie had met betrekking tot de vruchtbaarheid van vrouwen. Geef de argumentatie voor beide delen van de hypothese.

20 Venus van Laussel Cultuur Nomaden Vruchtbaarheidscultus 1880 Dit is de zogenaamde 'Venus van Laussel', een ongeveer jaar oud in kalksteen uitgehouwen reliëf; het is ongeveer 45 centimeter hoog en gevonden in de ingang van een grot in de Dordogne (Frankrijk). In haar rechterhand houdt de vrouwenfiguur de hoorn vast van een wisent (die de vorm van een halve maan heeft), met daarop ingekerfd 13 streepjes. Met haar andere hand wijst zij naar haar baarmoederstreek. 1 Met deze 'Venus van Laussel' kun je uitleggen dat je bij de mensen die zo'n jaar geleden in de Dordogne leefden al van een cultuur kunt spreken. Maak dat duidelijk. 2 We gaan ervan uit dat de mensen die jaar geleden leefden, nog een nomadisch bestaan leidden. Beredeneer of de 'Venus van Laussel' dit uitgangspunt ondersteunt of juist weerlegt. 3 Met betrekking tot deze 'Venus van Laussel' is de hypothese opgesteld dat dit reliëf gemaakt is om de vruchtbaarheid van vrouwen te beïnvloeden. Ondersteun deze hypothese door - eerst uit te leggen waarom de vruchtbaarheid van vrouwen juist voor de mensen in de prehistorie zo belangrijk was en - vervolgens drie aanwijzingen aan de bron te ontlenen die deze vruchtbaarheidshypothese kunnen ondersteunen.

21 Vroegste landbouw Raatakkers Archeologisch onderzoek Moderne techniek 2049 I Luchtfoto van een stuk van het Noordsche Veld ten noorden van Peest en Zeijen. Door een speciale techniek worden hoogteverschillen zichtbaar gemaakt. II Foto van een deel van het Noordsche Veld, ten noorden van Zeijen en Peest.

22 III Fragment van een topografische militaire kaart uit de periode van het gebied ten noorden van Peest en Zeijen. Ten noorden van het 'hunnebed' staat: 'Legerplaats der Romeinen'. 1 Door archeologisch onderzoek weten we dat in de prehistorie op veel plaatsen in Noord-West Europa zogenaamde 'raatakkers' (ten onrechte ook wel 'celtic fields' genoemd) werden aangelegd: akkers van ongeveer 40 bij 40 meter, omgeven door aarden walletjes; een van deze plekken is het Noordsche Veld. Deze walletjes zijn ontstaan doordat de boeren steeds na enige jaren de toplaag van de akkers verwijderden. Leg uit - met behulp van bron I waarom archeologen hiervoor de naam 'raatakkers' hebben bedacht; - waarom de boeren de toplaag van de akkertjes steeds na een aantal jaren verwijderden en - waarom de invoering van de ijzeren ploeg in de Vroege Middeleeuwen het einde betekende van deze vorm van akkerbouw. 2 Maak met behulp van de bronnen II en III duidelijk hoe men in de achttiende eeuw de (restanten van) aarden walletjes in het Noordsche Veld verklaarde. 3 Beredeneer dat je met bovenstaand bronnenmateriaal goed kunt illustreren dat het archeologisch onderzoek van de prehistorie gebaat is bij technologische vooruitgang.

23 Halstatt-cultuur Godsdienst Techniek Vaste woonplaatsen 1056 In 1846 ontdekte de archeoloog Johann Georg Ramsauer bij Hallstatt in het huidige Oostenrijk een groot aantal prehistorische graven. Hij gaf aan een plaatselijke kunstenaar opdracht een van de onderzochte graven te documenteren; daarvoor gebruikte deze kunstenaar waterverf. 1 Naar aanleiding van de bron kom je tot de conclusie dat de mensen van de 'Hallstatt-cultuur' geloofden in een hiernamaals. Leg uit hoe je tot deze conclusie komt. 2 Ga na of je in de bron aanwijzingen vindt om de volgende hypothese te onderbouwen: de 'Hallstattcultuur' wordt gekenmerkt door vaste woonplaatsen en een vorm van techniek. Leg je antwoord uit.

24 Jagers en verzamelaars Grafreconstructie 733 I In 1986 werd in Dolni Vestonice in het huidige Tsjechië een prehistorisch graf ontdekt, waarin drie mensen begraven waren. De twee buitenste zijn mannen, die in het midden is waarschijnlijk een vrouw; alle drie waren ze ongeveer twintig jaar oud. De vondst was spectaculair, zowel omdat er drie mensen in één graf lagen, als door de ligging van de drie lichamen ten opzichte van elkaar. Hieronder is een foto afgebeeld van het graf, zoals het aangetroffen is bij de opgraving. II Reconstructie van het graf van Dolni Vestonice. III Reconstructie van het graf van Dolni Vestonice.

25 1 Leg uit dat je met behulp van bron I kunt beredeneren dat het graf van Dolni Vestonice uit de tijd van jagers en verzamelaars komt. 2 Vergelijk de twee reconstructies (bronnen II en III) met de situatie ten tijde van de opgraving (bron I). Welke van de twee reconstructies is het meest geloofwaardig? Geef twee argumenten voor je keuze. 3 Een Tsjechische archeoloog stelde de volgende hypothese op met betrekking tot de gebeurtenis, die aan deze begrafenis was voorafgegaan: gelet op de gevonden kleurresten droeg de man links een masker, een aanwijzing dat hij een soort medicijnman was; de vrouw is gestorven bij de geboorte van haar kind, de twee mannen zijn schuldig bevonden aan haar dood en daarom ook om het leven gebracht. Welke elementen uit bron I ondersteunen deze hypothese?

26 Begrip cultuur Steentijd Hoogovens 753 I Reconstructie naar aanleiding van archeologische vondsten in Beieren. II Archeologische vondst. 1 Maak duidelijk dat je met behulp van elk van deze bronnen uit de prehistorie (I, II) het historische begrip 'cultuur' kunt uitleggen. 2 Zet de bronnen I en II in de juiste historische volgorde. Leg je antwoord uit.

27 Eerste landbouwsamenlevingen 249 I Kaart van de verspreiding van de landbouw over de wereld. Courges: pompoenen Haricots: bonen Piments: Spaanse pepers Mils: Riz: rijst Ignames: yamswortels Palmiers à huile: olijfbomen Blés: tarwe Orge: gerst Sorghos: gierst Tefs: teff Horticulture: tuinbouw II Kaart van de klimaatzones van de wereld. 1 Al voor jaar voor Christus ontstaan de eerste gebieden waar landbouw beoefend wordt, zie daarvoor bron I. Stel nu met behulp van bron II een hypothese op met betrekking tot de vraag waarom juist in die gebieden als eerste aan landbouw gedaan werd. Leg je antwoord uit.

28 Landbouwnederzetting Historische reconstructie 1569 Reconstructie van een prehistorische nederzetting in Orsett, in het oosten van Engeland. 1 Bepaal of bovenstaande nederzetting uit de prehistorie uit de tijd van de jagers en verzamelaars of uit de tijd van de eerste boeren dateert. Voeg drie aan de bron ontleende argumenten toe. 2 Reconstructies van het leven in de prehistorie, zoals die in bovenstaande bron, worden gemaakt op basis van het beschikbare bronnenmateriaal. Noem één probleem, waardoor de beschikbare prehistorische bronnen niet altijd voldoende zijn om een nauwkeurige reconstructie te maken. Leg je antwoord uit.

29 Jagers/boeren Nomaden/dorpsbewoners 1639 I In 1991 werd in de Ötztaler Alpen, op de grens van Oostenrijk en Italië, het stoffelijk overschot van een man gevonden, die de naam 'Ötzi de IJsmummie' kreeg. Onderzoek wees uit dat Ötzi ongeveer 3300 voor Christus geleefd moet hebben. Bij Ötzi werden onder meer deze schoenen gevonden, gemaakt van beren- en hertenhuiden. II Bijl met houten handvat en koperen blad, gevonden bij Ötzi de IJsmummie. 1 Leg uit waardoor de eerste mensen op aarde een nomadisch bestaan geleid moeten hebben. 2 Met betrekking tot Ötzi de IJsmummie denken de geleerden dat hij waarschijnlijk al in een dorp geleefd heeft. Welke van de bronnen I en II vormt een ondersteuning van deze gedachte en welke maakt deze gedachte juist weer twijfelachtig? Twee antwoorden dus, steeds met een uitleg.

30 Begrip cultuur Jagers of boeren Feit of hypothese 1750 Deze dolk van vuursteen en hout en de bijbehorende schede behoorden aan een man, die circa voor Christus geleefd moet hebben en als ijsmummie in de Ötztaler Alpen op de grens van Oostenrijk en Italië is gevonden. Vandaar zijn naam: Ötzi de ijsmummie. 1 Leg uit dat je met deze twee vondsten het begrip 'cultuur' kunt uitleggen, zoals we dat in het vak geschiedenis gebruiken. 2 Beredeneer op basis van de bron of Ötzi de ijsmummie nog van de jacht of al van de landbouw geleefd moet hebben. Geef daarbij ook aan of je je antwoord als een feit of als een hypothese beschouwt. Leg je antwoord uit.

31 Prehistorische graven Hunebedden Hypothese 1934 I Johan Picardt ( ) wordt met zijn boek 'Antiquiteiten van Drenthe' (1660) wel beschouwd als de eerste geschiedschrijver van Drenthe. Over de hunebedden en de in Drenthe vereerde goden schreef hij het volgende. "Het zijn altezamen begrafenissen van gruwzame, barbaarse en wrede reuzen, huynen, giganten. Dit zijn mensen van gruwelijke statuur, grote krachten en beestachtige wreedheid. Zij vreesden god noch mens. Sommigen reuzen werden in vlakke grond begraven, andere in ronde bergjes van aarde, die men Hune-bergen of reuzen-bergen genoemd heeft. Sommige dode reuzen zijn ook wel op houtstapels gecremeerd. De relikwieën van de gebeenten werden in aardewerken potten in de grond begraven ( ) Voorst zijn in deze landen geëerd Lahra, Welda (...) Freja, Wodan: een schoon gezelschap. Hoe moet satan in zijn vuist gelachen hebben, als hij dit vuile, snode gespuis hier en in de omliggende landen heeft ingedrongen om als hemelse goden en godinnen met aanbidding, offeranden en eerbiedigheid geëerd te worden. Velda is geweest die vermaarde kol, die zich met wichelarij, waarzeggen en duivelsbezweringen en andere zwarte kunsten een grote naam gemaakt heeft." II Afbeelding uit het boek 'Antiquiteiten van Drenthe' (1660) van Johan Picardt. 1 Leg uit waarom prehistorische graven vaak belangrijke bronnen zijn voor onze kennis van de oudste culturen op aarde. 2 Picardt dacht dat Drenthe in de prehistorie bewoond werd door geweldige reuzen, een gedachte die volstrekt onjuist is gebleken. Toch is het leerzaam hoe in de zeventiende eeuw met behulp van de kennis van toen een hypothese werd opgesteld met betrekking tot de vraag wie de eerste bewoners van Drenthe waren. Bepaal met behulp van de bronnen I en II welke redenering Picardt gevolgd kan hebben om tot de hypothese te komen dat Drenthe in de prehistorie door geweldige reuzen bewoond werd.. 3 Picardt was ook predikant, van de Luthers-Gereformeerde gemeente in Coevorden. Beoordeel of dat zijn beeld van de godsdienst van de vroegste bewoners van Drenthe, zoals blijkt uit bron I, bepaald kan hebben.

32 Steentijd Landbouwers Grafgiften Feit of hypothese 2039 I Archeologen hebben in 2015 in Dalfsen (Overijssel) een zeer groot en compleet grafveld ontdekt met daarin 120 graven met zeer bijzondere grafgiften. Uit een van deze graven komen onderstaande voorwerpen. 1 Beredeneer dat de mensen die de graven in het bij Dalfsen ontdekte veld gemaakt hebben in de tijd van de jagers of in de tijd van de boeren geleefd moeten hebben. Gebruik zowel bron 1 als bron 2 om je redenering op te bouwen. 2 In prehistorische graven treffen archeologen heel vaak allerlei voorwerpen aan, zoals blijkt uit de bronnen I en II. Leg uit - welke verklaring wetenschappers voor deze grafgiften geformuleerd hebben en - of deze verklaring als een feit of als een hypothese beschouwd moet worden. II Onderstaande kom is gevonden in een graf in het veld dat in 2015 bij Dalfsen ontdekt werd.

33 Eerste landbouwsamenlevingen Steentijd/IJzertijd Hypothese/feit 2101 I In de omgeving van Kronach, in het noorden van Beieren, is bij opgravingen een zevental stenen gevonden. Op basis van de ligging van deze stenen hebben archeologen vervolgens een sikkel gereconstrueerd. II Seradina-Bedolina is een archeologisch park in Italië, vooral bekend door de tekeningen die op rotsblokken zijn gekrast. Onderstaande afbeelding is waarschijnlijk in de IJzertijd (laatste millennium voor Christus) gemaakt. 1 Bepaal van elk van beide bronnen I en II afzonderlijk of ze uit de tijd van jagers en verzamelaars of uit de tijd van de eerste boeren dateren. Leg steeds je antwoord uit. 2 Bepaal de historische volgorde van de twee bronnen I en II. Leg je antwoord uit met verwijzingen naar beide bronnen. 3 Onze kennis van de prehistorie bestaat meer uit hypotheses dan uit harde feiten. Beredeneer met verwijzingen naar beide bronnen of de informatie uit bron I of juist die uit bron II een meer feitelijk karakter heeft.