Pamflet Renovatie als Hollands-Herontwerp

Transcriptie

1

2 Pamflet Renovatie als Hollands-Herontwerp 1

3 Inhoud 01. Voorwoord Op zoek naar de serie van één Van systeemwoning naar concept: een ogenschijnlijke herhaling Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak Collectief bouwmeesterschap als netwerk Het vernieuwend opdrachtgeverschap De opkomst van een nieuw renovatieaanbod Het nieuwe aanbod Kringloopdenken: De onderlegger voor de prestaties Overpeinzing: oude paradigma s zijn een rem op de energiebesparing en leiden tot te hoge kosten Het renovatieaanbod in de praktijk Programma voor verdergaande ontwikkeling Nieuwe paradigma s: meer montage minder overlast als illustratie Een nieuw model of ideaal 109 Bronvermelding 111 2

4 01 Voorwoord De woningbouw staat voor een gigantische opgave. De huidige voorraad moet de komende decennia aangepast worden aan de eisen van de eenentwintigste eeuw. Over vijftig jaar zal de woningbouw in Nederland voor een groot deel bestaan uit de huidige ruim 7 miljoen woningen met een aangepaste kwaliteit. Een groot probleem op termijn is tevens de beschikbare arbeidscapaciteit voor de totale woningbouw. Bij de huidige techniek is onderhoud en renovatie zeer arbeidsintensief. De verwachting is dat nieuwbouw de komende twintig jaar op het huidige peil blijft. Een deel is voor uitbreiding en het resterende deel voor de vervanging. Dit houdt in dat de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad de sleutel voor de kwaliteit in de toekomst is. Echter toename van onderhoud en renovatie leidt bij de huidige wijze van produceren tot twee essentiële problemen: Een ongunstige kosten-kwaliteitsverhouding (te duur in relatie tot nieuwbouw). Een te groot beslag op de beschikbare arbeidscapaciteit. De verhouding loon-materiaal bedraagt bij renovatie 60:40 en is het omgekeerde van nieuwbouw. Gezien de te verwachten groei, zou de komende vijftien tot twintig jaar de arbeidscapaciteit op de bouwplaats met 50 procent moeten stijgen of zelfs verdubbelen. Dit is menselijk gesproken gewoon onmogelijk. Tegelijkertijd nemen de individuele wensen van de bewoners toe. Zoals in de rest van de maatschappij willen ze een aanbod dat bij hen past. Een traditionele, collectieve aanpak, zoals die jaren in de sociale huursector de praktijk was, past hier niet bij. Eenzelfde verlangen heeft de eigenaar-bewoner die iets te kiezen wil hebben tegen een redelijke prijs. Nieuwe vormen van samenwerking ontstaan. Er verschijnen partijen op het toneel met een gericht aanbod, mede om zo iets te doen aan de ongunstige prijs-kwaliteitsverhouding van de kwaliteitsaanpassing van de woningvoorraad. Maar er moet meer gebeuren om antwoord op de huidige en toekomstige problemen te geven. Er zal projectoverstijgend te werk moeten worden gegaan. 4 Het Levensduurdenken renovatieaanbod over in de praktijk bestaande woningvoorraad 5

5 Het zoeken naar een nieuw aanbod is erop gericht om innovatieve oplossingen in beeld te brengen, die herhaalbaar zijn. Vanuit drie invalshoeken wordt er naar het nieuwe aanbod gekeken: Het moet SLIM&SNEL zijn. Dat houdt in het optimaal gebruik maken van de bestaande techniek om de kosten-kwaliteitsverhouding te verbeteren, overlast te reduceren en aan de individuele keuze van de gebruiker maximale ruimte te bieden. Het moet INTEGRAAL zijn, dat wil zeggen dat het een antwoord moet geven op de uiteenlopende vragen vanuit de markt en de erbij behorende kwaliteitseisen (comfort, duurzaamheid, uitstraling etc.). En positief anticiperen op de lange levensduur van de woning door structurele verbetering van het bestaande, in combinatie met ruimte voor aanpassingen in de tijd. Het moet BETAALBAAR zijn. Dit geldt voor kleine en grote series. De kostenreductie moet expliciet benoemd worden ten aanzien van de reductie van de productiekosten en van het besparingspotentieel bij gebruik (energie). Het zoeken naar de optimale serie van één. In deze publicatie zijn we op zoek naar de nieuwe mogelijkheden, die dit tijdsmoment van de bouwcrisis ons biedt. Om de kansen te zien is het vaak nodig om voorbij de begrenzing van alledag te kijken, ofwel de volledig omringde wereld in ogenschouw te nemen. De auto-industrie wordt daarom als spiegel gebruikt om een gevoel met de nieuwe mogelijkheden te krijgen en een beeld van de innovatie binnen een aanbiedersmarkt van de renovatie op te roepen. De ondertitel van dit boek Renovatie als Hollands-Herontwerp verwijst impliciet naar de traditionele herhaling in de Nederlandse woningbouw, die zijn ultieme vorm in de beroemde rijtjeswoning heeft gekregen. En de behoefte naar meer individualiteit en ruimte voor onderscheiding. Als je dit als uitgangspunt neemt, kom je terecht bij herontwerp als aloude traditie die zich beweegt tussen standaardisatie en maatwerk. Het woord PAMFLET is bewust gekozen. Het betekent onder andere een geschrift, dat zich op felle toon tegen iets richt. Deze publicatie probeert alle krachten te mobiliseren om de renovatie van MORGEN anders te laten zijn. En deze verandering is een col lectieve opgave, die pas duidelijk wordt als we samen op weg zijn. En dat is nu de uitdaging. Dit PAMFLET moet dus allen wakker schudden en de energie richten op een nieuw, gezamenlijk antwoord. Dus laten we er samen aan werken en de tijd zal uitwijzen of dat het juiste pad is. De SEV is met dit aspect van de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad, via het programma EnergieSprong, intensief bezig. Zij ondersteunt hierbij een grote diversiteit aan initiatieven, die van onderop opborrelen. Ook de publicatie van dit PAMFLET is mede mogelijk gemaakt door ondersteuning van de SEV. Samenstellers en eindredactie: Martin Liebregts en Yuri van Bergen Vernieuwde samenwerkingsvormen spelen een belangrijke rol in de ontwikkeling van dit nieuw aanbod, dat gericht is op de unieke klant van alledag. De huidige praktijk, die de eerste stap op deze weg gezet heeft, wordt tegen het licht gehouden van de bovengenoemde visie Slim&Snel, Integraal en Betaalbaar. Maar dit vormt niet het eindpunt. Met een blik op de toekomst zal er morgen gestart moeten worden met verdergaande ontwikkelingen. De tocht naar de serie van één is begonnen. Het is een reis die vraagt om een nieuwe coalitie tussen de (markt-)partijen. Nog nooit heeft iemand alleen gebouwd in de huidige wereld. We zullen op moeten staan voor die nieuwe samenwerking, waarbij in eerste instantie de verbeelding het vertrekpunt is. Het gaat nu eenmaal om iets nieuws. 6 Voorwoord 7

6 02 Auteur Martin Liebregts Op zoek naar de serie van één Innovatie vraagt om visie op langere termijn en om extra 1(zie P. 111) investeringen De feestdagen rond de jaarwisseling nodigen extra uit om de kranten verder uit te spitten. Zeker als het buiten koud, nat en donker is. Het meest verrassende bericht las ik dinsdag 28 december 2010 in de NRC onder de titel Audi gaat investeren in groene auto s en personeel. Volgens dit bericht gaat Audi - een onderdeel van de Volkswagen Groep, dat behoort tot de top vijf van de wereld - de komende vier jaar - tussen 2011 en ,6 miljard euro investeren in productvernieuwing en technologie. Dit is ongeveer gelijk aan 10 procent van de verwachte omzet van Audi over de betreffende periode. Een dergelijk bericht tref je niet aan over de bouwnijverheid in Nederland. Extra interessant is de motivatie van het investeringsplan. Met deze investering leggen we het fundament voor duurzame, winstgevende groei en ondersteunen we onze ambitie om leidend te zijn in het luxe segment van de automarkt, aldus bestuurslid Axel Strotbek. Vier weken later staat er over ASML een artikel Brabantse techniek terug in de wereld in de NRC van 22 januari In dat artikel staat vermeld dat ASML in de periode (zie P. 111) ruim 15 procent van de omzet gestoken heeft in R&D. Figuur 1 De verdeling van de autoproductie in De verdeling van de autoproductie in aantallen, verdeeld over de vijftien grootste fabrikanten en de rest (in aantallen). 8 9

7 Natuurlijk is de bouwnijverheid niet identiek aan de auto-industrie of aan een chipmachine fabrikant. In de auto-industrie zijn de tien grootste ondernemingen goed voor bijna 75 procent van de autowereldproductie. En tussen de dominante bedrijven zijn er ook op onderdelen nog allerlei samenwerkingen om het aanbod te verbeteren en de eigen positie veilig te stellen. Maar wat kan de bouwnijverheid hiervan leren? Allereerst dat innovatie om substantiële investeringen vraagt, dat samenwerkingen in verschillende verhoudingen noodzakelijk zijn en alles begint met een visie op de langere termijn over het gewenste aanbod. Dus vooruitkijken is de basis en dit is niet alleen een begroting opstellen. Te veel projectgericht, te weinig aanbodgericht Vergaande investeringen in de uitvoerende bouw komen niet of nauwelijks voor. Iedereen is gefocust op projecten, daar moet het nu of op zeer korte termijn terugverdiend worden. De consequentie is dat structurele innovaties achterwege blijven. Het resultaat is dat de prijs-kwaliteitsverhouding steeds ongunstiger wordt. Van elke euro die bij een project besteed wordt, gaat globaal 1/3 naar materialen, 1/3 naar arbeid op de bouwplaats en 1/3 naar proceskosten van al de direct betrokken partijen. Samengevat: veel werk met relatief weinig output. In dit rekensommetje zijn de proceskosten van de handel en toeleverende industrie nog niet meegerekend. En als dan 1 of 2 procent van de omzet geïnvesteerd moet worden in de ontwikkeling van nieuwe dingen is niemand thuis, omdat de marges vaak in dezelfde orde liggen. Een herbezinning is daarom noodzakelijk, wil de echte verspilling verdwijnen, de kwaliteit van de producten verbeteren en het aanbod verruimd worden. De soms te eenzijdige nadruk op LEAN is in dit kader een achterhoedegevecht. Het is alsof je de paarden van de koets sneller wilt laten lopen om te winnen van de auto die op stapel staat. Voor innovatie is meer nodig. Figuur 2 eigen keuken samenstellen. Passtukken zorgen ervoor dat het op locatie aangebracht kan worden. Uiteindelijk streven we met z n allen naar de serie van één met de grenzen van de betaalbaarheid. De bouw geeft tot nu toe geen antwoord op de serie van één en is ook redelijk passief als het gaat om duurzaamheid. Weliswaar probeert iedereen op zijn eilandje de beste jongen van de klas te worden, maar daarmee bereiken we nog geen duurzaamheid van de woning. De duurzaamheid is onlosmakelijk verbonden met alle zaken die zich voordoen tijdens de levensduur van een woning of gebouw, met de bijbehorende integraliteit. Maar iedereen richt zich op één deelaspect, zonder oog voor de samenhang. Het accent ligt nog te eenzijdig op het energieverlies ten behoeve van verwarmen en te weinig op de milieubelasting ten gevolge van bouwen, gebruiken en slopen. En als je bedenkt dat een levensduurverlenging met de bijbehorende aanpassingen in de tijd van zestig naar honderdtwintig jaar de totale milieubelasting met 25 procent reduceert. Dus de aandacht is te passief gericht op het heden en te weinig op de toekomst, met de bijbehorende levensduur. Dus visie op de toekomst is daarbij onontbeerlijk. 3 (zie P. 111) En het moet niet stoppen met meer oog voor de levensduur en het levensduurverloop. Want dan begint het pas. In wezen gaat het erom hoe je gebruik maakt van de mogelijkheden van de bestaande woningvoorraad en hoe je de bestaande voorraad zo aanpast dat de toekomst ook voldoende ruimte krijgt, en hoe je uiteindelijk de kringloop sluit met hergebruik (kringloopdenken). Vergelijking van de aanneemsom tussen traditioneel en con ceptueel. Voor elke euro die in de bestaande bouw wordt geïnves teerd (60% arbeid en 40% materiaal) komt er 50 eurocent bij aan proceskosten (overhead plus). De verwachting is dat een project overstijgende aanpak een besparing van 25% kan behalen. Balans tussen schaalvergroting, samenwerking en maatwerk In de auto-industrie bestaan er tussen de top vijftien allerlei dwarsverbanden, die moeten leiden tot meer draagvlak voor vernieuwingen en de verbetering van het product in relatie tot de prijs. Ook in de bouw zal er schaalvergroting en samenwerking moeten komen, die het product of project overstijgen en zich meer richt op componenten, die een relatie leggen met het (toekomstige) gebruik. Het gaat niet om de bougie of de dakpan, maar juist om de gevel of het dak, met al de gebruiksmogelijkheden, die erbij horen. Tegelijkertijd neemt de roep in de maatschappij om maatwerk toe. Hierbij gaat het om de laatste stap in de productie: de afstemming op de wensen van de gebruiker en op de specifieke omstandigheden. De keukenbranche heeft dit de afgelopen dertig jaar tot core business gemaakt. Op basis van een serie bouwstenen kan de consument zijn Deze beschouwing over de innovatiemogelijkheden in de bouw met als spiegel de autoindustrie, heeft zijn oorsprong in een artikel over Toyota. Hierin werd genoemd dat Toyota bezig was met de ontwikkeling van Bioplastic, samengesteld uit zoete aardappelen, suikerriet of koren via een vernuftige procedure (destilleren). Hiermee laat een producent zien dat hij zich niet alleen richt op de korte termijn, maar ook probeert na te denken over 10 Op zoek naar de serie van één 11

8 de eigen positie en het mogelijke aanbod voor de langere termijn. Het gaat erom dat de ketens van de traditie worden losgelaten en er gezocht wordt naar nieuwe oplossingen die er werkelijk toedoen. De oude ketenintegratie en Lean&Mean worden dan meer denkstructuren van de vorige eeuw. Er zal een sprong gemaakt moeten worden, die met begrip voor het verleden een nieuwe fase inluidt. Overeenkomsten en verschillen tussen de auto-industrie en de bouw In de periode begon het idee terrein te winnen dat de auto uiteindelijk voor iedereen bereikbaar moest zijn. Diverse fabrikanten kwamen rond 1950 massaal met de kleine nieuwe auto op de markt (Citroën 2CV, Volkswagen Kever, Fiat 500, Mini). De onderliggende gedachten verschilden niet veel: goedkoop, praktisch en relatief beperkt benzinegebruik. Of zoals de baas van Citroën Pierre Boulanger het 4 (zie P. 111) praktisch uitdrukte: Plaats voor twee boeren en een ton van 50 liter wijn. Moet een mand eieren over een vers geploegde akker kunnen vervoeren zonder een ei te breken. Verbruik moet rond 1:33 liggen. Eenvoudige bediening zodat iedereen er ook in kan rijden. Een derde van de prijs van de TRACTION AVANT, een ander model van Citroën. Je moet er met een hoed op in kunnen zitten. Uiterlijk is onbelangrijk. Uiteindelijk zijn er 3,8 miljoen 2CV s verkocht in de periode En als reactie op het officiële embleem van Citroën de Zwaan kreeg het de bijnaam lelijk eendje. En juist later om z n uiterlijk heeft deze auto hoogtij gevierd in de jaren zeventig van de vorige eeuw. Figuur 4 De Volkswagen Kever had door zijn eenvoud een nog grotere populariteit. Hiervan zijn er in de periode tot en met miljoen verkocht. En de Golf van Volkswagen overtreft dit aantal weer, terwijl de basis (platform) van Golf ook weer voor andere modellen/merken wordt gebruikt (zoals Audi A3, Seat, Skoda). Deze voorbeelden laten zien dat als het program ma helder is en goed afgestemd op de behoefte(n) er zelfs voor een auto een langleven weggelegd is. Juist ook de auto-industrie laat zien dat het essentieel is goed te luisteren naar de markt. General Motors nam in de jaren vijftig geleidelijk de hegemonie over van Ford door de inzet van emotioneel design : dub bele kleuren, witte velgen etc. 5 (zie P. 111) Het was de tijd van James Dean, Marilyn Monroe en de opkomst van Elvis Presley. En als je niet luistert, dan word je automatisch rechts en links ingehaald. Arrogantie is het einde van de continuïteit. Want wie of wat daagt je nog uit. De ontwikkeling van de auto is in de tijd in sterke mate bepaald door de toenemende economische ruimte, in combinatie met technologische ontwikkelingen. Voor de typering 6 (zie P. 111) en ontwikkeling van de auto zijn globaal vijf perioden te onderscheiden. Rond 1920: De auto wordt volwassen : Meer comfort en bedieningsgemak : De auto voor iedereen ( gewone man ) : Zuiniger, veiliger, anders heden: Individueler en meer van hetzelfde. De woning voor iedereen: van een woning als optelsom van bedden (1950) naar eigentijds ruimtelijk wonen (2010). Figuur 3 Ontwikkeling van het aan tal woningen en auto s in Nederland. In de periode is de ontwikkeling van auto s, in aantal len, de wo ning voor raad ont ste gen. Gemiddeld 1,1 auto per woning (2010). De geschiedenis van producten, waaronder ook de auto, en de ontwikkelingsstadia ervan 7 (zie P. 111) kennen in hoge mate een analogie met de piramide van Maslow. De geschiedenis van de woningbouw kent in wezen dezelfde perioden, omdat ze sterk bepaald worden door economische ontwikkelingen in de tijd en de ermee gepaard gaande sociaal-culturele veranderingen. Echter waar de auto-industrie uitblinkt in de tijd in technologische vernieuwing, is de woningbouw bij wijze van spreken stil blijven staan en is het koetstijdperk niet overstegen. 12 Op zoek naar de serie van één 13

9 De schaalvergroting, globalisering en samenwerking hebben ertoe geleid dat de technologie van de auto in een stroomversnelling is gekomen. De introductie van de CAD-systemen rond 1980 en de standaardisatie van de platforms, waarop de verschillende modellen en merken zijn gebaseerd, hebben tot nieuwe mogelijkheden 8 (zie P. 111) geleid. De opkomst van de hybride auto s vanaf 1990 (Honda Insight, Toyota Prius) heeft ertoe geleid dat op korte termijn het verbruik van auto s 1:30 kan bedragen (o.a. Golf TDI Hybrid, 1:29,4 en CO 2 -uitstoot van 89 gram per km). In de praktijk zijn de huidige auto s nog niet structureel zuiniger, omdat ze groter en zwaarder zijn geworden. Maar het perspectief op zuiniger auto s is op dit moment groot. En deze versnelde ontwikkelingen zijn alleen mogelijk door een brede samenwerking op technologisch gebied tussen de marktpartijen. Om deze innovatie vorm en inhoud te geven, is de auto-industrie het eens over de vereiste innovatieve deelgebieden, waar het de komende jaren moet gebeuren: 9 (zie P. 111) (1) comfort; (2) design; (3) ergonomie; (4) milieu; (5) functionaliteit; (6) rijdynamiek; (7) veiligheid; (8) value for money; (9) ruimtegebruik. Het programma staat op ieders netvlies. Naast deze technische aspecten is de emotionele kant van de auto zeker zo belangrijk (status, betekenis). De autobezitters van Hummer, Citroen C6 en Porsche hebben allemaal hun eigen verhaal. Als we dan naar de bouw en in het bijzonder naar de toeleverende industrie kijken, en we beschouwen de belangrijkste wereldspelers die (vooral) ook in Europa actief zijn, en we vergelijken die qua omvang met de auto-industrie, dan zijn het toch bescheiden spelers. En als het om grote spelers gaat, dan is het toch meer een verzameling van diversiteiten dan een versterkende eenheid, gericht op de ontwikkeling van een gezamenlijk aanbod. In die zin kenmerkt de bouw zich nog te veel door de slogan ieder voor zich. Iedereen is bezig met materialen en massa in plaats van gebruiksvoorwerpen. Structurele samenwerking, die moet leiden tot vernieuwing van het aanbod, is er nauwelijks. De vier leidende partijen op het terrein van de gebouwinstallaties (verwarming, ventilatie, koeling) hebben een omzet in 2009 variërend van 2 tot 3,5 miljard euro, terwijl de vier leiders in de Europese auto-industrie een gemiddelde omzet hadden van ruim 60 miljard euro in 2009, variërend van 35 tot 105 miljard euro. En dat terwijl de omvang van de investering in woningen, die van de auto dubbel en dwars overstijgen. Wil er dus werkelijk van innovatie sprake kunnen zijn, dan zal er samen werking op technologisch gebied aan de top moeten plaatsvinden. Uiteindelijk gaat de woninginstallatie (units) even lang mee 10 (zie P. 111) als een auto: ca. vijftien jaar. De auto en de woning in de samenleving Figuur 5 Het aantal auto s is de afgelopen decennia sterk gestegen. In 1965 waren er in Nederland 1 miljoen auto s (ten opzichte van 3,3 miljoen woningen). Nu zijn er ruim 8 miljoen auto s op de 7,2 miljoen woningen. De auto is de woning aan het overwoekeren. Er zijn meer auto s dan woningen en het straatbeeld wordt steeds meer overheerst door de auto. De fysieke plaats van de auto in de woonomgeving wordt één van de centrale opgaven voor de komende tijd. Er zijn niet alleen meer auto s gekomen, ze zijn ook nog groter 11 (zie P. 111) geworden. Figuur 6 De prijsvariatie van de Audi A6 als voorbeeld. De basis kost 50 duizend euro en door toevoegingen kan het oplopen tot 150 duizend euro. De omzet van de auto-industrie en de toelever en de industrie in de bouw met elkaar vergeleken. De auto-industrie is circa 20 maal zo groot. Zoals al aangegeven, wordt de trend in de auto-industrie om naast verregaande standaardisatie (zie platforms) steeds meer ruimten voor individuele keuzes toe te laten (maatwerk). Dit kan aangeduid worden met de begrippen TUNING (modificeren van de auto s naar eigen behoefte, oppimpen met spoilers, velgen etc.) tot STYLING (het geven van een eigen uiterlijk). Als voorbeeld kijken we naar het aanbod van de Audi A6. Alle 14 Op zoek naar de serie van één 15

10 (sub)modellen zijn gebaseerd op hetzelfde platform. Stel, dat de basis voor eenzelfde platform de helft van de basisprijs vormt. Vervolgens kan er uit een grote doos met bouwstenen gekozen worden om het model samen te stellen en om de individuele keuzes invulling te geven. De totale prijs van de auto ligt dan tussen de 50 duizend 12 (zie P. 111) en 150 duizend euro, afhankelijk van het model, de tuning en de styling. In de woningbouw zou een dergelijke benadering ook een invulling kunnen krijgen: het casco met de installatie vormen het WONINGPLATFORM en de rest is een individuele invulling. Op deze wijze ontstaat er hoogwaardige kwaliteit met ruimte voor individua li teit. Figuur 7 Een branche die dertig jaar geleden nauwelijks bestond als een klantgerichte sector, maar eerder zorgde voor een noodzakelijke standaard-inbouw in de woning. De sector richt zich steeds meer rechtstreeks op de consument, waarbij de combinatie van standaardisatie en maatwerk de sleutel tot succes vormt. In de betreffende periode is het aantal keukenbouwers in Europa gehalveerd (van ca. 170 naar ca. 80). In die zin is deze sector een voorloper van hoe het samenspel tussen industrie en consument in de bouw 14/15/16/17 (zie P. 112) vorm zal krijgen. Samenwerking als basis voor vernieuwing Zoals de auto-industrie duidelijk laat zien, ligt basis van de vernieuwing in een versterkte samenwerking tussen het hoofdbedrijf (aanbieders) en de co-makers en de hoofdbedrijven onderling. Om dit laatste handen en voeten te geven, zijn er de afgelopen decennia naast fusies allerlei joint-ventures en allianties gesloten. Wat dat betreft, is de bouw nog te veel bouwmateriaal gericht en te weinig op een product, dat het gebruik moet ondersteunen. Zelfs de grootste concentraties in de toeleverende industrie zijn niet gericht op een vernieuwend aanbod voor het gebruik, maar een verovering van de bouwmaterialenmarkt (massa). Waar het de toeleverende industrie aan ontbreekt, is dat ze geen subsystemen leveren. De massa overheerst en de betekenis voor het gebruik verdwijnt nog te veel op de achtergrond. Degenen die het wel doen, zijn zeer succesvol, zoals de keukenindustrie. Maar er valt nog zeer veel te doen bij badkamers, ramen, deuren etc. Op de bouwplaats moet het compleet gemaakt worden (ofwel geassembleerd). In de auto-industrie zijn er systeemleveranciers, die daardoor dan ook positie krijgen: Hella (verlichting), Inalfa (open daken), Bosch etc. Er zullen dus systeemleveranciers of componentleveranciers moeten komen. In de VS heb je al leveranciers van complete erkers, portieken, etc. Met de architect ga je dan naar die winkels om het betreffende onderdeel uit te kiezen, zoals je dat nu ook doet voor de keuken, douche etc. Dit wordt dus in de toekomst het terugkerend 13 (zie P. 111) bezoek aan de bouwboulevard. Deze constatering is des te verbazingwekkender omdat de basis voor de meeste nieuwbouw grondgebonden woningen sterk identiek is. Een beukmaat van 5,40 of 5,70 meter, met twee verdiepingen en een begaanbare zolder, in combinatie met relatief eenvoudige woninginstallaties. En voor elk nieuw project verzamelen we de verschillende onderdelen. Ook als we het herhalen en projectoverstijgend te werk gaan, voegen we er in de tijd bijna niets nieuws aan toe als ontwikkelaar, bouwer of architect. We zouden, bij wijze van spreken, de afzonderlijke materialen zelf bij de doe-het-zelfmarkt kunnen halen. De eerste tekenen De eerste versnelde schaalvergrotingen in de bouw, die gericht zijn op een aanbod van een samenhangend product voor de markt, vinden plaats binnen de keukenbranche. Europese spelers op de keukenmarkt en de omzet. Vooral het laatste decennium krijgt de schaalvergroting door fusies een versnelling. Om standaardisatie en maatwerk bij de aanpak van een woning ruimte te geven, is het nodig om te weten wat de romp of het casco is. Dit geldt ook voor de afzonderlijke componenten. In die zin zijn de woorden casco, romp en skelet synoniemen. Tot nu toe werden deze begrippen alleen gebruikt voor het constructief casco van de totale woning en niet voor de afzonderlijke componenten (dak, gevel, etc.). In de praktijk zal er dus gesproken moeten worden over een woningcasco en componentencasco om het aanbod een nieuwe positie te geven. De (woning-)bouw zal een nieuwe taal moeten ontwikkelen, die het mogelijk maakt dat verschillend aanbod past op het bestaande of op elkaar. Een dergelijke omslag heeft de auto-industrie ook doorgemaakt. Het begrip platform deed pas zijn intrede nadat er verdergaande samenwerkingen hadden plaatsgevonden en CAD zijn intrede had gedaan. Om de nieuwe situatie of horizon van woorden te voorzien, zijn vijf begrippen essentieel: Collectief bouwmeesterschap. De tijd dat iemand alleen iets bedacht of maakte, behoort tot het verre verleden. Alle betrokkenen zullen zich voortdurend bewust moeten zijn dat ze niets alleen maken, maar altijd in samenwerking met derden. En dat de positie of taakinvulling voortdurend kan wisselen. De regiepositie kan ook voortdurend veranderen. 16 Op zoek naar de serie van één 17

11 Co-makers als basis voor het collectief. Uitgaan van het collectief bouwmeesterschap betekent dat je nooit iets alleen maakt. De co-makers zijn dus essentieel voor het succes. In geval van bouwen of verbouwen zal het vertaald moeten worden in systeemleverancier voor delen van een woning of gebouw (componenten). Romp, casco of platform. In het verleden zijn hiervoor in de bouw uiteenlopende begrippen gehanteerd zoals casco, drager of constructie. In wezen ging het erom te duiden wat vast en wat variabel was. De werkelijkheid heeft hiervoor allerlei nieuwe beelden geschapen. De benadering beperkt zich hierbij niet tot de woning als totaal, maar wordt gedifferentieerd tot het niveau van één component (dak, gevel, woning intern). Component als drager van het gebruik. Binnen een woning of woongebouw is onderscheid te maken naar een samenstel van bouwdelen, dat direct invloed heeft op het gebruik. Dit wordt aangeduid met het begrip component. Tuning en styling, ofwel de ruimte om de individualiteit vorm te geven. Ook in de bouw zullen hiervoor de bouwstenen benoemd moeten worden. Onderdelen, die hiervoor in aanmerking komen, zijn: keuken/douche/toilet, gevel (erker), de grootte (uitbouw, aanbouw, opbouw) etc. en in de textuur die hiervoor gebruikt wordt. Dit kan vooral ook tot uiting komen in detaildesign van plinten, trappen, deuren en kozijnen. Producten die op het laatst gekozen kunnen worden en makkelijk veranderbaar zijn (zoals de Amsterdamse grachtenhuizen ook gebouwd zijn). Mercedes bedient met drie interieurstijlen Elegance, Ambiente en Avantgarde haar publiek. En als je iets zeer exclusiefs wilt, dan laat je een tuningbedrijf nog wat doen (en daarmee 18 (zie P. 112) wordt de auto-industrie weer bijna bouw ). Figuur 9 aan de eigen smaak mogelijk met de keuze voor kleuren, spiegels, lampen, etc. Het resultaat is, dat je bijna nooit meer dezelfde auto ziet. In de jaren zestig van de vorige eeuw was het John Habraken, die al een lans brak voor de keuze van de consument bij de indeling van de woning. In die zin was dat geluid een onderdeel van de sociaal-culturele verandering in de maatschappij, waarbij democra tisering en individualisering belangrijke items werden. Door de recessies, die optraden in de periode van de jaren zeventig/tachtig van de vorige eeuw, en de politisering van deze begrippen naar emancipatie in algemene zin, is er in de bouw een vertraging opgetreden. Andere sectoren van de maatschappij hebben in de tussentijd een versnelde ontwikkeling doorgemaakt, die hier ruimte aan geeft. Alle discussies, die de klant/bewoner niet centraal stellen, zijn te bestempelen als om trekkende bewegingen. De huidige onvrede wordt gezocht in samenwerking, traditie/ cultuur, vertrouwen etc. en niet in de vraag waar het in wezen om gaat: wordt de klant/bewoner optimaal bediend? Als dat niet het centrale thema wordt, is de houding nog steeds regentesk, omdat we wel weten wat goed is voor iedereen. Frankfurter keuken uit 1927: eerste rationele opzet van een moderne keuken. Figuur 8 De keuken krijgt steeds meer een individuele kleur. Meer keuze voor de klant Bij de keuken is bijna iedere inrichting (of opstelling) anders en aangepast aan de behoefte en smaak van de klant. Eenzelfde tendens heeft zich voorgedaan in de autoindustrie (zie ook Audi A6 als voorbeeld). Een sprekend voorbeeld is ook de nieuwe Mini uit 2001, die door BMW geproduceerd wordt. Hier is een verregaande aanpassing 18 Op zoek naar de serie van één 19

12 De dragers van de innovatie Het is zinvol de ontwikkelingen van de auto-industrie in de afgelopen dertig jaar in hoofdlijnen nog eens op een rij te zetten. Voor de klant of het aanbod hebben drie items de boventoon gevoerd: een veiligere, zuinigere en individuelere auto. Het ziet er naar uit dat deze kwaliteiten ook steeds meer gerealiseerd worden. Echter dit aan bod is ook mogelijk geworden door structurele wijzigingen in de techniek en samen werking waarop de auto-industrie gestoeld is. De volgende punten zijn hierbij te noemen: Vanaf 1970: steeds meer komt de nadruk te liggen op veiligheid (autogordel, kreukelzone, etc.). Vanaf 1980: de invoering van CAD in de ontwikkeling en productie van auto s. Vanaf dat moment ontstaat ook het begrip co-makers (COMMUNICATIE). Vanaf 1990: toename van joint-ventures en fusies, ofwel versnelde schaalvergroting (SCHAAL). Vanaf 2001: De introductie van platforms, ofwel een verregaande standaardisatie van de basis en differentiatie van de huid en decoratie (STANDAARDISATIE MET MAATWERK). Vanaf 2009: een versnelling in de oplossing van schone en zuinige auto s. De afspraak in de auto-industrie is gemaakt om vanaf 2015 een significant deel elektrische auto s te produceren (zie ook de extra investeringen van Audi). Gecombineerde distributiekanalen: een dealer één op één bestaat niet meer. De serie van één Dit hoofdstuk draagt de titel DE SERIE VAN ÉÉN. Deze titel is bewust gekozen als een soort metafoor, omdat het verwijst naar de vraagkant (ofwel de gebruiker die bediend moet worden). In vele discussies wordt te dominant de positie van het aanbod gekozen. En dan wordt er gesproken over cultuur, noodzaak van samenwerking, vertrouwen en dergelijke. Deze begrippen behoren allemaal bij de zoektocht naar een toekomstgerichte oplossing en spelen een belangrijke rol. Maar er is meer nodig bij een moeilijk beweegbare markt, die eigenlijk vastzit en beseft dat het morgen anders moet worden. Alleen verre gaande samenwerking tussen diverse partijen en innovatie zonder vooroordelen en arrogantie zijn hiervoor de geëigende medicijnen. Als deze ontwikkelingen als potentiële dragers voor de ontwikkeling van de bouw beschouwd kunnen gaan worden, dan moeten de volgende stappen gezet worden: Verregaande verbetering van de samenwerking, gestuurd of ondersteund door CAD en ingevuld met co-makers. Schaalvergroting door samenwerking. De invoering van standaardisatie in combinatie met maatwerk (casco s op verschillende schaalniveaus). Extra inspanningen ten aanzien van de innovatie en ruimte scheppen voor verregaande samenwerking. Research&Development (R&D) moeten weer belangrijk worden. Veel is te leren van de opkomst van de systeemwoningen en de ontwikkelingen ervan. Vernieuwing van de distributiekanalen met de bijbehorende transactiemogelijk heden. Om dit te duiden, zijn er nieuwe woorden en gezichtspunten nodig. De eindgebruiker staat altijd en overal voorop. Woorden als snel, duurzaam en een goede kostenkwaliteitsverhouding zijn dan vanzelfsprekend. De keuze is dan aan de consument en niet aan de aanbieders. De aanbieders moeten ervoor zorgen dat hun merk ook dat geeft wat het belooft (branding). 20 Op zoek naar de serie van één 21

13 03 Auteurs Martin Liebregts en Yuri van Bergen Van systeemwoning naar concept: een ogenschijnlijke herhaling Figuur 10 De tijd leert het ons In de periode zijn er in Nederland 400 à 450 duizend systeemwoningen gebouwd (ongeveer 15 procent van de totale woningproductie van die tijd), die vaak de naam dragen van de oorspronkelijke bouwers (ERA, MUWI, WILMA etc.). 19 (zie P. 112) Het zijn nog steeds merken die aanduiden wat de specifieke kwaliteit van de woningen is. Het waren niet alleen bouwers die zich verbonden met dergelijke producten. Ook de bekende moderne architecten droegen - vooral in de beginfase - hun steentje bij en gaven er hun naam aan. 20 (zie P. 112) In de tweede fase, vanaf medio jaren zestig, is het steeds meer een aannemersbouw geworden. Het uiterlijk kwam enigszins op de achtergrond te liggen. In die periode lag het accent steeds meer op de technische kwaliteit en het te realiseren comfort in grote hoeveelheden, in plaats van op uitstraling en identiteit. Massa was het sleutelwoord. De serie van veel domineerde, terwijl we nu op zoek zijn naar de serie van één. Als we nu terugkijken in de tijd, wat kunnen we er dan van leren? Systeemwoningen Welschen. > 22 23

14 Figuur 11 De ontwikkeling van de omvang en de kwaliteit van de woningproductie , getypeerd naar stedenbouw, woningtypen en materialen. Figuur 12 honderd woningen. De omvang van de woningcomplexen uit die periode lag in die orde van grootte. De systeemwoningen hebben voor die periode een belangrijke bijdrage geleverd. Het waren ruime woningen, technisch volledig uitgekristalliseerd en met ongeveer een halvering van de arbeid op de bouwplaats. De bouw van een systeemwoning van gemiddeld ongeveer 350 kubieke meter inhoud, had ongeveer 650 mensuren op de bouw plaats nodig, tegen traditioneel tot uren. De grenzen van de mogelijkheden werden bereikt toen variatie in de vormgeving de boventoon ging voeren. Deze omslag naar meer vormvariatie was met de aanwezige bouwsystemen niet te maken. Ook in de latere periode stuitte de bouwwijze met grote elementen gauw op de grenzen 22 (zie P. 112) van de gewenste aanpassingen op projectniveau. In de periode tussen 1950 en 1980 en nu is er veel veranderd. De ICT, in combinatie met vernieuwde samenwerkingen, draagt ertoe bij dat de serie van één binnen handbereik komt. De herhaling die nodig is, kan op een ander schaalniveau plaatsvinden. Zeker voor de bestaande bouw, waar de wensen op woningniveau divers kunnen zijn, zal dit de leidraad voor het aanbod moeten worden, ofwel de combinatie van standaardisatie met maatwerk. Systeemwoningen: het concept avant la lettre Bij de bouw van de systeemwoningen streefde men er naar om tot een betere kostenkwaliteitsverhouding te komen en tot een grotere productieomvang, bij een tekort aan arbeidscapaciteit (vaklui). De sleutel lag in herhaling en prefabricage. Deze op vatting paste perfect in de geest van de naoorlogse periode. De architectuurtaal van die tijd laten de abstractie van gelijkheid en een bepaalde uniformiteit prima toe. In die zin was het bijna de weerspiegeling van de tijdsperiode. Terugkijkend is dat niet verwonderlijk. Als je in dezelfde periode bijna 1,4 miljoen doorzonwoningen realiseert, waarvan de technische specificaties bijna niet verschillen en waarvan de basis - het platform, om in automotive termen te spreken - nauwelijks verschilt, dan was zelfs meer standaardisatie in de techniek gewenst geweest. In 1975 komt hier verandering in. De totale productie van woningen neemt af. Op het hoogtepunt in 1973 werden er ruim 150 duizend woningen gebouwd. In de periode bedroeg dit gemiddeld nog maar 106 duizend woningen. Deze terugval werd geleidelijk het einde van de systeembouwers. Ook het aanbod beantwoordde niet meer aan de vraag naar variatie. 21 (zie P. 112) De stadsvernieuwing, met de erbij behorende renovatie, nam in de jaren tachtig een deel van de vrijgekomen capaciteit in beslag (dus van nieuwbouw naar bestaande bouw). Een opgave: de combinatie van standaardisatie met maatwerk De serie van honderd vormde voor de meeste van de systemen de ondergrens. Alleen enkele stapelbouwsystemen van eengezinswoningen hadden een ondergrens van ongeveer vijfentwintig. Echter, het optimum bedroeg veelal honderdvijftig tot twee- De bouwwereld moet de innovatie opnieuw uitvinden Voltooide totaal nieuw bouwwoningen en aantal systeemwoningen over de periode De industrialisatie van de eenentwintigste eeuw is dus structureel anders dan die van een halve eeuw geleden. Het verleden biedt dan niet de oplossing, maar geeft ons een gevoel over het spanningsveld tussen idee, aanbod en vraag en biedt inzicht hoe de maatschappelijke context tot structurele veranderingen kan leiden. Circa vijfentwintig jaar lang heeft de systeembouw in de vorige eeuw van 1950 tot 1975 een groeiende positie weten te verwerven en dan opeens is dat verleden tijd. Dit kwam door het feit dat de nieuwe opgave niet of niet snel genoeg begrepen of beantwoord werd. En dan behoort het de volgende dag tot het verleden. Innovatie moet de bouwwereld opnieuw uitvinden. Dit begint met dat het niet gaat om bouwproducten, bouwdelen, maar om componenten. Ofwel 24 Van systeemwoning naar concept: een ogenschijnlijke herhaling 25

15 samengestelde bouwdelen, die voorzien in een bepaald gebruik en die als systeem geleverd en geborgd kunnen worden. Naast standaardisatie is ruimte voor maatwerk essentieel. Niet de nieuwe techniek zal dominant zijn, maar de integratie van de producten en de afstemming op het bestaande. Figuur 13 Systeemwoning PéGé. Niet de techniek als leidraad, maar de vraag Soms komt de gedachte op, dat de geschiedenis zich herhaalt. Een soort déjà vu-gevoel verschijnt op het toneel. Het lijkt met het huidige debat over concepten een ogenschijnlijke terugkeer van die over systeemwoningen in het verleden. Bijna veertig jaar na dato, dat de systeemwoning op de grenzen van haar mogelijkheden stuitte, herhaalt zich de discussie in nieuwe woorden en termen. Het gaat om de voortdurende zoektocht naar wat repetitie is en naar wat uniek is voor de situatie. Dat is de opgave voor de nieuwbouw en de bestaande bouw. Het startpunt moet niet liggen bij de techniek, maar bij de vraag. Dan volgt de techniek automatisch. In deze tijd dat de nieuwbouw verstek laat gaan en de nadruk komt te liggen op de bestaande bouw, is er ruimte voor een werkelijke sprong voorwaarts. Terugkijken heeft alleen zin als het ons leert dat vernieuwing begint met investeren in R&D en verbeelden. 26 Van systeemwoning naar concept: een ogenschijnlijke herhaling 27

16 04 Auteurs Martin Liebregts en Yuri van Bergen Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak 4.1 Collectief bouwmeesterschap als netwerk De afgelopen dertig jaar, en vooral de laatste vijftien jaar, hebben zich structurele veranderingen voorgedaan t.a.v. de toegankelijkheid, beschikbaarheid en uitwisseling van kennis en informatie. In alle sectoren van de maatschappij heeft dit grote invloed gehad op de pro ductie van goederen en diensten. Totaal nieuwe werkwijzen en producten zijn ont wik keld, mede door de combinatie van informatie en de ontwikkeling van nieuwe kennis. De hele wereld denkt en werkt met je mee, als je er gebruik van maakt. Maar laten we bescheiden zijn, het is al iets als de kennis en kunde in Nederland over de gebouwde omgeving en de kwaliteitsaanpassing beter beschikbaar zou zijn. En wel zo dat leren van ervaringen betekenis krijgt en vertaald wordt naar WIJZER (VER-)BOUWEN. Van PC naar GSM Begin jaren tachtig van de vorige eeuw zijn de eerste stappen gezet in de wijze waarop men informatie konden beheren, bewerken en verwerken, waarvan de personal computer in combinatie met Autocad de eerste ontwikkeling is. In de bouw is door deze ontwik keling in die tijd bijna niets gewijzigd. Misschien heeft de fax uit die periode nog wel de grootste impact gehad, doordat informatie op papier snel kon worden gecommuniceerd. Begin jaren negentig komt er een nieuwe versnelling in beeld door internet, Windows 95 en uiteindelijk Google. Op elke vaste locatie werd de wereld bereikbaar en kon informatie uitgewisseld worden. Deze technologie ondersteunde de globalisering die zich reeds had ingezet op uiteenlopende terreinen. Voor de (ver-)bouw leidde dit tot optimalisering van bestaande processen. De dagelijkse praktijk bleef in grote lijnen, zoals die was. En lijkt dat de logistieke afhandeling van informatie in onderhoud- en renovatieprocessen het hoogste wat op dit moment bereikt wordt. De derde ontwikkeling van de gsm tot iphone zorgt ervoor dat de informatie die wereldwijd beschikbaar is bijna overal te raadplegen en uit te wisselen is. Echter deze ontwikkelingen leveren niets op als niet tegelijkertijd systematischer informatie verzameld, geclassificeerd en ontsloten wordt. Nieuwe positie, nieuwe rollen In de samenwerkingsvormen in de (ver-)bouw komen wel voortdurend nieuwe vormen op het toneel. Iedereen kent de woorden wel die het illustreren: ketenintegratie, co-makers, turnkey, prestatiecontract, design and build, construct and build. Zij duiden er allemaal op, 28 29

17 Figuur 14 dat de opdrachtgevers, adviseurs en bouwers in wisselende constructies zaken doen. Maar bij al deze vormen gaat het toch gewoon om traditioneel produceren, slechts de overeenkomsten verschillen. Ofwel het transactiemoment (van vraag naar opdracht) wordt naar voren geschoven. Een overzicht van de op komst van nieuwe infor ma tie- en data ver wer kingssystemen in de periode Figuur 15 Innovatie toeleverende industrie bestaan de (woning-)bouw In 2009 is de BouwhulpGroep gestart met een onderzoek naar de huidige renovatiepraktijk, genaamd de Grote-Renovatie- Enquête. De ideeën en opvat tingen van zestig beslissers, uitvoerende bedrijven en de toeleverende industrie zijn uitgebreid in beeld gebracht door middel van een enquête. Een van de vragen aan de toe le ver ende industrie is geweest, welke inno vaties zij de afgelopen twintig jaar specifiek voor de bestaan de bouw in de markt hebben gezet. Dit betekent minimaal dat op korte en lange termijn niet meer één vorm van samenwerken zal bestaan en de traditionele positie van bijvoorbeeld de architect als zelf standige partij grotendeels zal verdwijnen. Hetzelfde geldt voor de andere betrokken partijen. De specialist in een wisselend netwerk Het alleen bouwen kwam in het verleden zeer zelden voor. In de toekomst zal het nooit meer bestaan. De onderlinge afhankelijkheid zal alleen maar toenemen en leiden tot wisselende posities in een wisselend netwerk. Als het om de bouw gaat, zal de markt in toenemende mate vraaggestuurd worden, met een diversiteit aan in hoge mate gestandaardiseerd aanbod. Dit betekent dat consumenten of professionele opdrachtgevers kunnen kiezen uit een reeks van oplossingen. Wat betekent dit nu voor de architectenpraktijk in 2020? In het verleden was de architect betrokken van programma tot uitvoering of oplevering. In alle fasen van het planproces speelde de architect een rol. Geleidelijk zijn (deel-)taken overgenomen door derden, zoals projectleiders, procesmanagers, technische bureaus en bouwmanagers. Tot slot komen de bouwers en ontwikkelaars met design and build en nieuwe aanbieders met complete producten. Nieuwe deeltaken, nieuwe specialisme Bij de aanpak van de bestaande bouw ontstaan er nieuwe taken voor de architect/ ont werper en adviseur. Nu ook bouwers zich op deze markt begeven en het totale diensten pakket gaan aanbieden, betekent dit dat de ontwerper of adviseur op een nieuwe manier zijn kennis en kunde zal moeten inzetten. Welke kennis en kunde ook ingezet worden, ze zullen ingebed moeten zijn in een samenhangende visie op duurzaamheid. Levensduurdenken is daarbij de sleutel. 23 (zie P. 112) Alles wat bedacht wordt, zal zinvol moeten zijn voor huidig en toekomstig gebruik. Ook zal de kringloop van bouwen, in stand houden en slopen in zijn milieueffecten meegenomen moeten worden. Dus niet alleen levensduurdenken, dat rekening houdt met dat gebouwen cyclisch worden aangepast, is van belang, maar binnen dit kader kringloopdenken als proces van duurzaamheid en hergebruik. Omdat alles begint bij de beschikbaarheid van goede informatie over het bestaande aanbod (van wijk tot keukenkast) en de (toekomstige) vraag, zal het startpunt moeten liggen in het systematisch vastleggen van deze gegevens, die betrekking hebben op de 24 (zie P. 112) eigenschappen, de problemen, de waarde(ring) en oplossingsmogelijkheden. Om dit proces als ontwerpende partij te ondersteunen, is het nodig op een drietal terreinen 25 (zie P. 112) voortdurend nieuwe dingen te ontwikkelen of te bedenken: De (aanpassing van de) beeldkwaliteit op wijk-, gebouw- en componentniveau (beeldarchitect). Ontwikkeling van nieuwe renovatieconcepten (van gebouw tot component) met de erbij behorende procesinnovatie (programma-architect). Patroon designer, dat wil zeggen het verzamelen, bewerken en terugkoppelen van informatie en vertalen naar ontwikkelingen (scenario-architect). 30 Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak 31

18 Figuur 16 Het accommoderend vermo gen van een doorzonwoning van verschillende bouw perioden. jaren heeft ertoe geleid dat de ruimte voor herbezinning over de posities en over de gewenste veranderingen in de bouw - in het bijzonder die van de aanpak van de bestaande bouw - is aangebroken. Dit heeft ook consequenties voor de rol van de architect/adviseur tijdens het plan- en bouwproces. De herbezinning heeft dus ook een ingrijpende invloed op de eigen positie, zoals in de vorige paragraaf Collectief bouw meesterschap als netwerk breed is belicht. De titel richt zich in eerste instantie op de diversiteit in samenwerkingen tussen de verschillende spelers in de bouw: opdrachtgevers/gebruikers, adviseurs (en architecten), uitvoerende bedrijven, bouwmaterialenhandelaren en de toeleverende industrie (productleveranciers). Binnen dit hele spel is het thema van het vernieuwend opdrachtgeverschap van belang. In eerste instantie wordt hierbij gedacht aan de rol van de professionele opdrachtgever in relatie tot de bouwer, maar het zal verder gaan. Variërend van particulier opdrachtgeverschap tot een aanbodmarkt met grote differentiatie mogelijk heden, die de keuze meer bij de consument legt. De serie van één komt er dus aan. Informatie als drager van het navigatiesysteem Er kan geen navigatiesysteem bestaan, als naast de plaatsbepaling ook de infrastructuur niet eenduidig is vastgelegd (en natuurlijk aangevuld met routeplannen, display en invoer). Door de betere beschikbaarheid van informatie kan een kwalitatieve omslag plaatsvinden in de bouw. Dan gaat het niet (alleen) om de betere processturing van bestaande processen zoals het BIM-systeem, maar vooral om het genereren van nieuwe kennis en oplossingen door het aanbrengen van nieuwe verbanden en de ontdekking van nieuwe patronen. Er ontstaan als het ware nieuwe verhalen die de reis gaan bepalen. Het wordt minder terugkijken als het over oplossingen gaat. Misschien kunnen we de periode van de diversiteit van contracten achter ons laten en ons richten op de werkelijke innovatie qua aanbod. Ook de discussie over cultuur in de bouw als belemmering moet stoppen. Cultuur is niets meer en niets minder als collectief zelfbewustzijn. Als de mogelijkheden essentieel veranderen, wijzigt ook de cultuur, die de traditie bewaakt. Dus niet alleen slimmer renoveren, maar vooral wijzer renoveren. Wijsheid houdt in dat er een zorgvuldig afweging plaatsvindt tussen wat er nu is en wat in de toekomst van belang is. En dit begint met de beschik baarheid van goede informatie. Op deze manier krijgt het collectief bouwmeesterschap vorm en inhoud. Figuur 17 Deze paragraaf biedt een korte terugblik om de aanleiding van de veranderende praktijk in beeld te brengen. Deze verkenning, die een nieuw perspectief voor de oplossing van barrières en vastgeroeste posities moet geven, laat een beeld zien van mogelijke veranderende marktverhoudingen. 4.2 Het vernieuwend opdrachtgeverschap Nooit meer als vroeger De afgelopen jaren is duidelijk geworden, dat het nooit meer wordt zoals het was. En deze uitspraak wordt niet gedaan vanuit nostalgische begoocheling of vanuit een nega tieve verwachting over de toekomst. Integendeel, de crisis van de afgelopen De ontwikkeling van woningbezit in % naar eigendom over de periode Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak 33

19 De crisis, de koudwatervrees en de noodzaak Er zijn vele redenen om als partij in de bouw - in het bijzonder de bestaande woningbouw - op zoek te gaan naar nieuwe verhoudingen. Het voortdurend zoeken op projectbasis naar een zo goed mogelijke prijs heeft in de afgelopen decennia niet geleid tot een betere kwaliteit of prijs. Zeker de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad heeft mede door deze huidige ad hoc benadering geresulteerd in een ongunstige prijs-kwaliteitsverhouding, het ontbreken van continuïteit, het achterwege blijven van innovatie, allerlei kwaliteitsrisico s, ondanks de hoge overhead en proceskosten. De financiële crisis, en ermee samenhangend de bouwcrisis, geeft op dit moment een versnelling aan de heroverweging en maakt de betrokkenen nog bewuster van het belang van de langere termijn, zowel ten aanzien van de kwaliteit als van de samenwerking. Na het moment van kwaliteitsaanpassing komen er uiteindelijk tientallen jaren van beheer, waarin de kwaliteit bewezen en onderhouden moet worden. Figuur 18 beweegt zich meer. Ook de toeleverende industrie en bouwmaterialen handel begeven zich op de markt, zeker ingeval het de markt van kwaliteitsaanpassing van eigenaarbewoners betreft. Niet voor niets is de doe-het-zelfmarkt de afgelopen jaren een steeds dominantere speler geworden op de verbouw markt. Samenspel der marktpartijen en de ver schil lende (contract-)vormen. Zeker bij opdrachtgevers is bij het zoeken naar de nieuwe verhoudingen nog vaak sprake van koudwatervrees. Uiteindelijk, nu de concurrentie op zijn scherpst is door het grote aanbod van de beschikbare bouwcapaciteit, zou men zich moeten herbezinnen. Maar moet men het tijdelijk voordeeltje laten schieten? Zeker als professionele beheerder van woningen ligt het belang niet op de korte maar op de langere termijn. Nu is de tijd aangebroken, met het oog op de huidige en toekomstige vraag, invulling te geven aan het vernieuwend opdrachtgeverschap. Vanuit de specifieke opgave van de kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad zijn er drie bepalende argumenten, die vragen om andere verhoudingen: De ongunstige kosten-kwaliteitsverhouding. Zoals die al is aangegeven en waarvan de verbetering leidt tot verhoging van productiviteit en verlaging van de proceskosten. 26 (zie P. 112) De roep om maatwerk. De periode dat voor alle woningen dezelfde oplossing werd ingezet, is voorbij. Zowel de aard van de kwaliteitsaanpassing als het moment zullen steeds individueler worden en vragen om passend maatwerk. De referentie voor 27 (zie P. 112) elke bewoner wordt de praktijk van de eigenaar-bewoner. De noodzaak van continuïteit in samenwerking en in opgave. De complexiteit van de opgave bij kwaliteitsaanpassing in de woningbouw is groter dan die bij nieuwbouw. Zeker als de aanpassingen zich ook over een langere periode gaan uitspreiden, is het noodzaak dat er continuïteit is in kennis, kunde en kwaliteit. 28 (zie P. 112) Verschillende samenwerkingsvormen of bouworganisatievormen In figuur 19 Bouworganisatievormen worden veel voorkomende samenwerkingsvormen tussen (professionele) opdrachtgever en bouwer gegeven. Het schema is 29 (zie P. in hoofdlijnen ontleend aan de publicatie Vernieuwend opdrachtgeverschap. 113) Een samenwerkings vorm - aanbodmarkt - is toegevoegd en de beoordeling van de voor- en nadelen per vorm is naar eigen inzicht bijgesteld. Maar in de markt Als je naar de markt van keuken/douche/toilet kijkt, zijn de afgelopen twintig à dertig jaar totaal nieuwe spelers op de markt gekomen, die standaardisatie met maatwerk weten te combineren en die aanbodgericht zijn. Dit geeft aan dat de nieuwe praktijk, als het om kwaliteitsaanpassing van de bestaande woningvoorraad gaat, nog lang niet uitgekristalliseerd is. We zitten met ons allen in een transformatiefase, waarbij zeker is dat het verleden niet meer terugkomt. Bij alle vormen die bedacht zullen worden, gaan de eindgebruiker, de effecten op het milieu en de kosten tijdens het gebruik een steeds dominantere rol spelen. Op zoek naar juiste samenwerkingsvormen en prestaties Aan welke overeenkomst je ook de voorkeur geeft, al of niet op basis van een persoonlijke opvatting, het ontslaat je niet van de verantwoordelijkheid als opdrachtgever om expliciet te melden wat je doelen zijn en welke prestaties essentieel zijn (zie ook de negen prestatievelden, genoemd in hoofdstuk 5). Alleen dan kun je een rol vervullen bij de toekomstige ontwikkelingen. Zo niet, dan reis je mee op de wagen van anderen. Voor alle samenwerkingsvormen geldt dat er gestreefd wordt naar een of andere vorm van ketenintegratie (integratie van bedrijfsprocessen) en de verbetering van de gewenste prestaties. 30 (zie P. 113) De mate waarin deze aspecten in de praktijk inhoud kunnen krijgen, wordt in sterke mate bepaald door de te realiseren continuïteit in samenwerking. Bij de 34 Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak 35

20 Bouworganisatievorm Traditioneel bestek Bouwteam Kenmerken Voordelen Nadelen Strikte scheiding tussen ontwerp en uitvoering. De opdrachtnemer treedt op als bouwer en adviseur tijdens de ontwerpfase. Maximale invloed op eindproduct, scherpe prijs, bekende manier van werken, eenduidig interpreteerbare eisen, efficiënt bij herhaalwerk en een relatief simpele aanbestedings procedure. Geld en tijd kunnen goed beheerst worden. Bekende manier van werken. Deskundigheid is noodzakelijk, de uitvoeringskennis wordt niet tijdig benut, verantwoordelijk heid blijft bij opdrachtgever. Belangentegenstellingen tussen opdrachtgever en opdrachtnemer zijn (vaak) onver mijdelijk. Minder marktwerking en minder duidelijke scheiding in verantwoordelijkheden. Risico s en de verdeling ervan moeten expliciet benoemd worden. ketenintegratie kan er gekeken worden naar het aanbod als zelfstandige grootheid of naar de samenwerking tussen vraag en aanbod, waarbij ook het beheer nog een rol kan spelen. Een bouwer kan er naar streven zoveel mogelijk te werken met vaste co-makers (onderaannemers, toeleverende industrie en adviseurs) en, afhankelijk van de vraag, deze samenwerking zoveel mogelijk in te zetten. De aard van de opgave of vraag kan dan sturend zijn, hoe hiervan gebruik gemaakt wordt. Een andere vorm van samenwerking tussen bouwer en opdrachtgever is bijvoorbeeld de alliantie. Vaak wordt hiernaar gestreefd door meer continuïteit in de opdrachtverlening voor beide organisaties een effectieve inzet van capaciteit en middelen te realiseren (o.a. bouworganisatievorm alliantie). Elke samenwerkingsvorm zal ten eerste tot doel moeten hebben de eindgebruiker beter te bedienen, wat een vertaling is van klantgerichtheid. Tevens spelen - zoals bij elke samenwerking - vertrouwen, openheid en oog voor elkaars belangen en positie een belangrijke rol. Maar er zijn meer prestaties, die in de praktijk gerealiseerd dienen te worden, wil er sprake zijn van een goede samenwerking. Om de samenwerking in zijn prestaties te meten, kan gedacht worden aan: Geïntegreerde contractvormen Design & Build (& Maintenance) Consortium Aanbodmarkt Coalitie Opdrachtgever stelt eisen op. Opdrachtnemer, al dan niet in samenwerking met derden - consortium -, verzorgt ontwerp, uitvoering en eventueel onderhoud. Idem als geïntegreerde contractvormen. De opdrachtgever kan selecteren op basis van bestaande project overstijgende oplossingen, die door een coalitie van marktpartijen wordt aangeboden. Keuze uit competitieve onderscheidende marktoplossingen (projectgericht). De opdrachtgever kan veel taken en verantwoordelijkheden overlaten aan de opdrachtnemer en kan zich richten op het formuleren van de gewenste prestaties. Keuze uit competitieve onderscheidende marktoplossingen, Het aanbod is projectover stijgende met ruimte voor maatwerk. Het aanbod heeft zich in de praktijk bewezen. Opdrachtgever heeft minder invloed op het bouwproces. Het doorvoeren van wijzigingen is kostbaar en offertekosten zijn hoog of moeten vooraf een onderdeel vormen van de toekomst. Nog een beperkt aanbod op de markt. Vereist van opdrachtgever goed inzicht in de gewen ste prestaties. Stijgende klanttevredenheid. Betere kosten-kwaliteitsverhouding. Lagere transactiekosten (inclusief faalkosten) (effectief). Betere samenwerking (efficiënt). Prettig samenwerken (human resources). De bovengenoemde prestatie-indicatoren, die een maatstaf kunnen zijn voor het succes van de samenwerking, worden in de volgende paragraaf De opkomst van een nieuw renovatieaanbod nader uitgelegd. Maar bij dit alles moeten we niet vergeten dat productinnovatie nodig is, wil het tot een werkelijk succes worden. Ofwel innovatie is de levensvoorwaarde voor het succes op termijn. Alliantie Langdurige samenwerking voor soortgelijke bouwopgaven. Opdrachtnemer treedt op als bouwer en adviseur tijdens ontwerpfase. Opdrachtgever participeert in uitvoering. Winst en risico worden bijvoorbeeld op basis van geformu leerde prestatie gedeeld. Verkorte bouwtijden. Flexibel reageren op specifieke eisen. Benutting leereffecten. Opdracht nemer draagt morele verantwoordelijkheid voor problemen. Continuïteits voordelen. Continuïteit van projecten en relaties vereist bijzondere vaardigheden opdrachtgever. Minder marktwerking op korte termijn. Expliciet benoemen van verantwoordelijkheden, prestaties en risico s. Figuur 20 Gewenste samenwerkingscon structies genoemd door de opdracht gevers (sociale 31 (zie P. 113) woning bezit). Figuur 19 Bouworganisatievormen die op dit moment in de woningbouw worden toegepast met hun voor- en nadelen. 36 Nieuwe samenwerkingen en de gezamenlijke aanpak 37