6 WARMING-UP 4 Duurzame energiebronnen LEES DUURZAME ENERGIEBRONNEN. a Wat zijn de twee belangrijkste kernmerken van duurzame energiebronnen? b Omcirkel de woorden die passen bij het begrip duurzaam. prijzig groen oneindig fossiel schaars goedkoop c Maak de volgende tekst compleet. De familie Doorzon heeft gekozen voor zonnepanelen. Dankzij zonnepanelen heeft de familie. Om er warmpjes bij te zitten hebben ze een De familie maakt gebruik van Deze kleur staat symbool voor aangeschaft. Die zorgt ervoor dat wordt omgezet in. Bestudeer bron en beantwoord deze vraag. a Hoeveel procent van alle energie is duurzaam? b Geef drie verklaringen voor dit lage getal. 3 Ze veroorzaken geen vervuiling. Ze raken niet op. zonnecollector zonne-energie milieuvriendelijk groene duurzaam. elektriciteit warmte energie. en 7 procent Fossiele brandstoffen zijn vaak goedkoper. Fossiele brandstoffen zijn betrouwbaarder en sterker. Er is gebrek aan technologie en kennis om duurzame energie te produceren. Wij maken het meest van iedereen gebruik van fossiele brandstoffen. Uranium, daar zijn we gek op! 3 a Bekijk bron. Hoe noemen we een elektriciteitscentrale die gebruik maakt van aardwarmte? b Bekijk figuur 8. Zet de volgende woorden op de juiste plek in de figuur: binnenkern aardkorst temperatuur mantel buitenkern c Waar komt de aardwarmte vandaan? d Hoe diep wordt er in bron geboord om bij de aardwarmte te komen? e Hoe warm wordt het water op die diepte? f Geef twee redenen waarom aardwarmte duurzaam is. Azië of Noord-Amerika Europa geothermische centrale De warmte is afkomstig uit de hete aardkern. ongeveer 600 meter 85 C Omdat er geen uitstoot van CO is. Omdat het een bron is die niet opraakt. g Bekijk GB 9B en D / GB 6B en D / BB 3B en C. Leg uit waarom deze kaarten handig zijn om gebieden met veel aardwarmte op te zoeken. De kaarten geven aan waar de grenzen van aardplaten lopen en waar vulkanisme voorkomt. Dit zijn vaak plaatsen waar de hogere temperaturen relatief dicht onder het aardoppervlak voorkomen. Daardoor is aardwarmte makkelijker beschikbaar. c Bekijk bron nogmaals. Bedenk een andere titel voor deze bron. aardkorst mantel 0 temperatuur 000 000 3000 4000 5000 0 000 000 3000 d Bij welk werelddeel passen de volgende opmerkingen? Pff, aan ons ligt het zeker niet. Wij gebruiken de meeste duurzame energie van allemaal. Zuid-Amerika buitenkern figuur 8 binnenkern 4000 5000 6000 diepte (km)
BRONNEN VAN ENERGIE 7 h Kijk weer op de atlaskaarten. In welk van de volgende landen komt dicht onder het aardoppervlak een vrij hoge temperatuur voor? Egypte Groot-Brittannië Japan Australië Brazilië LEES ANDERE DUURZAME ENERGIEBRONNEN. 4 a Kruis aan welke beweringen juist zijn. Biomassa is alles wat je kan eten. Een elektriciteitscentrale die werkt met biomassa is een soort thermische centrale. Stroom uit biomassa wordt groen genoemd omdat die van natuurlijk afval afkomstig is. Als je tijdens het kamperen een kampvuurtje maakt, maak je gebruik van biomassa. Bij windkracht wordt stroom opgewekt dankzij thermische energie. b Welke voorbeelden van biomassa worden in de tekst genoemd? frituurvet, mest, plantenresten, houtsnippers c Bedenk samen met je buur welke vormen van biomassa er nog meer zijn. Lukt het jullie er meer dan tien te bedenken? gemaaid gras, bladeren, landbouwgewassen, afval uit de groene bak, vlees- en visresten, suikerriet, maïs, koolzaadolie, palmzaadolie, wieren, zuiveringsslib 5 Bekijk bron 3. Trek lijnen tussen de begrippen links en de bijbehorende omschrijvingen rechts. CO fotosynthese as en mineralen vergasser bio-afval komt vrij bij de verbranding van fossiele brandstoffen en biomassa afval van organische aard door verbranding met weinig zuurstof ontstaan er brandbare gassen water en CO worden door gewassen opgenomen en omgezet in zuurstof en suikers voeding voor gewassen 6 a Vul in de eerste kolom van de tabel onder aan de bladzijde vijf duurzame energiebronnen in. b Zet nu in de tweede kolom van elke duurzame energiebron een nadeel. c Hier volgen vier begrippen waarvan de letters allemaal door elkaar zijn gezet. Weet jij om welke begrippen het gaat? arstdonfb lorznceenoclt imsbaso egeenwirndi brandstof zonnecollector biomassa windenergie d In deze paragraaf van het leerboek staan elf begrippen (dit zijn de vetgedrukte woorden). Hiervan maak je een top 0. Vraag je eerst af wat het belangrijkste begrip van deze paragraaf is en schrijf dit begrip achter nummer hieronder. Schrijf bij nummer het begrip dat je daarna het belangrijkst vindt. Zo werk je alle begrippen af en eindig je met de minst belangrijke begrippen uit deze paragraaf. 6 7 3 8 4 9 5 0 e Vergelijk jouw top 0 met je buur. Zijn jullie het eens? Overleg met elkaar en verander desnoods jouw top 0. Duurzame energiebronnen zonne-energie windkracht waterkracht aardwarmte biomassa tabel bij vraag 6a Nadeel Er is altijd maar één helft van de aarde waar de zon op schijnt. Het waait niet altijd. De stroming moet voldoende zijn. Is duur, omdat je hebt een flinke installatie nodig hebt om diep te boren. De teelt ervan neemt veel ruimte in.
8 GT WARMING-UP 7 a Bij deze vraag horen drie foto s en drie uitspraken, zie figuur 9. Elke uitspraak hoort bij de persoon op een van deze foto s. Schrijf onder elke foto welke uitspraak daarbij hoort. Ik heb zojuist een hybride auto aangeschaft. Die oude was een benzineslurpend monster. Deze auto rijdt deels ook op elektriciteit. Het is belangrijk dat we aan het milieu denken! Ik heb zojuist voor het eerst in mijn leven een auto gekocht. Eindelijk kon ik het me veroorloven. Komend weekend ga ik lekker toeren met mijn vrienden, gaan we shoppen in Seoul. 3 Een auto? Pff, ik zou wel willen! Nu loop ik elke dag naar mijn werk. Acht kilometer heen en acht kilometer terug. Soms heb ik mazzel en krijg ik een lift op een kar, meestal niet helaas. a In de figuur zijn aardgas en wind op land weggevallen. Zet die op de juiste plaats in de figuur. b Waarom staat aardolie niet in deze grafiek? Het gaat over elektriciteitsproductie, en aardolie wordt vaker gebruikt als brandstof in voertuigen dan om stroom mee op te wekken. c Je zou verwachten dat hoe meer er van een bepaalde energiebron is, hoe goedkoper deze zal zijn. Toch klopt dat niet in figuur 0. Want wat is eigenlijk tegenstrijdig aan de gegevens in de figuur? Windenergie is oneindig en toch het duurst. figuur 9 3 Uitspraak: Uitspraak: Uitspraak: Werelddeel: Werelddeel: Werelddeel: Azië Afrika Europa/ Noord-Amerika b Zet bij elke foto ook in welk werelddeel deze persoon woont. c Duurzaamheid is niet in elk land even belangrijk. Waarom is het in arme landen vaak geen hot issue? Deze mensen geven totaal niets om het milieu. Deze mensen weten niet wat duurzaam betekent. Deze mensen hebben andere zaken aan hun hoofd, zoals voldoende eten en een goede woning. Deze mensen stoten zoveel CO uit dat het toch niet lukt om dat te veranderen. d Hoewel duurzaamheid in ontwikkelingslanden niet hoog op de politieke agenda staat, is de CO -uitstoot er vaak lager dan in de westerse landen. Wat is hiervoor de belangrijkste oorzaak? Mensen werken in ontwikkelingslanden vooral in de landbouw. Er is weinig industrie en transport. Ontwikkelingslanden beschikken niet over fossiele brandstoffen. Dan is er ook geen vervuiling. De mensen zijn hier veel milieubewuster dan in de rijke landen. De mensen zijn hier zuinig op hun spullen en kopen dus niet zo snel nieuwe, vervuilende producten. 8 In figuur 0 zie je hoeveel het per energiebron kost om elektriciteit te produceren. d De prijs van de elektriciteit wordt vooral bepaald door de winningskosten en de transportkosten. Bepaal van de volgende beweringen of ze juist of onjuist zijn. De winning van kolen is makkelijker dan die van wind. Stroom uit kernenergie is goedkoper dan duurzame windenergie. Elektriciteit uit kernenergie is duur door de schaarste van uranium. e Wat maakt elektriciteit die gemaakt wordt met windmolens zo duur? Kies het juiste antwoord. Het aanleggen van de elektriciteitskabels om de stroom te vervoeren is erg duur. De hoeveelheid windenergie is erg onvoorspelbaarheid. Er zijn hoge kosten voor productie, aanleg en onderhoud van windmolens. Er zijn maar weinig windmolens, het is dus een schaarse energiebron. f Je mag verwachten dat deze grafiek er in 050 anders uitziet. Welke verandering voorspel jij? Vergelijking kostprijs elektriciteitsproductie (in euro per MWh) 0 00 80 60 40 0 juist juist onjuist lagere kosten voor de duurzame windenergie 0 kernenergie kolen aardgas wind op wind op zee land figuur 0
BRONNEN VAN ENERGIE 9 KEUZESTOF 9 CHECK THIS OUT! Helaas wordt er nog niet veel gebruik gemaakt van duurzame energiebronnen. Dat er al wel hele toffe duurzame projecten zijn, ontdek je hieronder. a Ga naar www.hetklokhuis.nl. Klik op spelen. Klik op tv-uitzendingen. Zoek de aflevering over aardwarmte. Bekijk het fragment van 4.30 tot 8.5 minuten. b Waar wordt de aardwarmte voor gebruikt? verwarmen van een kas c Hoe diep bevindt het water zich in de aarde? d Hoe heet is het water op die diepte? e Hoe komt het water aan die hoge temperatuur? f Waarom is het van belang dat er een zandsteenlaag is die a Ga naar www.nos.nl. Typ in de zoekbalk het woord Desertec in. Je ziet nu een aantal audio- en videofragmenten over dit onderwerp. Bekijk de videofragmenten. b Wat houdt het project Desertec in? kilometer 60 graden Door de hete aardkern die zijn warmte uitstraalt richting de mantel en aardkorst. afgesloten wordt door kleilagen? Zodat het warme water gevangen blijft tussen de ondoorlatende lagen. Opwekken van zonne-energie in de Sahara en die energie naar Europa transporteren. 3 a Ga naar www.q7wind.nl Surf over de site en beantwoord dan de volgende vragen. b Wat is de naam van dit windpark? Windpark. c Waar is dit park gebouwd? IJmuiden. d Voor hoeveel huishoudens levert dit park stroom? e Onder het kopje Nieuws kun je foto s en filmpjes bekijken van de bouw van dit park. Noem twee activiteiten die in of op f Hoe komt de energie van de molens aan land? g Geef twee redenen waarom een windmolenpark op zee aantrekkelijk is. 4 a Je hebt zojuist drie duurzame projecten bekeken. Zet ze nu op volgorde: van welke je het leukst vond naar welke het minst. Begin dus met de meest interessante. 3 b Ik heb voor deze volgorde gekozen omdat Prinses Amalia Voor de kust van het water plaatsgevonden hebben. Het storten van de fundering en het monteren van de wieken. Via enorme kabels. antwoord Veel wind en veel ruimte. Eigen 5 000 c Waarom is voor de locatie in Noord-Afrika gekozen? Daar schijnt de zon veel meer dan in Europa. d Het zijn vooral Europese bedrijven die de leiding hebben in dit project. Waarom is dit zo? Zij hebben de kennis, het geld en een grote energiebehoefte.
0 EIGEN OMGEVING Energie in je eigen regio Duurzaam of dramatisch? De klas wordt verdeeld in groepjes. Elk groepje gaat onderzoek doen naar de energievoorzieningen in jullie woonplaats. Elk groepje gaat ook uitzoeken of die energie duurzaam is. De onderzoeksgegevens die jullie verzamelen, verwerk je op een grote kaart van jullie regio. Hiervoor kun je een poster gebruiken. Op de poster komt ook jullie conclusie: Is jullie regio duurzaam of dramatisch? Stap Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag: Is onze regio duurzaam of dramatisch? Deelvragen: a Welke energievoorzieningen zijn er in onze regio? Geef in ieder geval vier verschillende antwoorden. b Zijn die voorzieningen duurzaam of niet? c Welke duurzame initiatieven zijn er op het gebied van energieproductie en energieconsumptie in onze regio? d Hoe zorgen energieproductie en energieconsumptie in onze regio voor milieuvervuiling? e Kies twee verschillende bedrijven uit de regio. Hoe duurzaam zijn deze? (Denk aan bedrijven die gemakkelijk te benaderen zijn: een supermarkt, sportclub, gemeentehuis of een kantoor.) Stap Een onderzoeksplan opzetten a Bepaal met elkaar (en met de docent) hoe groot het gebied wordt dat jullie gaan onderzoeken. Dit kan jullie stad, dorp of wijk zijn. b Maak een taakverdeling. Wie doet welke deelvraag? Wie zorgt voor de kaart? Wie bewaart de spullen? c Maak een planning. Wanneer moet iedereen zijn vragen af hebben? Wanneer moet de kaart klaar zijn? Wanneer schrijven jullie de conclusie? d Welke bronnen gaan jullie gebruiken? Hoe gaan jullie informatie inwinnen? Moeten er daarvoor afspraken gemaakt worden met bedrijven of op het gemeentehuis? Bepaal met elkaar ten minste twee bedrijven/instanties die jullie gaan uitwerken. Stap 3 Informatie verzamelen Nu gaan we de antwoorden op de deelvragen zoeken. a Welke energievoorzieningen zijn er in onze regio? Graaf eerst in je eigen geheugen of ga buiten een rondje fietsen. Welke energievoorzieningen zie je allemaal? Noteer waar je wat ziet, zodat het later een plaatsje op de kaart kan krijgen. b Zijn de energievoorzieningen die je opgeschreven hebt duurzaam of niet? Leg uit waarom dat zo is. c Wat zijn duurzame initiatieven op het gebied van energieproductie en -consumptie in jullie regio? Via internet, lokale kranten, websites en het gemeentehuis is hier vast wel antwoord op te vinden. Informeer ook eens bij je ouders of andere familieleden. d Hoe zorgen energieproductie en -consumptie in jullie regio voor milieuvervuiling? In je aardrijkskundeboek, op internet, in lokale kranten, op websites en op het gemeentehuis kun je vaak antwoorden op deze vragen vinden. e Hoe duurzaam zijn enkele van de grote bedrijven/instanties in jullie regio? Onderzoek er minimaal twee. Maak een (telefonische) afspraak met mensen van deze bedrijven/ instanties. Bedenk van tevoren welke vragen je wilt stellen. Kijk voor ideeën in de onderstaande duurzaamheidschecklist. Voordat je naar het bedrijf gaat, overleg je met de docent of de vragenlijst in orde is. Stap 4 Informatie verwerken Nu is het zaak om al jullie informatie op een overzichtelijke manier op de kaart te krijgen. Zorg voor een duidelijke kaart van jullie gebied. Plak hem op een poster en zorg ervoor dat je ruimte overhoudt voor een titel, foto s, plaatjes en overige tekst. Denk ook aan een legenda. Stap 5 Conclusie trekken En, wat vinden jullie? Is jullie regio duurzaam of dramatisch? Je geeft uiteraard argumenten die jullie conclusie onderbouwen. Stap 6 Presentatie Presenteer jullie poster aan de klas. Dit kan klassikaal of in een markt -opstelling. Duurzaamheids-checklist voor bedrijven energie? Zo nee, waarom niet? Zo ja, hoe dan?
BRONNEN VAN ENERGIE EIGEN OMGEVING Energie in je eigen regio Welk energielabel past bij jullie straat? Bij de aankoop van producten kun je soms zien hoe energiezuinig deze producten in gebruik zijn. Dit wordt aangegeven met het energielabel (figuur ). In dit onderzoek gaan jullie bepalen welk energielabel jullie straat verdient. Door het afnemen van ten minste vijftien enquêtes moet dit duidelijk worden. Jullie werken in groepjes van twee tot vier personen. De eindresultaten mogen jullie verwerken in een flyer die je later (als je wilt) nog kunt verspreiden onder de mensen uit de straat waar jullie onderzoek naar hebben gedaan. Energie Zuinig Onzuinig figuur Stap A B C D E Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag: Welke energielabel verdient onze straat? F G Deelvragen: a Hoe zuinig is het elektriciteitsverbruik in de straat? b Hoe duurzaam is het gebruik van vervoermiddelen van de straatbewoners? c Hoe duurzaam is het gasverbruik van de bewoners? Stap Een onderzoeksplan opzetten a Bepaal met elkaar (en met jullie docent) welke straat jullie gaan onderzoeken. b Maak een planning. Wanneer moet de enquête af zijn? Wanneer willen jullie de enquêtes afnemen en verwerken? c Neem de enquête af bij ten minste vijftien bewoners van de straat. Check met de docent of dit in orde is. Zorg voor voldoende kopietjes. In het voorbeeldformulier hiernaast zie je enkele vragen die je in de enquête kunt gebruiken. Maar je moet natuurlijk nog meer vragen bedenken. d Bedenk al hoe jullie flyer er ongeveer uit komt te zien. Stap 3 Informatie verzamelen Tijd om de straat op te gaan! Stap 4 Informatie verwerken Verwerk de antwoorden van de enquête in tabellen en grafieken. Plaats deze tabellen en grafieken in jullie eindproduct: de flyer. Stap 5 Conclusie trekken En, welk energielabel verdient jullie straat? Op basis waarvan komen jullie tot dit besluit? Verwerk jullie conclusie ook in het eindproduct. Stap 6 Presentatie Presenteer jullie onderzoek aan de klas. Voorbeeldformulier Algemeen: Laat u de lampen branden als u niet thuis bent? de straatbewoners? Over welke vervoermiddelen beschikt uw huishouden? Gebruikt uw huishouden gas?
EIGEN OMGEVING Energie in je eigen regio 3 Hoe energiezuinig ben je zelf eigenlijk? Leuk hoor, al dat duurzame gepraat. Doet het wat met je of blijf je er ijskoud onder? Daar komen we achter in het volgende onderzoek. Deze keer ga je jezelf eens kritisch onder de loep nemen. Je maakt een fotocollage waaruit blijkt hoe jij met energie omgaat en hoe je er over denkt. Stap Hoofdvraag en deelvragen Hoofdvraag: Hoe (duurzaam) ga ik met energie om? Deelvragen: a Welk energielabel scoor ik? b Hoeveel hectare ruimte neemt mijn leefstijl in? c Van welk vervoermiddel maak ik nu het meest gebruik? d Welk vervoermiddel zou ik later het liefst willen gebruiken? e Welke elektrische apparaten gebruik ik allemaal? f Let ik goed op hoeveel stroom ik verbruik? g Maakt mijn huishouden gebruik van groene stroom? h Hoe wordt mijn huis verwarmd? i Wat is mijn mening over duurzame energie? Stap Maken van een onderzoeksplan Benodigdheden voor dit onderzoek: een computer met internetverbinding voor het maken van twee tests op het internet een fototoestel/camera om van jezelf foto s te maken 3 het blad hiernaast, of een apart blad waarop je je foto s en conclusies op je eigen manier verwerkt b Om antwoord te kunnen geven op deelvraag b ga je een test op internet maken. Ga naar: www.wnf.nl/voetafdruktest/. Voor elke aardbewoner is er,8 hectare ruimte beschikbaar. Hoeveel hectare ruimte neem jij in beslag? c Voor de deelvragen c t/m i is het de bedoeling dat je van jezelf foto s gaat maken die de antwoorden duidelijk maken. Per deelvraag mag je natuurlijk meerdere foto s maken. Stap 4 Informatie verwerken Inmiddels heb je de uitkomsten van de testen die je op internet hebt gemaakt. Ook heb je foto s gemaakt die duidelijk maken hoe jij met energie omgaat en wat jouw mening over duurzame energie is. Verwerk de uitslagen en de foto s tot een mooie collage met jezelf als middelpunt. Bedenk een passende titel voor de collage. Houd er rekening mee dat de conclusie ook nog een plaatsje in de collage moet krijgen. Stap 5 Conclusie En, hoe (duurzaam) ga jij met energie om? Verwerk je antwoord ook in de collage. Stap 6 Presenteren Presenteer jouw collage aan de klas. Stap 3 Informatie verzamelen a Om antwoord te kunnen geven op deelvraag a ga je een test op het Internet maken. Ga naar: http://0editie9.ikampioen.nl/m/magstream/ ikampioen/0editie9/#/6/doe-de-test-hoe-energiezuinigben-jij? Je kunt ook googlen op ikampioen 0 9. Klik op de treffer die begint met ANWB. Welk energielabel scoor jij?
BRONNEN VAN ENERGIE 3 Deze elektrische apparaten gebruik ik. Plak hier een foto van al jouw elektrische apparaten. Zo zuinig ben ik met energie. Plak hier een foto waaruit blijkt hoe zuinig je bent met energie. Zo verplaats ik mij het liefst. Plak hier een foto van jou met je favoriete vervoermiddel. Dit ben ik! Plak hier een foto van jezelf. Dit vind ik van groene stroom. Plak hier een foto waaruit blijkt wat jij van groene stroom vindt. Zo verwarmen wij ons huis. Plak hier een foto waaruit blijkt hoe jullie thuis met verwarming omgaan. Zo duurzaam ben ik. Plak hier een foto van jou waaruit blijkt of je duurzaam leeft of dat het misschien nog beter kan. Dit is mijn conclusie: