Vlekkenkaarten Provincie Groningen

Vlekkenkaarten Provincie Groningen

Vlekkenkaarten Provincie Groningen Inhoud Rapport 23 juli 2012 Projectnummer 500.00.02.00.00.02

I n h o u d s o p g a v e 1 I n l e i d i n g 5 2 U i t g a n g s p u n t e n e n o p z e t 7 2.1 Uitgangspunten 7 2.2 Opzet 7 2.3 Bronnen 8 3 R e s u l t a t e n 11 3.1 Het verleden als basis 11 3.2 Het heden 14 3.3 De toekomst 24 4 B e v i n d i n g e n p e r r e g i o 31 4.1 Westerkwartier (gemeenten Grootegast, Leek, Marum, Zuidhorn) 31 4.2 Stad Groningen (gemeenten Groningen, Haren en Ten Boer) 32 4.3 Regio noordwest (gemeenten Bedum, De Marne, Winsum) 34 4.4 Regio noordoost (gemeenten Delfzijl, Appingedam, Loppersum en Eemsmond) 35 4.5 Regio oost - A7-zone (Hoogezand-Sappemeer, Slochteren, Menterwolde, Oldambt) 38 4.6 Regio Zuidoost (gemeenten Veendam, Pekela, Bellingwedde, Vlagtwedde, Stadskanaal) 40 4.7 Conclusie 43 5 I n h o u d v a n d e w e b s i t e 45 500.00.02.00.00.02

1 I n l e i d i n g De 23 gemeenten in de provincie Groningen werken al op een groot aantal punten op regionaal of zelfs provinciaal niveau samen. De vraag is op welke wijze deze samenwerking in de toekomst verder gestalte zal krijgen. Vanuit het oogpunt van onder meer efficiëntie en kostenbesparing en met het oog op de taken die in de toekomst op het gemeentelijk niveau moeten worden verricht, is het wenselijk om tot een toekomstbestendige bestuurlijke organisatie in de provincie Groningen te komen. De gemeenten en de provincie hebben afgesproken dat eind 2012 een visie daarover zal zijn ontwikkeld. Ter voorbereiding daarvan is afgesproken langs twee lijnen informatie te verzamelen: - De gemeenten evalueren de huidige samenwerkingsverbanden. - De provincie heeft op zich genomen om een zogenoemde provinciale spiegel op te stellen; een blik van buiten naar binnen. In dat kader stelt de provincie een ontwerpvisie op en wil beschikken over vlekkenkaarten. Deze kaarten zijn het resultaat van een analyse op basis van sociaaleconomisch/-geografisch materiaal waaruit blijkt wat de fysischgeografische, historische, ruimtelijke, economische, sociale en bestuurlijke samenhang is tussen verschillende delen van de provincie. In de voorliggende rapportage, opgesteld door BügelHajema Adviseurs in opdracht van de provincie Groningen, wordt ingegaan op de uitkomsten van het onderzoek. Deze uitkomsten zijn op 10 april 2012 in de vorm van een Powerpointpresentatie gepresenteerd aan Gedeputeerde Staten van de provincie Groningen. De voorliggende rapportage gaat meer diepgaand in op de opzet van het onderzoek dat ten behoeve van de analyse heeft plaatsgevonden en de uitkomsten daarvan. De uitgebreide onderzoekresultaten zijn te raadplegen op de website www.bugelhajema.nl/groningen-samenhang (zie hoofdstuk 5). De voorliggende rapportage en de inhoud van de website zijn onder verantwoordelijkheid van BügelHajema Adviseurs ontwikkeld. In het navolgende hoofdstuk gaan wij in de eerste plaats in op de gekozen opzet en op de bronnen die wij hebben gehanteerd voor de samenstelling van de kaarten. In hoofdstuk 3 komen de belangrijkste resultaten aan de orde. Wij presenteren de kaarten en verbinden daaraan conclusies. Hoofdstuk 4 omvat een regionale uitwerking. In hoofdstuk 5 gaan wij nader in op de mogelijkheden die de website biedt, waaronder de mogelijkheid om kaartlagen te combineren. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 5

2 U i t g a n g s p u n t e n e n o p z e t 2.1 U i t g a n g s p u n t e n D o e l Doel van de vlekkenkaarten is om inzicht te bieden in de fysisch-geografische, historische, ruimtelijke, economische, sociale en bestuurlijke verbanden binnen de provincie Groningen. Deze informatie kan gebruikt worden bij de gezamenlijke visieontwikkeling van gemeenten en provincie over de toekomstige bestuurlijke organisatie in de provincie. R e s u l t a a t De vlekkenkaarten zijn in de eerste plaats een digitaal product, dat het op een eenvoudige manier mogelijk maakt om verschillende lagen over elkaar heen te schuiven, zodanig, dat patronen zichtbaar worden. De voorliggende rapportage is de schriftelijke weergave van de resultaten, met een verantwoording van de gekozen opzet en de gehanteerde bronnen. Aan de resultaten worden conclusies verbonden, maar er worden géén adviezen over de toekomstige bestuurlijke inrichting van de provincie geformuleerd. Ook relaties met gemeenten buiten de provincie (en Duitsland) blijven in het navolgende buiten beschouwing. 2.2 O p z e t Bij de opzet van de vlekkenkaarten is uitgegaan van drie hoofdlagen: het verleden als basis, de huidige situatie (kenmerken, gebruik en relaties) en de toekomst. Per laag onderscheiden wij sublagen, die in de digitale versie van de kaarten deels kunnen worden gestapeld. 1. H e t v e r l e d e n a l s b a s i s Lange tijd bepaalde de fysisch-geografische ondergrond van de provincie voor een groot deel de ruimtelijke inrichting van de provincie. Daarbij gaat het om aspecten als de bodemopbouw, landschappen en de historische bestuurlijke indeling. De fysisch-geografische en cultuurhistorische context bepaalt (mee) hoe het landschap is gevormd, hoe de samenleving is georganiseerd en waar mensen zich thuis voelen. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 7

2. D e b e s t a a n d e s i t u a t i e : f e i t e l i j k e k e n m e r k e n, g e b r u i k e n r e l a t i e s In deze laag gaat het erom te bepalen wat in de huidige situatie de feitelijke kenmerken zijn van delen van de provincie, wat het feitelijk gebruik is van de ruimte en welke relaties er tussen gebieden bestaan. In dit verband gaan wij in op onder meer de bevolkingssamenstelling, pendelstromen, werkloosheid, infrastructuur, verkeersintensiteiten, voorzieningenniveau en gebruik van voorzieningen. Daaruit blijkt welke kenmerken gemeenten met elkaar delen en waarin zij verschillen. 3. D e t o e k o m s t Een laatste laag vormt de toekomstlaag. Daarbij gaat het om de effecten van toekomstige ontwikkelingen. Ook daaruit kunnen mogelijk verbanden worden gedestilleerd. Waar is in de toekomst krimp (minder mensen, meer vergrijzing, ontgroening) te verwachten? Hoe verhouden de bestuurlijke opgaven die voortvloeien uit het Provinciaal Omgevingsplan zich tot gemeentegrenzen? 2.3 B r o n n e n B r o n n e n Voor de kaarten per laag is gebruik gemaakt van bestaande bronnen. Er heeft dus geen aanvullend onderzoek plaatsgevonden. De volgende gegevensbronnen zijn benut: 1. GIS-gegevens (GIS is Geografisch InformatieSysteem) van de provincie, onder meer wat betreft bodemopbouw, landschap, historische grenzen en verkeersstromen. Deze gegevens zijn eerder verzameld ten behoeve van onder meer het Provinciaal Omgevingsplan (POP). 2. Gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek over onder meer bevolkingsontwikkeling- en samenstelling en pendelstromen. 3. Gegevens uit de landelijke Basisregistraties Adressen en Gebouwen (BAG), over de bebouwing en de functies van gebouwen. 4. Gegevens uit de TOP10-vector van het Kadaster over onder meer voorzieningen. B e p e r k i n g e n Bij de uitwerking van de kaarten bleken de volgende beperkingen: 1. Over niet alle onderwerpen zijn gegevens beschikbaar. Dat geldt onder meer voor zaken als koopstromen en herkomstgegevens van gebruikers en klanten. 2. Soms vallen gemeenten binnen bijvoorbeeld verzorgingsgebieden of invloedssferen van meerdere (grotere) kernen. Gegevens zijn echter vaak alleen op het niveau van gemeenten beschikbaar. 3. In het algemeen is gebruik gemaakt van recente gegevens (2011 en 2012). Soms waren alleen gegevens beschikbaar over eerdere jaren, onder meer over pendelbewegingen (gegevens 2005) en inkomens (gege- 8 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

vens 2009). Deze gegevens zijn wel benut, omdat ze naar verwachting toch een goed beeld geven van de verhoudingen in de provincie. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 9

3 R e s u l t a t e n Zoals in de inleiding is aangegeven, is bij de opbouw van de kaartlagen een onderscheid gemaakt in drie hoofdlagen : verleden, heden en toekomst. In het navolgende wordt ingegaan op de resultaten per laag. 3.1 H e t v e r l e d e n a l s b a s i s In deze laag is aandacht besteed aan de volgende onderwerpen: - De landschappelijke indeling van de provincie, waarin ook de bodemopbouw tot uitdrukking komt. - De bebouwingsclusters zoals die omstreeks 1900 in de provincie voorkwamen. - De bestuurlijke indeling in de Middeleeuwen, die ook deels samenhangt met de fysisch-geografische indeling en deels nog in de bestaande gemeentegrenzen terugkomt. Geomorfologische eigenschappen en bodem hebben hun weerslag op historische nederzettingspatronen, zoals de reeksen dorpen op oude kwelderwallen op het Hoogeland of de dorpen op zandruggen in veengebieden. Vanaf de 17 de eeuw begonnen menselijke ingrepen het landschap steeds meer te vormen: in het oosten en in mindere mate het zuidwesten van de provincie vond grootschalige turfwinning plaats en er ontstonden nederzettingen langs lange, rechte kanalen. De grondsoort bepaalde de mogelijkheden voor agrarisch gebruik en dat bepaalde mede de sociaaleconomische ontwikkeling in verschillende delen van de provincie. Na 1900 werd de fysieke ondergrond steeds minder een beperking voor menselijke activiteiten: de laatste woeste gronden werden ontgonnen en ontwaterd; wegen, kanalen, bedrijventerreinen en woonwijken werden (min of meer) los van historische landschappelijke patronen aangelegd. Er ontstonden nieuwe mogelijkheden voor economische ontwikkeling, de mobiliteit nam toe en het werd mogelijk om te wonen op een heel andere plek dan de werkplek. Desondanks bepaalt de historische ontwikkeling voor veel mensen nog steeds waar ze zich thuis voelen: in de beslotenheid van het landschap in Westerwolde of juist de openheid van het Hoogeland. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 11

K a a r t 1 : L a n d s c h a p p e l i j k e i n d e l i n g e n b e b o u w i n g s c l u s t e r s Bron: GIS-bestanden provincie Groningen Het landschap is de resultante van de geomorfologische opbouw van de provincie en de daarop geënte bodemvorming, biologische processen en ingebruikname door de mens. De provincie is in hoofdlijnen in te delen in vijf gebieden: - De markant hoger gelegen Hondsrug waarop een groot deel van de gemeenten Groningen en Haren zijn gelegen. - Het Westerkwartier met wegdorpen in een laagveengebied en in een gebied met houtwallen, en daarnaast aan de zuid- en westrand enige heide- en veenontginningsgebieden. - Het open Hoogeland met veel dorpen op wierden en/of hoger gelegen kwelderwallen en aan de zuidoostrand ook wegdorpen op zeeklei. - Gebieden op de overgang van klei naar veen en van veen naar zand: het gebied van Slochteren tot de Duitse grens en de Veenkoloniën, met wegdorpen op zandopduikingen in het veen en langgerekte dorpen langs gegraven kanalen in de veenkoloniale gebieden. 12 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

- Westerwolde; het meest zuidoostelijke deel van de provincie met heideontginningen op zandgrond, lange tijd een geïsoleerd, relatief hoog gelegen gebied tussen veenmoerassen. Tot 1900 was dit gebied nog schaars bewoond. In relatie tot de gemeentegrenzen valt het volgende op: - De gemeente Zuidhorn behoort landschappelijk gezien tot het kleigebied, maar is - zoals in het vervolg blijkt - meer verbonden met de gemeenten in het Westerkwartier. - Aan randen van gemeenten is op diverse plaatsen sprake van landschappelijke overgangen. Dat geldt onder meer voor Groningen, Haren en Slochteren. - De gemeenten Marum en Leek, Hoogezand-Sappemeer, Stadskanaal, Oldambt en Bellingwedde hebben duidelijk verschillende landschapstypen binnen hun grenzen. K a a r t 2 : I n d e l i n g v a n d e p r o v i n c i e i n d e M i d d e l e e u w e n ( t o t c i r c a 1 6 5 0 ) * *In de Middeleeuwen (en daarna) zijn grote delen van Groningen op enig moment door de zee overstroomd: vooral het Marnegebied en het gebied rond Dollard en Fivel (zie de lichtblauwe gebieden op kaart 1). De grens tussen land en water lag dan ook niet zoals aangegeven op kaart 2. Om de relatie met hedendaagse gemeenten te tonen is niettemin de huidige begrenzing weergegeven. Bron: provincie Groningen 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 13

De bestuurlijke indeling van de provincie in de Middeleeuwen is in grote lijnen nog herkenbaar in de huidige grenzen. Van west naar oost valt het volgende op: - Het Westerkwartier omvatte in de Middeleeuwen de huidige gemeenten Grootegast, Leek, Marum en Zuidhorn en daarnaast de gemeente Ezinge (sinds 1990 onderdeel van de gemeente Winsum) en een deel van de huidige gemeente Groningen. - Groningen-Stad, Hoogezand-Sappemeer en Haren vormden Gorecht. De stad kreeg al in de 15 de eeuw een eigen status (los van Gorecht). - De huidige gemeente Loppersum valt in twee gebieden: de voormalige gemeente Middelstum was onderdeel van Hunsingo, de rest van de gemeente behoorde tot Fivelingo. - Tot de Oldambten hoorden naast de huidige gemeente Oldambt ook de voormalige gemeente Termunten en de gemeenten Menterwolde, Veendam en het westelijk deel van Pekela. - Westerwolde omvatte Stadskanaal, Vlagtwedde, Bellingwedde en het oostelijk deel van Pekela. Deze indeling stamt nog van voor de ontwikkeling van de Veenkoloniën, die in de 17 de eeuw grootschalig op gang kwam en waarin de stad Groningen een centrale rol vervulde. E x t r a i n f o r m a t i e o p d e w e b s i t e Op de website is aanvullende informatie te vinden over: - de dichtheid van de bebouwing in 1900, met de kenmerkende nederzettingspatronen in de verschillende delen van de provincie; de gemeenten van voor 1990 hebben in veel gevallen een duidelijke hoofdkern; - de bodem: de bodemkaart matcht zoals te verwachten in grote lijnen met de landschapskaart (kaart 1). Oudere nederzettingen in (voormalige) veengebieden werden vaak op zandruggen gebouwd (zie onder meer Slochteren, Oldambt, Westerkwartier). 3.2 H e t h e d e n Bij de laag van het heden gaat het om de feitelijke kenmerken van de bevolking en het feitelijk gebruik van voorzieningen en infrastructuur. In dat kader zijn gegevens verzameld over: - bevolkingsontwikkeling; - de voorzieningen en het gebruik daarvan; - werk en inkomen; - verkeer; - samenwerking tussen gemeenten. In het navolgende gaan wij hier nader op in. Tot slot van deze paragraaf volgt een overzicht van de extra informatie op de website. 14 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

B e v o l k i n g e n w e r k g e l e g e n h e i d K a a r t 3 : P r o c e n t u e l e o n t w i k k e l i n g v a n d e b e v o l k i n g i n d e p e r i o d e 2 0 0 6-2 0 1 1 Bron: CBS Recente gegevens over de bevolkingsontwikkeling laten zien dat de gemeenten aan de noord- en oostrand en in het zuidoosten van de provincie in de periode 2006-2011 allemaal te maken hebben gehad met krimp van de bevolking. De meeste krimp deed zich voor in de gemeenten Delfzijl, Loppersum en De Marne (4 tot 6% bevolkingsafname). Dit geldt overigens ook voor de gemeente Haren. De gemeenten Marum, Leek, Groningen, Ten Boer en Slochteren lieten een groei van de bevolking zien van 2% tot 5,5% in de afgelopen vijf jaar. In de gemeente Slochteren is dit mede een gevolg van de realisatie van Meerstad. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 15

K a a r t 4 : B e v o l k i n g s d i c h t h e i d i n i n w o n e r a a n t a l p e r k m ² Bron: CBS Uit kaart 4 blijkt dat de bevolkingsdichtheid het hoogst is in de zuidelijk gelegen gemeenten. Hier liggen ook de meeste grotere kernen: Leek, Groningen, Haren, Hoogezand-Sappemeer, Veendam en Stadskanaal. De gemeente Appingedam springt er voor wat betreft het beschreven beeld uit. De hogere bevolkingsdichtheid is hier te verklaren doordat sprake is van een relatief grote kern binnen een relatief kleine gemeente. De omgekeerde situatie geldt in de gemeenten Delfzijl en Oldambt, waar Delfzijl respectievelijk Winschoten zijn gesitueerd in een uitgestrekte gemeente. 16 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

K a a r t 5 : W e r k l o o s h e i d s p e r c e n t a g e ( p r o v i n c i e G r o n i n g e n = 1 0 0 ) Bron: CBS De werkloosheid is weergegeven in verhouding tot het provinciale gemiddelde. In 2011 was 7,3% van de beroepsbevolking werkloos. Landelijk was het werkloosheidspercentage 5,4%. In de gemeenten Grootegast, Zuidhorn, Winsum, Bedum, Ten Boer, Haren en Stadskanaal is het werkloosheidspercentage vergelijkbaar aan het landelijk gemiddelde en daarmee relatief laag. Uit pendelgegevens blijkt dat een groot deel van de bevolking uit de gebieden rondom de stad Groningen werkt in Groningen (tabel 1). Opvallend is dat van de beroepsbevolking van de stad 32% buiten de stad werkt. De stad is blijkbaar zowel een bron van werkgelegenheid als een plek waar men graag woont. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 17

Tabel 1. Regio waar men werkt en woont in percentages van de werkzame beroepsbevolking (cijfers 2005) (Bron: CBS) Werkt: Woont*: Groningen- Stad** Groningencentraal Noord West Oost Totaal*** Eigen regio - 42 48 40 63 33 Groningen-stad 68 30 31 28 10 39 Elders provincie 8 8 6 2 7 7 Drenthe 7 8 3 10 10 7 Elders 17 12 12 20 10 14 Totaal 100 100 100 100 100 100 * Centraal = Hoogezand-Sappemeer, Slochteren, Haren Noord = De Marne, Winsum, Bedum, Ten Boer, Eemsmond, Delfzijl, Loppersum, Appingedam West = Grootegast, Leek, Marum, Zuidhorn Oost = Veendam, Pekela, Menterwolde, Stadskanaal, Oldambt, Bellingwedde, Vlagtwedde **Van de inwoners van de stad Groningen werkt dus 68% in de stad, 8% elders in de provincie, 7% in Drenthe en 17% elders in Nederland. In de overige regio s werkt bijvoorbeeld in het gebied Noord' 48% in de eigen regio en 31% in de stad Groningen. ***Alle inwoners van de provincie: 33% werkt in de eigen regio, 39% in de stad Groningen, 7% in de provincie, maar buiten de eigen regio en de stad. Uit kaart 5 blijkt dat het werkloosheidspercentage in de gemeenten in het oosten van de provincie relatief hoog is. Meer dan 10% van de bevolking staat hier als werkloos geregistreerd. Uit tabel 1 blijkt dat de beroepsbevolking voor een belangrijk deel in de eigen regio werkt. In het oostelijk deel van de provincie is de afstand tot Groningen-Stad het grootst. Hier werken relatief weinig mensen in de stad. 18 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

V o o r z i e n i n g e n e n h e t g e b r u i k d a a r v a n K a a r t 6 : G r o t e r e w i n k e l c o n c e n t r a t i e s i n 2 0 1 2 Bron: BAG Kaart 6 geeft een beeld van het voorzieningenniveau voor wat betreft detailhandel. Alleen concentraties van winkelvoorzieningen van enige omvang zijn weergegeven. Groningen-Stad biedt in de provincie veruit het hoogste verzorgingsniveau. Een dagje stadten is in de hele provincie een begrip. In het noorden en westen van de provincie zijn geen kernen die er qua winkelaanbod sterk uitspringen. In het noordoosten en oosten van de provincie zijn wel kernen met een onderscheidend winkelaanbod: Delfzijl en Appingedam, Winschoten, Hoogezand-Sappemeer, Veendam en Stadskanaal. Deze winkelconcentraties liggen, met uitzondering van Stadskanaal, allen in gebieden die in het POP de status van economische kernzone hebben. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 19

K a a r t 7 : H e r k o m s t v a n l e e r l i n g e n o p m i d d e l b a r e s c h o l e n Bron: Provincie Groningen Voor het middelbaar onderwijs zijn gegevens voorhanden van de spreiding en omvang van de middelbare scholen en de herkomst van de leerlingen die op deze scholen onderwijs genieten. De middelbare scholen in de stad Groningen trekken zoals te verwachten de meeste leerlingen. Deze leerlingen komen uit de hele provincie, maar relatief weinig uit het meest zuidoostelijke deel van de provincie. Ook Haren trekt een substantieel aantal leerlingen. In het westen van de provincie trekt het onderwijs in Leek de meeste leerlingen. In het oosten van de provincie trekken de scholen in Hoogezand-Sappemeer, Winschoten, Veendam en Stadskanaal 1700-3000 leerlingen in de eigen en aangrenzende gemeenten. Als de leerlingenaantallen van Appingedam en Delfzijl bij elkaar worden opgeteld vallen de scholen hier ook in de categorie plaatsen met scholen met 1700-3000 leerlingen. In veel plattelandsgemeenten zijn dependances van scholen in de grotere kernen aanwezig, waar onderwijs in de onderbouw wordt gegeven. Scholen met minder dan 200 leerlingen bevinden zich in Bellingwedde, Slochteren en Wehe- Den Hoorn. In de gemeenten Marum, Ten Boer, Bedum en Loppersum zijn geen middelbare scholen. In het algemeen is het noordwesten en het uiterste zuidoosten van de provincie minder goed bediend. 20 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

V e r k e e r s i n t e n s i t e i t e n K a a r t 8 : V e r k e e r s i n t e n s i t e i t e n o p p r o v i n c i a l e w e g e n Bron: Provincie Groningen Op de kaart Verkeersintensiteiten zijn de intensiteitsklassen gegeven van de provinciale wegen. Daarnaast zijn de rijkswegen als meest voorname verkeersaders aangeduid. Het kaartbeeld onderstreept het belang van de stad Groningen (radiaal wegennet vanuit de stad). Daarnaast zijn in het westen en oosten de wegen naar en van de A7 duidelijk herkenbaar. De A7 tussen Leek en Winschoten en de A28 vormen de ruggengraat van de economische kernzone uit het POP. Op de provinciale wegen doen de hoogste verkeersintensiteiten zich voor in de nabijheid van Groningen, maar ook in de driehoek Veendam - Winschoten Stadskanaal zijn de verkeersintensiteiten hoog. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 21

S a m e n w e r k i n g Aan de gemeenten in de provincie is de vraag voorgelegd op welke terreinen men samenwerkt. Deze vraag had betrekking op 14 terreinen: 1. brandweer; 2. werkvoorzieningsschap; 3. sociale dienst; 4. personeelszaken; 5. salarisadministratie; 6. informatievoorziening; 7. automatisering; 8. inkoop; 9. WMO; 10. bedrijfsterreinen; 11. afvalstoffen; 12. belastingen; 13. AWBZ; 14. Wet werken naar vermogen. De genoemde lijst is niet uitputtend: gemeenten werken ook op andere terreinen met buurgemeenten samen. De intensiteit van samenwerking verschilt bovendien per onderwerp. Om een eenduidig overzicht te kunnen maken, is alleen beoordeeld of men wel of niet samenwerkt. Daarbij is de situatie begin 2012 maatgevend (soms is sprake van positieve intenties of onderzoeken; deze zijn niet meegerekend). De conclusies over samenwerkingsverbanden zijn dus een simplificatie van de werkelijkheid. In onderstaande kaart is het aantal terreinen aangegeven waarop wordt samengewerkt met andere gemeenten. Om incidentele of weinig intensieve samenwerking uit te sluiten is uitgegaan van minimaal 4 terreinen van samenwerking. 22 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

K a a r t 9 : A a n t a l t e r r e i n e n w a a r o p g e m e e n t e n b i n n e n d e p r o v i n c i e G r o n i n g e n s a m e n w e r k e n ( m i n i m a a l 4, m a x i m a a l 1 3 t e r r e i n e n v a n s a m e n w e r k i n g ) Aantal terreinen waarop wordt samengewerkt Bron: Inventarisatie provincie Groningen De samenwerkingsverbanden in de provincie zijn dus weergegeven voor zover er sprake is van een samenwerking op meer dan drie vlakken. Indien dit wordt aangegeven, ontstaat een beeld op basis waarvan clusters van gemeenten kunnen worden onderscheiden die redelijk intensief samenwerken. Deze clusters zijn aangegeven met een kleur. Een aantal gemeenten is niet gekleurd. Dit betreft: - gemeenten met samenwerkingsverbanden met verschillende clusters van gemeenten; dit betreft de gemeente Eemsmond en de gemeente Bellingwedde; - min of meer autonome gemeenten met - althans op de onderzochte terreinen - weinig samenwerkingsverbanden met andere gemeenten binnen de provincie Groningen; dit zijn de gemeenten Haren, Menterwolde en Oldambt. In hierna volgend overzicht is het aantal inwoners aangegeven van de verschillende samenwerkingsclusters en de niet-geclusterde gemeenten. Daarbij is tevens de prognose van het inwonertal voor 2030 opgenomen. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 23

Tabel 2. Inwonertallen samenwerkingsclusters gemeenten in 2012 en 2030 Samenwerkende gemeenten Aantal inwoners 2012* Aantal inwoners 2030* Appingedam Delfzijl - Loppersum Winsum Bedum - De Marne Groningen - Ten Boer Grootegast Leek Marum - Zuidhorn Hoogezand-Sappemeer - Slochteren Stadskanaal - Vlagtwedde Veendam - Pekela 48.765 34.914 200.466 60.835 50.300 49.259 40.766 42.000 35.200 220.700 62.300 54.700 47.300 39.600 Totaal 485.305 501.800 Overige gemeenten Eemsmond Haren Oldambt Bellingwedde Menterwolde 16.239 18.472 39.087 9.283 12.361 15.000 19.100 37.400 8.300 11.000 Totaal 95.442 90.800 Totaal alle gemeenten 580.747 592.600 * prognose 1 januari CBS De losse gemeenten zijn, met uitzondering van Haren, alle gemeenten die geconfronteerd zullen worden met krimp van de bevolking. E x t r a i n f o r m a t i e o p d e w e b s i t e Op de website is aanvullende informatie te vinden over: - bebouwingsclusters anno 2012 (bron: BAG); - voorzieningen (ziekenhuis, politie, sportcomplex, postkantoor, treinstation; bron: TOP 10-vector Kadaster); - beoordeling voorzieningen (bron: Leefbaarometer, Ministerie I&M); - gevoel van veiligheid (bron: Leefbaarometer, Ministerie I&M); - pendel per deel van de provincie (bron: CBS); - inkomensniveau (bron: CBS); - waterschappen (bron: Provincie Groningen); - COROP-gebieden (bron: CBS). 3.3 D e t o e k o m s t De bestaande onderzoeksgegevens voor de toekomst zijn beperkt. Er is met name informatie over het beleid en de verwachte bevolkingsomvang en samenstelling. Daarop wordt in het navolgende ingegaan. Naast kwantitatieve ontwikkelingen zullen er kwalitatieve ontwikkelingen plaatsvinden die van invloed zullen zijn op de spreiding van bevolking en voorzieningen: 24 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

- Krimp, ontgroening 1 en vergrijzing zullen effecten hebben op het aantal voorzieningen, het aantal kantoren en dergelijke. Onzeker is hoe groot deze effecten zullen zijn. - De digitalisering van de samenleving zorgt ervoor dat steeds meer functies footloose worden. Het webwinkelen en het nieuwe werken (werken los van een vaste werkplek en los van vaste tijden) zullen verder in betekenis winnen. Zorg kan door toepassing van domotica (huisautomatisering) soms op afstand worden geboden en in het onderwijs zullen systemen voor digitaal onderwijs geïntroduceerd worden. - Nooit hadden mensen in Nederland bij elkaar zoveel auto s en was het bezit van een rijbewijs zo algemeen. Mensen zijn mobieler dan vroeger, zijn in de gelegenheid afstanden te overbruggen en keuzes te maken. Een ontwikkeling die specialisatie en opschaling van voorzieningen met zich meebrengt. Door al deze trends zullen afstanden van burgers tot voorzieningen, werk, zorg en onderwijs fysiek gezien groter worden, maar digitaal gezien kleiner. Meer mensen krijgen de mogelijkheid om te gaan wonen waar ze zich prettig voelen, min of meer los van de werkplek. 1 Ontgroening is het verschijnsel dat er door de veranderende bevolkingssamenstelling steeds minder kinderen en jongeren in de leeftijdscategorieën 0-20 jaar komen. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 25

R e g i o n a l e o p g a v e n u i t h e t P O P K a a r t 1 0 : R e g i o n a l e o p g a v e n Bron: Provincie Groningen (POP) De provincie omvat twee economische kernzones: het gebied langs de A7 van Leek tot Winschoten en Veendam, inclusief Haren en het Eemsdeltagebied van de Eemshaven tot en met Delfzijl, inclusief Appingedam. Hier wil de provincie stuwende 2 en bovenlokale werkgelegenheid stimuleren. Gebiedsgerichte opgaven gelden eveneens voor het Eemsdeltagebied en daarnaast voor de Veenkoloniën, de regio Groningen-Assen en het Lauwersmeergebied. Tot de Veenkoloniën wordt de hele streek van Hoogezand-Sappemeer tot en met Vlagtwedde gerekend, maar een specifieke opgave geldt voor de Veenkoloniën-Zuid (gemeenten Stadskanaal en Vlagtwedde). Met een gebiedsgerichte aanpak worden ruimtelijke, economische en sociale vraagstukken van een gebied aangepakt en wordt onder meer aandacht besteed aan economische ontwikkeling, werkgelegenheid, aantrekkelijke woonmilieus en infrastructuur. 2 Werkgelegenheid bij bedrijven die bestedingen/omzet van buiten de regio aantrekken. 26 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

De genoemde gebiedsgerichte opgaven hebben overigens niet uitsluitend betrekking op de toekomst: voor een deel is daar ook in het verleden al inhoud aan gegeven. Dit zijn de Regiovisie Groningen-Assen, die betrekking heeft op de periode 2004-2030 en de Eemsdelta, waarover de gemeenten Appingedam, Delfzijl en Eemsmond in 2003 een bestuursakkoord sloten; in 2008 sloot de gemeente Loppersum zich hierbij aan. Bij de Regiovisie Groningen-Assen is een groot aantal gemeenten betrokken. Dit geldt voor de gemeenten Groningen, Haren, Zuidhorn, Leek, Winsum, Bedum, Ten Boer, Hoogezand-Sappemeer en Slochteren. Deze gebiedsopgave is in verband met de overzichtelijkheid niet op de kaart aangegeven. Voor wat betreft de gebiedsopgave voor de Veenkoloniën valt op dat deze deels samenvalt met de in kaart 9 geconstateerde samenwerkingsclusters. Dit geldt voor Veendam-Pekela en voor Vlagtwedde-Stadskanaal. Hoogezand- Sappemeer is ook bij deze opgave betrokken maar heeft zo blijkt qua samenwerking vooral een band met Slochteren. B e v o l k i n g s o n t w i k k e l i n g 2 0 1 2-2030 K a a r t 1 1 : P r o c e n t u e l e o n t w i k k e l i n g v a n h e t a a n t a l 0-2 0 j a r i g e n i n d e p e r i o d e 2 0 1 2-2 0 3 0 Bron: CBS 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 27

Een afname van het aantal 0-20-jarigen in de periode tot 2030 is in grote delen van de provincie aan de orde. Slechts de stad Groningen en de gemeente Menterwolde zijn gemeenten waar verwacht wordt dat deze leeftijdscategorie in verhouding tot het totale bevolkingsbestand in omvang zal toenemen. Er is een aantal gemeenten waar een ontwikkeling rond de nullijn wordt verwacht: Haren, Hoogezand-Sappemeer en Oldambt. Krimp van deze leeftijdscategorie wordt verwacht in het westen, noorden, noordoosten en zuidoosten van de provincie. In de gemeenten waarin zich dit het meest duidelijk voordoet (de oranje en rode gemeenten) is sprake van een terugloop van het aandeel 0-20 - jarigen met 25-46%, waarbij de sterkste afname plaatsvindt in de gemeente Pekela. Dit zal grote consequenties hebben voor het aantal en de omvang van bijvoorbeeld basisscholen en middelbare scholen. K a a r t 1 2 : G r i j z e d r u k ( h e t p e r c e n t a g e 6 5 + - e r s t e n o p z i c h t e v a n h e t p e r c e n t a g e 2 0-64- j a r i g e n ; N e d e r l a n d = 1 0 0 ) Bron: CBS De verwachte vergrijzing in de periode tot 2030 is uitgedrukt ten opzichte van het gemiddelde van Nederland. De enige gemeente waar de grijze druk lager is dan het Nederlands gemiddelde, is de stad Groningen. Alle overige gemeenten vergrijzen meer dan het Nederlands gemiddelde. 28 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

De noordelijke, oostelijke en zuidoostelijke rand van de provincie vergrijst het meest. Vooral de bevolking van de gemeenten Loppersum, Delfzijl, Menterwolde en Bellingwedde vergrijst sterk. Dit heeft tot gevolg dat onder meer de vraag naar aangepaste woningen en wonen-met-zorg sterk zal toenemen. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 29

4 B e v i n d i n g e n p e r r e g i o In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de bevindingen per regio. Achtereenvolgens komen aan de orde: - het Westerkwartier; - de stad Groningen; - het noordwesten van de provincie; - het noordoosten; - het oosten/de A7-zone; - het zuidoosten. 4.1 W e s t e r k w a r t i e r ( g e m e e n t e n G r o o t e- g a s t, L e e k, M a r u m, Z u i d h o r n ) K a a r t 1 3 : R e g i o W e s t e r k w a r t i e r Samenwerkende gemeenten, winkels Herkomst leerlingen middelbaar onderwijs Het samenwerkingscluster Leek, Marum, Grootegast en Zuidhorn is vooral geent op verwantschap. V e r l e d e n Landschappelijk gezien is er verschil tussen de gemeente Zuidhorn, dat op de grens met het Hoogeland ligt, en de overige gemeenten. Bestuurlijk maakt de gemeente echter al sinds de Middeleeuwen deel uit van het Westerkwartier (zie kaart 2). 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 31

H e d e n In grote lijnen is bij het Westerkwartier sprake van verwantschap: landelijke gemeenten met een vergelijkbare bevolkingssamenstelling en -dichtheid. Leek en Zuidhorn zijn de grotere kernen in het gebied. De gemeenten Leek en Zuidhorn zijn ook de gemeenten met de meeste inwoners (18.700 en 19.500 inwoners tegen 10.400 en 12.300 in Marum en Grootegast). Er zijn middelbare schoolvoorzieningen in Leek, Zuidhorn en Grootegast, waarbij de school in Leek de meeste leerlingen trekt. Het gebied beschikt over goede weg- en openbaarvervoersverbindingen. Voor voorzieningen van hoger niveau zullen de inwoners van de streek vooral zijn gericht op de stad Groningen. De vier betrokken gemeenten werken op een groot aantal terreinen samen. T o e k o m s t Deze gemeenten hebben in gelijke mate te maken met vergrijzing en met ontgroening, zij het dat dit laatste voor Marum en Grootegast sterker speelt dan voor Zuidhorn en Leek. De gemeenten Zuidhorn en Leek horen bij de participerende gemeenten in het kader van (de westflank van) de Regiovisie Groningen- Assen (2004-2030). 4.2 S t a d G r o n i n g e n ( g e m e e n t e n G r o n i n g e n, H a r e n e n T e n B o e r ) K a a r t 1 4 : R e g i o G r o n i n g e n Samenwerkende gemeenten Bevolkingsontwikkeling 2006-2011 Groningen en Ten Boer werken intensief samen; een samenwerking die gebouwd is op het aanvullende karakter van de ene op de andere gemeente. Een dergelijke brede samenwerking tussen stad en landelijke gemeenten ontbreekt bij de andere buren. Dit laat onverlet dat Groningen als een spin in het web diverse samenwerkingsverbanden heeft met veel gemeenten in de provincie. Haren werkt op een aantal terreinen samen met de stad Groningen, maar heeft zich in het verleden ook gericht op samenwerking met Drentse gemeenten. Met de gemeente Slochteren werkt de gemeente Groningen samen bij de ontwikkeling van Meerstad. 32 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

V e r l e d e n In het verleden is zowel landschappelijk als bestuurlijk sprake geweest van een scherp onderscheid tussen stad en Ommeland, met een sterk dominante positie van de stad. Alleen met Haren wordt eenzelfde landschappelijke basis (De Hondsrug) gedeeld. In de gemeente Haren bestaat landschappelijk een scherpe scheiding tussen de Hondsrug en het oostelijk laagveengebied. H e d e n Alle gemeenten in de provincie zijn georiënteerd op de stad Groningen. Een duidelijke band is er zeker met de gemeente Haren. Naast een eenzelfde landschappelijke basis, lopen ook de bebouwde gebieden van Groningen en Haren vrijwel in elkaar over. Qua bevolkingsopbouw zijn de twee gemeenten min of meer elkaars contramal: Groningen heeft (en houdt) een relatief jonge bevolking met een inkomen rond het provinciaal gemiddelde, Haren heeft een relatief oude en nog verder vergrijzende bevolking met een relatief hoog inkomen. Haren is voor voorzieningen en werk sterk gericht op Groningen 3. T o e k o m s t Groningen deelt een aantal gebiedsopgaven met buurgemeenten. De stad blijft qua leeftijdsopbouw ook in de toekomst verreweg de groenste en minst grijze gemeente van de provincie. Alle drie de gemeenten participeren in de Regiovisie Groningen-Assen (2004-2030). 3 In een koopstromenonderzoek voor Groningen ( Groningen-koopstromenonderzoek, BRO, 2010) wordt Haren tot het primaire verzorgingsgebied van de winkels in Groningen gerekend. Uit CBS-gegevens uit 2005 blijkt dat circa 55% van de beroepsbevolking van Haren in Groningen werkt. Van de middelbare scholieren in Haren gaat 63% naar scholen in Groningen. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 33

4.3 R e g i o n o o r d w e s t ( g e m e e n t e n B e d u m, D e M a r n e, W i n s u m ) K a a r t 1 5 : R e g i o N o o r d w e s t Samenwerkende gemeenten, winkelconcentraties Landschappen en bebouwing 1900 De samenwerking van de westelijke gemeenten op het Hoogeland kan worden gekenmerkt als een samenwerking op basis van verwantschap. V e r l e d e n De BMW-gemeenten zijn zowel landschappelijk als bestuurlijk met elkaar verbonden. In de Middeleeuwen maakten de drie gemeenten grotendeels deel uit van Hunsingo, waartoe ook de voormalige gemeente Middelstum en de gemeente Eemsmond behoorden. Met de gemeente Eemsmond bestaan ook samenwerkingsverbanden (2-6 terreinen), maar deze gemeente werkt op andere terreinen (ook) samen met de gemeenten in het cluster Delfzijl, Appingedam en Loppersum (DAL-gemeenten, 4 tot 5 terreinen). H e d e n Qua bevolkingsomvang, -samenstelling en spreiding van de voorzieningen zijn de BMW-gemeenten vergelijkbaar. Ook Eemsmond is in deze opzichten verwant. Bedum en Winsum zijn de grootste kernen. Op het uitgestrekte Hoogeland is geen duidelijk dominante kern aanwezig. De inwoners van de streek zijn vanouds voor voorzieningen van een hoger niveau gericht op de stad Groningen. Veel mensen in het gebied werken in de stad. Daarnaast hebben de onderwijsvoorzieningen in Winsum (en Uithuizen) een streekverzorgende functie. T o e k o m s t Voor wat betreft de toekomst krijgen de BMW-gemeenten en Eemsmond min of meer in gelijke mate te maken met ontgroening en vergrijzing. Voor het Lauwersmeergebied geldt een gebiedsgerichte opgave, gericht op versterking van 34 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

de toeristisch-recreatieve functie en revitalisering van het havengebied van Lauwersoog. Bedum en Winsum zijn onderdeel van het gebied waarvoor de Regiovisie Groningen-Assen geldt. 4.4 R e g i o n o o r d o o s t ( g e m e e n t e n D e l f z i j l, A p p i n g e d a m, L o p p e r s u m e n E e m s m o n d ) K a a r t 1 6 : R e g i o N o o r d o o s t Samenwerking, winkelconcentraties Herkomst leerlingen middelbare scholen De gemeenten Delfzijl, Eemsmond, Appingedam en Loppersum werken samen in het DEAL-cluster. De gemeente Eemsmond heeft echter ook relaties met de BMW-gemeenten. Om die reden wordt deze gemeente in het navolgende apart behandeld. D e l f z i j l, A p p i n g e d a m e n L o p p e r s u m De inwoners van de gemeenten Delfzijl, Appingedam en Loppersum (DAL) zijn wat betreft werk en voorzieningen georiënteerd op de grotere plaatsen Delfzijl en Appingedam. De DAL-gemeenten werken op 9 tot 12 gebieden met elkaar samen. V e r l e d e n De DAL-gemeenten horen, uitgezonderd het westelijk deel van Loppersum en de voormalige gemeente Termunten, bij het oude Fivelingo, met Appingedam als historisch (stads)centrum. Landschappelijk maken de gemeenten nagenoeg geheel deel uit van het Hoogeland, waarbij Loppersum het meest een landelijk karakter heeft behouden. H e d e n Qua bevolkingssamenstelling en spreiding van de voorzieningen, zijn de DALgemeenten verwant met Delfzijl en Appingedam als kernen met een verzorgende functie voor het achterland. Ook de noordelijke delen van de gemeen- 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 35

ten Slochteren en Oldambt zijn voor een deel op de voorzieningen in Appingedam en Delfzijl georiënteerd. T o e k o m s t De DAL-gemeenten hebben tezamen met het oostelijk deel van de gemeente Eemsmond (Eemshaven en omgeving) al sinds 2003 (Loppersum sinds 2008) te maken met de gebiedsopgave voor het Eemsdeltagebied. De gemeente Loppersum ligt overigens nagenoeg buiten de economische kernzone. De Eemsdelta is tevens economische kernzone. Voor wat betreft ontgroening en vergrijzing gelden binnen het DAL-cluster en Eemsmond dezelfde trends, waarbij Appingedam het minst ontgroent en vergrijst. E e m s m o n d De gemeente Eemsmond heeft een tweezijdige oriëntatie. Enerzijds werkt de gemeente vanuit het bestuursakkoord Eemsdelta onder meer wat betreft wonen, voorzieningen en economie samen met Delfzijl, Appingedam en Loppersum, maar historisch en landschappelijk vertoont de gemeente samenhang met de gemeenten in het noordwesten van de provincie. Dit komt ook tot uiting in enkele samenwerkingsverbanden met de gemeenten Bedum, Winsum en De Marne. V e r l e d e n De gemeente hoort landschappelijk bij het Hoogeland en was in tegenstelling tot (het grootste deel van) de DAL-gemeenten - in de middeleeuwen onderdeel van Hunsingo. H e d e n Qua bevolkingsomvang en -samenstelling vertoont de gemeente meer overeenkomsten met de BMW-gemeenten dan met de DAL-gemeenten, qua bevolkingsgroei in de periode 2006-2011 en werkloosheid is er meer overeenkomst met de DAL-gemeenten. Dit ondanks de sterke economische ontwikkeling van de Eemshaven. De infrastructuurlijnen vanuit de gemeente zijn meer op de stad Groningen gericht dan op het DAL-gebied. De onderwijsvoorzieningen in Delfzijl en Appingedam worden nauwelijks benut vanuit de gemeente Eemsmond. T o e k o m s t Eemsmond deelt met de DAL-gemeenten de gebiedsopgave voor de Eemsdelta. De verdere ontwikkeling van de Eemshaven als deel van de economische kernzone zal het tweeledige karakter van de gemeente (grootschalige industriële ontwikkeling in een verder landelijke gemeente) verder benadrukken. Met alle gemeenten in de omgeving deelt de gemeente de problematiek van krimp, ontgroening en vergrijzing. 36 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

K a a r t 1 7 : E c o n o m i s c h e k e r n z o n e e n g e b i e d s g e r i c h t e o p g a v e E e m s m o n d g e b i e d Bron: POP 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 37

4.5 R e g i o o o s t - A7- z o n e ( H o o g e z a n d - S a p p e m e e r, S l o c h t e r e n, M e n t e r w o l d e, O l d a m b t ) K a a r t 1 8 a : R e g i o o o s t - A7- z o n e Betrokken gemeenten, winkelconcentraties Herkomst leerlingen middelbaar onderwijs H o o g e z a n d - S a p p e m e e r e n S l o c h t e r e n De gemeenten Hoogezand-Sappemeer en Slochteren werken samen op 13 van de 14 terreinen. De kern Hoogezand-Sappemeer heeft daarbij een verzorgende functie voor het grootste gedeelte van het gezamenlijke grondgebied. V e r l e d e n Landschappelijk liggen beide gemeenten in het overgangsgebied van zand naar veen. Het oostelijk deel van de gemeente Hoogezand-Sappemeer behoort tot de Veenkoloniën. Historisch liggen er banden met de stad Groningen en met Haren (Gorecht). H e d e n Hoogezand-Sappemeer de centraal gesitueerde verzorgende kern in dit cluster. Echter, vanuit Slochteren is de bevolking voor werk en voorzieningen ook duidelijk georiënteerd op Groningen (onder meer ten gevolge van Meerstad) en op Delfzijl en Appingedam (met name de noordoostzijde van de gemeente). De A7 ligt centraal in het gebied en biedt uitstekende verbindingen naar de stad Groningen en richting Duitsland. T o e k o m s t Beide gemeenten hebben te maken met de gebiedsopgave in het kader van de regiovisie Groningen-Assen (2004-2030). Daarnaast valt de gemeente Hoogezand-Sappemeer binnen de economische kernzone langs de A7. Voor wat betreft ontgroening en vergrijzing gelden voor Hoogezand-Sappemeer en Slochteren dezelfde trends. 38 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

K a a r t 1 8 b : R e g i o o o s t A7- z o n e A7 als hoofdverbinding Economische kernzone en gebiedsopgave M e n t e r w o l d e De gemeente Menterwolde heeft relatief weinig samenwerkingsterreinen met andere gemeenten. Voor zover de gemeente samenwerkt binnen de onderscheiden categorieën (meer dan 3 terreinen), liggen er banden met Pekela en Bellingwedde. V e r l e d e n Landschappelijk gezien behoort Menterwolde tot het overgangsgebied van zand naar veen, waarbij de meeste verwantschap bestaat met de gemeenten aan de noord-, west- en oostzijde. Volgens oude bestuurlijke grenzen hoorde de gemeente bij de Oldambten. Voor 1990 is sprake geweest van drie verschillende gemeenten. H e d e n De bevolking van Menterwolde richt zich voor werk en voorzieningen in sterke mate op Veendam, maar er zijn ook relaties met Hoogezand-Sappemeer en Winschoten. Door de ligging aan de A7 is daarnaast de stad Groningen snel bereikbaar. T o e k o m s t De gemeente behoort net als de westelijk en oostelijk gelegen gemeenten tot de economische kernzone rond Groningen en de A7. Trends ten aanzien van ontgroening en vergrijzing zijn in deze gemeente ook het meest vergelijkbaar met de westelijk en oostelijk gelegen buren. O l d a m b t De gemeente Oldambt is nog maar kort geleden ontstaan uit een fusie van drie gemeenten. Vermoedelijk mede als gevolg daarvan, zijn er relatief weinig samenwerkingsverbanden met andere gemeenten. Voor zover de gemeente samenwerkt, liggen er vooral banden met Bellingwedde (7 terreinen van samenwerking). 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 39

V e r l e d e n Landschappelijk gezien is er verwantschap met de oostelijke helft van Menterwolde en met Bellingwedde. In de Middeleeuwen werden Menterwolde, Veendam, de westelijke helft van Pekela en de voormalige gemeente Termunten ook tot de landstreek Oldambten gerekend. De stad Groningen was hier lange tijd heer en meester. De gemeenten Veendam en Pekela zijn in latere eeuwen onderdeel geworden van de Veenkoloniën. H e d e n Winschoten biedt in de gemeente Oldambt het hoogste niveau van verzorging. De voorzieningen in Winschoten trekken ook inwoners uit de gemeenten Pekela en Bellingwedde. Het noorden van Oldambt is voor (onder meer) onderwijsvoorzieningen (mede) georiënteerd op Delfzijl. T o e k o m s t De gemeente behoort deels tot de economische kernzone rond de A7. Trends ten aanzien van ontgroening en vergrijzing zijn in deze gemeente het meest vergelijkbaar met die in Menterwolde. 4.6 R e g i o Z u i d o o s t ( g e m e e n t e n V e e n d a m, P e k e l a, B e l l i n g w e d d e, V l a g t w e d d e, S t a d s k a n a a l ) K a a r t 1 9 : R e g i o O o s t - z u i d o o s t h o e k Samenwerkende gemeenten, winkelconcentraties Herkomst leerlingen 40 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

V e e n d a m e n P e k e l a Veendam en Pekela werken intensief samen in het samenwerkingsverband De Kompanjie. Minder intensieve relaties bestaan met de gemeenten Bellingwedde, Vlagtwedde (met Veendam) en Menterwolde (met Pekela). V e r l e d e n Veendam en Pekela behoren tot hetzelfde veenkoloniale gebied. De oude bestuurlijke indeling laat zien dat het westen van Pekela voorheen gerekend werd tot de Oldambten waar ook Veendam bij hoorde. H e d e n Qua kenmerken van de bevolking bestaat een duidelijke verwantschap tussen de gemeenten, waarbij Pekela het sterkst te maken heeft met krimp. Bewoners van Veendam en Pekela zijn georiënteerd op de kern Veendam, maar vanuit Pekela bestaan ook relaties met Stadskanaal en Winschoten. T o e k o m s t De beide gemeenten delen de gebiedsopgave voor de Veenkoloniën. Veendam valt daarnaast deels binnen de economische kernzone rond de A7. Voor wat betreft vergrijzing geldt binnen Veendam en Pekela dezelfde trend. Wat betreft ontgroening valt op dat Veendam op dit punt nog een redelijk positief beeld geeft, terwijl Pekela naar verwachting het meest zal ontgroenen van alle gemeenten binnen de provincie. 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 41

K a a r t 2 0 : G e b i e d s o p g a v e n e n e c o n o m i s c h e k e r n z o n e s B e l l i n g w e d d e De gemeente Bellingwedde onderhoudt wel relaties met buurgemeenten, maar daarbij gaat het om relaties met verschillende (combinaties van) gemeenten. De gemeente werkt op 7 terreinen samen met de gemeenten Oldambt en Vlagtwedde, op 6 terreinen met de gemeente Menterwolde en op 5 terreinen met de gemeenten Stadskanaal, Veendam en Pekela. V e r l e d e n Qua landschappelijke kenmerken vertoont de gemeente de meeste overeenkomsten met de gemeente Oldambt. Beide gemeenten liggen op de overgang van veen naar zand. Volgens oude bestuurlijke grenzen hoorde de gemeente echter bij Westerwolde. H e d e n Voor middelbaar onderwijs oriënteren de inwoners van de gemeente zich vooral op Winschoten. Dit zal voor winkels en voorzieningen van regionaal niveau 42 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012

ook het geval zijn: Winschoten is het dichtstbijzijnde alternatief. Met de buurgemeenten deelt de gemeente een hoog werkloosheidspercentage en een afnemende bevolkingsomvang. T o e k o m s t Wat betreft de problematiek van vergrijzing en ontgroening bestaat geen duidelijke relatie met een van de buren, maar is de gemeente de ene keer meer vergelijkbaar met Pekela en Veendam (ontgroening) en de andere keer met Oldambt en Vlagtwedde (vergrijzing). S t a d s k a n a a l e n V l a g t w e d d e Stadskanaal en Vlagtwedde werken intensief samen (12 terreinen van samenwerking). Daarnaast bestaat een minder intensief samenwerkingsverband met Bellingwedde (5 resp. 7 terreinen) en Veendam (vanuit Vlagtwedde; 4 terreinen). Stadskanaal is daarbij de belangrijkste verzorgingskern. V e r l e d e n De gemeenten Stadskanaal en Vlagtwedde vallen grotendeels onder het landschapstype heideontginningsgebied. Dit gebied is relatief laat in ontginning gekomen en heeft mede daardoor een relatief lage bebouwingsdichtheid. Het westelijk deel van de gemeente Stadskanaal behoort tot het veenkoloniaal gebied. Beide gemeenten horen bij het middeleeuwse Westerwolde. H e d e n Qua bevolkingssamenstelling en eigenschappen van de bevolking, zijn de betrokken gemeenten verwant. Stadskanaal is duidelijk de grootste kern met in het zuidoostelijk deel van de provincie het hoogste voorzieningenniveau (winkels en aanverwante voorzieningen, ziekenhuis). Dit komt tot uitdrukking in een regionale verzorgingsfunctie voor de inwoners van de eigen gemeente, de gemeenten Vlagtwedde en Pekela en (in mindere mate) Bellingwedde en Veendam. Ter Apel heeft een meer plaatselijk-verzorgende functie voor de omgeving. T o e k o m s t De beide gemeenten delen de gebiedsopgave van de Veenkoloniën (specifiek die van de Veenkoloniën-Zuid). Voor wat betreft vergrijzing en ontgroening gelden binnen Stadskanaal en Vlagtwedde dezelfde trends, waarbij de ontgroening iets sterker is in Stadskanaal. 4.7 C o n c l u s i e Tussen de gemeenten in de provincie bestaat een groot aantal relaties. Soms zijn die gebaseerd op verwantschap, soms werkt een kleinere gemeente samen met een grotere gemeente om een efficiënt gebruik te maken van de faciliteiten van de grotere gemeente. Bij de gemeentelijke herindeling van 1990 zijn 500.00.02.00.00.02 - Vlekkenkaarten Provincie Groningen - 23 juli 2012 43