WERELD #2_2014_TRANSPARANT

OVER TOEZICHT OVER LOBBYEN OVER ABP WERELD #2_2014_TRANSPARANT OVER KOSTEN Relatiemagazine ABP OVER BELEGGEN

01.0075.14.1 Eerst een vast inkomen 3 Sanne Spring in 't Veld 20 jaar Ik heb nog geen idee wat ik van mijn pensioen kan verwachten. Ik moet nog beginnen met mijn carrière en heb nog niet aan mijn pensioen gedacht. Ik wil eerst op zoek naar een vaste, leuke baan in het onderwijs en zorgen dat ik een vast inkomen heb. COLOFON WERELD #2_DECEMBER 2014_TRANSPARANT ABP is het relatiemagazine van ABP Uitgever Stichting Pensioenfonds ABP Oude Lindestraat 70 6411 EJ Heerlen abp.nl Redactie APG Marketing, Communicatie en Distributie Bestuursbureau ABP Concept & realisatie Scripta Communicatie scripta.nl Art director Matthijs Koppen matthijskoppen.nl Tekst Joost Bijlsma, Hans-Maarten Dagelet, Gerhard Sluiter, André de Vos Beeld Applus RTD, Maurits Giesen, Hilz & Verhoeff, Hollandse Hoogte, Stefan Laberer, Maarten Willemstein, Michael Wolf Lithografie Grafimedia Amsterdam Drukwerk Roto Smeets

Ik zie het wel 5 Timothy van der Vliet 41 jaar Ik werk me drie slagen in de rondte als docent maatschappijleer in het voortgezet speciaal onderwijs. Ik werk vier dagen, waarvan ik de helft van de tijd bezig ben met lesgeven, de rest met voorbereiden, dossiers bijhouden, oudergesprekken en kinderen begeleiden. Ik hoop dat ik het volhoud tot mijn pensioenleeftijd, 67 toch? Ik zie veel collega s die dat niet redden. Maar verder houd ik me helemaal niet bezig met pensioen, het zou misschien wel moeten, maar ik zie het wel.

7 Het komt wel goed Willem Papilaya 60 jaar Ik heb zoveel plezier in mijn werk, dat ik niet bezig ben met pensioen. Ik werk al 26 jaar fulltime als docent in het speciaal basisonderwijs op het Altra College. Als het kan, wil ik graag blijven werken na mijn pensioenleeftijd. Wel op een andere manier: minder dagen, en ik zou niet meer voor de klas willen staan, maar coaching en begeleiding doen. Ik weet niet hoeveel pensioen ik krijg, ergens vertrouw ik erop dat het wel goed komt.

9 Ik ben dik tevreden Geert Grosfeld 81 jaar Ik heb van 1954 tot 1958 in het basisonderwijs gewerkt. Van 1958 tot 1962 was ik AVO-leerkracht binnen het lhno. In 1962 keerde ik terug als docent in het basisonderwijs en werd in 1968 hoofd der school, zoals de directeur toen heette. In 1989 mocht ik gebruikmaken van de DOP-regeling en kon ik voor de helft met de VUT, dus ik zit inmiddels 25 jaar thuis. En ik ben dik tevreden met wat ik krijg.

11 VOORWOORD De roep om transparantie klinkt luider dan ooit. Maar wat is transparantie eigenlijk? Volgens de Van Dale gemakkelijk te doorzien en helder van structuur. Voor mij als fondsbestuurder betekent transparantie het inzichtelijk maken van complexe materie, zoals pensioenen. En dat kan simpelweg beter. Hoe? Door te vragen, te onderzoeken en daardoor te wéten wat mensen willen. Zelfs als ze dat niet hardop uitspreken, zo wijst neurowetenschappelijk onderzoek uit. In dit nummer lezen we namelijk wat deze - voor de pensioensector innovatieve - onderzoeksmethode aan nieuwe inzichten oplevert. Wat blijkt: deelnemers zijn - onbewust - enthousiaster over papier of weilanden dan over pensioenen. Dat is niet positief en het wil zeggen dat er nog een wereld aan interesse, betrokkenheid en vertrouwen te winnen is. Gelukkig realiseert iedereen zich dat, zo blijkt uit de gesprekken die we voor dit nummer voerden met onder andere SZW, AFM en DNB en enkele Tweede Kamerleden. Transparantie is essentieel, zo hoorden we meer dan eens. Maar hoe ver mogen we daarin gaan? Dan heb ik het niet alleen over de pensioensector, maar over onze maatschappij. Steeds meer informatie ligt op straat. Is dat de transparantie die we nastreven? Dat we alles en iedereen online kunnen vinden? En dat, zoals hoogleraar Corien Prins in dit nummer voorspelt, het niet lang meer zal duren voor je een drone gewoon bij Kruidvat kan kopen? Dat gaat ons ook te ver. Wat we wél kunnen en moeten doen, is helder en open communiceren over onze belofte voor 2020 Samen bouwen aan goed pensioen. Over onze regeling, over onze financiële positie en de risico s die daaraan verbonden zijn voor de belanghebbenden bij het fonds. Wij willen ook helder en open verantwoording afleggen over de invulling van de aan ons opgedragen taak, het beleid dat wij voeren en de resultaten daarvan. Met andere woorden: zeggen wat je doet en doen wat je zegt. Daarmee zijn we voor onze deelnemers een duurzaam en betrouwbaar pensioenfonds dat zijn financiële verplichtingen nu en in de toekomst kan waarmaken. En ik hoop dat op die manier het merendeel van onze deelnemers dik tevreden is. Cees de Veer Vicevoorzitter ABP Cees de Veer (1945) is sinds 1 juni 2014 tweede vicevoorzitter van het bestuur van Stichting Pensioenfonds ABP. Hij neemt, samen met vicevoorzitter José Meijer, de taken waar van Henk Brouwer, die op 1 juni zijn functie als bestuursvoorzitter heeft neergelegd.

ABP I N H O U D 21 54 49 50 39 25 33 22 14 42 14_20 INTERVIEW ABP-vicevoorzitter José Meijer over transparantie. Als je alles naar buiten brengt zonder toelichting, zien mensen door de bomen het bos niet meer. 21 ANNA & MEDIA Anna Nicolaewna Grebenchtchikova, bestuurslid CNV Jongeren, wordt doorgelicht. Zolang ik wakker ben, whatsapp ik klaarblijkelijk. 22_24 HEEL BENADERBAAR Wat betekent transparantie voor Roos Vermeij (PvdA), Steven van Weyenberg (D66) en Pieter Omtzigt (CDA)? 25_32 FOTO- REPORTAGE Onze privacy ligt sinds de komst van Google Street View letterlijk op straat. 33_38 NEURO- MARKETING Een mens zegt wat hij denkt, maar doet wat hij voelt. Ook als het gaat over pensioen en pensioencommunicatie. 39_41 BENCHMARK Uiteindelijk draait het om de combinatie van kosten, risico en rendement 42_48 OPENHEID Als pensioenfondsen echt niet meer openheid kunnen of willen geven, zijn er altijd nog de toezichthouders. 49 ANNA & FOOD Van geitenroomkwark tot een muffin in een mok, Anna eet wat ze tegenkomt. 50_53 INFOGRAPHIC Feiten & cijfers over kosten pensioenbeheer. 54 ANNA & X-RAY Niet alleen Anna zelf maar ook haar tas wordt doorgelicht. Letterlijk, welteverstaan.

14 ABP 15 W E Z L Van transparantie moeten geen wonderen worden verwacht, vindt ABP-vicevoorzitter José Meijer. Laten we transparantie niet verwarren met eenvoud. Als we kiezen voor het simpelste stelsel, komen we zeker niet bij het beste stelsel uit. I J E N K A N D E R S INTERVIEW JOSÉ MEIJER tekst_andré DE VOS beeld_maurits GIESEN

16 ABP Interview 17 En dan is er ook geen noodzaak meer voor transparantie? Een jaar is José Meijer nu namens de werknemers vicevoorzitter van ABP. Juist wel. Die les hebben we nu wel geleerd. We moeten uitleggen wat er Geen makkelijke functie. Sinds het uitbreken van de crisis ligt het groot- aan de hand is met de pensioenen, hoe het fonds ervoor staat. Dat had- ste pensioenfonds van Nederland geregeld onder vuur. Vanwege de lage den we al moeten doen in 2002, bij de vorige crisis. Toen openbaarden de dekkingsgraad en de korting. Vanwege beleggingen in defensie-industrie problemen zich. Maar het herstel volgde vrij snel, waardoor het gedrag van of Israëlische banken. Met grotere openheid probeert ABP de kritiek te het fonds niet wezenlijk veranderde. Het bleef bij wij weten wat goed voor pareren. Dat heeft niet altijd het gewenste resultaat. Dat kan ook niet, u is, maakt u zich maar geen zorgen. Een wat paternalistische, misschien vindt Meijer. De roep om meer transparantie is het gevolg van een groot zelfs arrogante houding die voortkwam uit het feit dat iedereen bij ABP wantrouwen tegen de pensioensector. Maar met transparantie alleen ben ervan overtuigd is het beste te doen voor de deelnemers. Wij zijn immers je er niet, zeker niet bij zo n moeilijk onderwerp als pensioenen. betrouwbaar, degelijk, deskundig. We hadden toen al moeten vertellen dat pensioenen niet altijd zeker zijn, dat er risico s zijn, dat de resultaten kunnen tegenvallen. Maar we zijn doorgegaan met business as usual. Ook al WERELD JOSÉ MEIJER Nu is er volop discussie en wordt u die arrogantie kwalijk genomen. omdat veel deelnemers toen niet echt geïnteresseerd waren. Wat moet er dan gebeuren? Misschien had het geholpen als ABP Transparantie is niets anders dan verantwoording afleggen. Uitleggen welke wat schuldbewuster was geweest over besluiten je neemt en waarom. Je deelnemers meenemen in die keuze. Dat is het feit dat het mensen in de waan iets anders dan mensen overstelpen met informatie en vervolgens zeggen, heeft gelaten dat alles koek en ei was? zoek t maar uit. Als je alles naar buiten brengt zonder toelichting, dan zien Een mea culpa kan helpen, maar heeft alleen zin als er vervolgens ook echt mensen door de bomen het bos niet meer. Dan ben je niet transparant, dan verbeteringen worden doorgevoerd. Daar werken we nu hard aan. gebruik je een trucje. Is het nu makkelijker om uit te Hoe verklaart u het grote leggen wat het fonds precies doet? wantrouwen tegen de Deelnemers tonen veel meer belangstelling, juist vanwege de lage dek- pensioensector? Pensioenfondsen scoren lager dan de rest van de financiële sector als het kingsgraad. Maar pensioen is niet minder ingewikkeld geworden. Het duizelt om vertrouwen gaat. Dat vind ik jammer maar wel begrijpelijk. Ik heb overi- mij ook als iemand de modellen voor levensverwachting uitlegt. We hoe- gens niet de indruk dat het wantrouwen het bestuur geldt, of de mensen die ven ook niet alle details naar buiten te brengen. We moeten ons best doen hier werken. De voornaamste oorzaak is simpelweg de lage dekkingsgraad om alle deelnemers duidelijk te maken welke keuzes we maken en wat de en het feit dat we deelnemers niet of onvoldoende vooraf hebben geïnfor- consequenties zijn. Dan moet je transparant zijn, maar vooral mensen meer meerd. Ondanks dat we mooie beleggingsresultaten boeken, kunnen we niet betrekken bij het fonds. Daar doen we ons uiterste best voor. waarmaken wat we hebben beloofd en daar worden we terecht op afgere- Bij de verkiezingen voor het kend. Als de dekkingsgraad gaat stijgen, zal het vertrouwen ook toenemen. verantwoordingsorgaan was de opkomst slechts 4 procent. Heel teleurstellend. Achteraf kun je constateren dat er misschien te veel kandidaten waren en te weinig voorbereidingstijd. De volgende keer moet de opkomst echt hoger zijn. Misschien zat u niet te wachten op kritische geluiden van nieuwkomers? Wij zijn juist heel blij dat er nu nieuwe instroom plaatsvindt - hoe beperkt ook - van jongeren, van vrouwen. We zijn het als groot fonds verplicht om criticasters binnen te halen, want dat zijn ook onze deelnemers. Hun geluid Een mea culpa heeft alleen zin als er vervolgens ook echt verbeteringen worden doorgevoerd is misschien te weinig gehoord. Maar transparantie betekent niet dat je je oren moet laten hangen naar de ander. We hebben uitgelegd hoe we omgaan met Israëlische banken. We gaan in gesprek over hoe en waar we beleggen. Wakker Dier, de anti-rookcampagne. We leggen onze keuzes uit, maar die hoeven niet in lijn te zijn met wat andere partijen willen. Als we maar laten zien wat de argumenten zijn.

18 ABP Interview 19 Is ABP nu transparant genoeg? We zitten nu midden in de stelseldiscussie, over solidariteit, de doorsneepremie. Hoe stelt ABP zich in dat debat op? In de huidige ABP-regeling (Defined Benefit) zit allerlei moeilijk uitlegbare solidariteit. Een beschikbarepremieregeling (Defined Contribution) waarin iedereen zijn eigen potje heeft, is een stuk transparanter. Pensioenen zijn domweg te ingewikkeld? Onlangs vertrok ABP-voorzitter Henk Brouwer voortijdig. Om persoonlijke redenen. Dat klinkt allerminst doorzichtig, zeker bij een fonds dat een ongelukkig recent verleden heeft als het om voorzitters gaat. Het kan altijd beter. We kunnen ook niet altijd zo transparant zijn als we zouden willen. We zitten in een lastig parket als het gaat om de relatie met de politiek. Iedereen denkt wel dat het grote ABP de dienst uitmaakt in Den Haag, maar zo werkt het niet. Het kabinet zit ons juist op de huid, bemoeit zich met pensioenregelgeving waar het niet alleen politiek belang bij heeft, zoals lagere premies, maar ook als werkgever. Dat is een lastig spel waar we niet altijd even open in kunnen zijn. We hebben de politiek nodig, maar we willen ook laten zien dat we niet worden beïnvloed. We hebben vorig jaar een advertentie van de pensioensector tegen de verlaging van het Witteveenkader mede ondertekend. Omdat we vonden dat we onze mening moesten geven. Heel transparant dus. Maar die openheid kan schadelijk zijn voor onze relatie met de politiek. En dat is weer niet in het belang van onze deelnemers. Wij gaan die discussie graag aan. Hoeveel en welke solidariteit willen we, wat kost de doorsneepremie, of afschaffing ervan? We willen in dat debat een rol, maar wel met draagvlak van de achterban. We moeten het lef hebben duidelijk te schetsen wat de consequenties zijn van de keuzes in dat debat. Ook als dat betekent dat het stelsel wijzigt op een manier die wij geen verbetering vinden. Misschien is dat zo. Maar het levert aan het eind ook minder op. En uiteindelijk draait het de deelnemer toch om wat er straks aan pensioen voor hem is. Laten we transparantie niet verwarren met eenvoud. Als we kiezen voor het simpelste stelsel, komen we zeker niet bij het beste stelsel uit. Ik geef toe dat dat lastig communiceert, maar het is niet anders. Er wordt soms wel erg veel geëist van de burger. Transparantie werkt alleen als je de problematiek ook begrijpt. Ik vind dat we daar het bevattingsvermogen wel eens overschatten. Transparantie is niets anders dan verantwoording afleggen. Uitleggen welke besluiten je neemt en waarom

20 Interview ABP 21 INKOMEND WhatsApp mail mobiel Facebook Twitter sms Dat is een goed voorbeeld van hoe lastig het soms is. Ik begrijp dat het niet zo transparant klinkt, maar het gáát om persoonlijke omstandigheden. En 22:00 we wilden het persoonlijke besluit respecteren om daar verder geen toelichting op te geven. 21:00 Hoe open bent u zelf in uw gedrag en opvattingen? 20:00 Ik neem niet snel een blad voor de mond. Dat heeft me in het verleden wel eens in de problemen gebracht. Ik heb geleerd dat je als bestuurder af en 19:00 toe je mond moet houden als je het beste resultaat wilt bereiken. Aan welk gebrek aan trans- 18:00 parantie ergert u zich als burger? Ik ben niet zo snel geërgerd. Zoals iedereen kan ik af en toe boos worden over de gang van zaken bij bedrijven, ondoorzichtige tarieven van telefoon of vliegticket. Maar goed, dat wéét je. Als burger maak ik me meer druk over de ondoorzichtige benoeming van Frans Timmermans in Brussel of de decentralisaties van de zorg naar de gemeenten. Dan zegt staatssecretaris Martin van Rijn dat het allemaal wel goed komt. Waarop is dat optimisme 17:00 16:00 15:00 Anna Grebenchtchikova, bestuurslid CNV Jongeren, stelt zich open voor. Stap 1: media. Bij de vakbond en het overleg met gebaseerd? Leg me dat maar eens uit. 14:00 de werkgevers spelen de achterkamertjes een belangrijke rol. Daar 13:00 gebeurt het. Wat zegt het als vrijwel alle pensioenfondsen 12:00 kiezen voor behoud van het paritaire bestuursmodel en niet voor een 11:00 model met onafhankelijke deskundigen. Angst voor pottenkijkers? 10:00 Nee, het zegt vooral iets over dat rare modellencircus dat is opgetuigd. Pensioenfondsen zijn een zaak van de sociale partners, dus het is logisch dat dat 09:00 paritaire model niet wordt verlaten. Maar onafhankelijke deskundigen worden al op grote schaal geraadpleegd en binnengehaald. Natuurlijk is de pen- 08:00 Aan u de keuze: een optimaal sioensector een besloten wereldje, maar ik zie daar toch veel in verbeteren. UITGAAND WhatsApp mail mobiel Facebook Twitter sms resultaat voor de achterban in de achterkamertjes of een wat minder resultaat met volledige transparantie? beeld_maarten WILLEMSTEIN José Meijer (59) is bestuurder bij AbvaKabo, waar ze sinds 1988 werkt. In augustus vorig jaar werd ze vicevoorzitter van ABP. Daarvoor was ze vijf jaar lang lid van het dagelijks bestuur van Pensioenfonds Werk en (re)integratie. Voor 1988 was Meijer onder meer werkzaam bij de gemeenten Leiden en Leidschendam, als docent maatschappijleer in Lisse en bij het ministerie van Justitie. Ze werkte zeven jaar bij het Consultatiebureau voor Alcohol en Drugs West- en Midden-Brabant. Meijer studeerde organisatiekunde in Leiden. Ze woont samen en heeft vijf kinderen. Daarnaast heeft ze twee pleegkinderen mee grootgebracht. 1 ANNA & MEDIA Zolang ik wakker ben, whatsapp ik klaarblijkelijk. Je kunt van Anna Nicolaewna Grebenchtchikova gerust zeggen dat ze druk bezig is. Ze volgt twee studies (wiskunde en linguïstiek), ze is actief in de media (onder andere bij een radioprogramma), is bestuurslid van CNV Jongeren, zet zich in voor het PensioenLab, leest minimaal twee boeken per week en ze laat tussen dat alles door via alle mogelijke communicatiekanalen van zich horen. Zo gebruikt ze WhatsApp de gehele dag door (ze ontvangt ruim 400 berichten en verstuurt er zo n 200), verstuurt ze bijna 40 e-mails en ontvangt er ruim 80, twittert ze tussen de 20 en 30 keer, sms t ze vijf keer, is ze vanaf het eind van de middag actief op Facebook en belt ze, tot slot, ongeveer twee uur. Op pagina 49 komt haar eetpatroon aan de beurt, waarna we op pagina 54 haar tas letterlijk doorlichten. Hoe transparant is dat?

22 ABP Woordvoerders 23 De opstelling van de pensioenfondsen in politiek Den Haag is veel constructiever geworden, en niet alleen omdat ze behoefte hebben aan handelingsvrijheid. De sector beseft dat hij in gesprek moet met de politiek. Een mooi voorbeeld is de hogere pensioenleeftijd. Dat was een politiek taboe, maar dat is door de sociale partners goed opgepakt, met als resultaat verschillende akkoorden. De pensioensector is enorm complex en daardoor niet altijd transparant. Er zijn veel stakeholders. Je moet als Kamerlid goed weten met wie je praat. Fondsen, uitvoerders, sociale partners, pensioenfederatie, ze komen allemaal langs. De belangen liggen steeds net weer wat anders. Die verschillen moet je kennen om een goed oordeel te kunnen vellen. En je moet ook beseffen dat sommige groepen in de discussie amper aan bod komen, zoals jongeren en vrouwen met een deeltijdbaan. ABP is de laatste tijd zichtbaarder in Den Haag. Een paar jaar geleden zagen we vooral mensen van APG. Maar dat is de uitvoerder. Wij willen spreken met de mensen die het beleid maken, de bestuurders. Die boodschap is goed overgekomen. Lobbyen is niet zo geheimzinnig als iedereen denkt. Wat lobbyisten ons voorleggen, staat vaak gewoon op de website van hun instelling. Het is handig om nadere uitleg te krijgen bij moeilijke onderwerpen. Maar ik raadpleeg meer bronnen. Experts in mijn eigen partij, HEEL tekst _GERHARD SLUITER, ANDRÉ DE VOS beeld_hilz & VERHOEFF BENADER BAAR ROOS VERMEIJ TWEEDE KAMERLID PVDA Lobbyen is niet zo geheimzinnig als iedereen denkt economen, onafhankelijk deskundigen. Zo bouw je een goed beeld op. Wat mij betreft gebeurt lobbyen zo open mogelijk. Ik ben een groot voorstander van openbare hearings waar iedereen zijn zegje kan doen. Veel transparanter. De Ultimate Forward Rate is een heel goed voorbeeld van een onderwerp dat door de sector op de politieke agenda is gezet. Dat hebben de politici niet bedacht. Wij hadden geen weet van de problematiek. Maar deze rekenrente voor langjarige contracten is nu wel een heel belangrijk onderwerp. Ik kan me herinneren dat ik daar een paar jaar geleden over werd bijgepraat door een FNV-bestuurder. Weet jij wat de Ultimate Forward Rate is? Ja, nu wel. Munitie Politici kunnen aan lobbyisten toetsen hoe bepaalde besluiten in de praktijk uitpakken. Als de politiek bedenkt dat het Witteveenkader voor lagere premies moet zorgen, is het fijn te weten of dat ook gaat gebeuren. De PvdA wil een collectief pensioenstelsel behouden, dus dan vraag ik de sector om die voordelen precies op een rijtje te zetten. Dat geeft mij politieke munitie. Maar uiteindelijk ben ik er niet om het de sector naar de zin te maken, maar de deelnemers. Toen ik het onderwerp pensioenen in 2009 oppakte, waren mijn fractiegenoten blij dat zíj het niet hoefden te doen. Pensioen? Saai, ingewikkeld, niet relevant. Dat is helemaal veranderd. Pensioenen zijn een heel belangrijk maatschappelijk onderwerp geworden. En daarmee ook transparantie. Wat betekent transparantie voor Roos Vermeij, Pieter Omtzigt en Steven van Weyenberg, de drie pensioenwoordvoerders van respectievelijk PvdA, CDA en D66? PIETER OMTZIGT TWEEDE KAMERLID CDA De pensioensector is nog steeds onvoldoende transparant. Dat komt doordat de pensioenregelingen ingewikkeld zijn en de kostenstructuur ondoorzichtig. De politiek is daar deels verantwoordelijk voor, met alle nieuwe wetgeving. Een politiek compromis introduceert bijna per definitie meer complexiteit. Wij maken het met het netto-pensioen ook niet simpeler, maar de sector zelf kan beter zijn best doen dan nu. Ik hoop dat de huidige pensioendiscussie leidt tot minder complexiteit, maar ik heb er een hard hoofd in. Veel partijen bewijzen lippendienst aan eenvoud in de pensioenwereld, maar uiteindelijk zijn er veel belangen om het systeem complex te houden. Er wordt veel verdiend aan complexiteit, via vermogensbeheer, via advisering. Daar moet je alert op zijn. Een open discussie over pensioen is bovendien moeilijk. Het ligt allemaal heel gevoelig. De vorige discussie rond het pensioenakkoord kostte de voorzitter en de tweede man van de FNV de kop. Dan gaat iedereen vanzelf wat omzichtiger manoeuvreren. Keuzes Politici moeten continu keuzes maken. En omdat het onmogelijk is om als Tweede Kamerlid overal verstand van te hebben en álle stukken te lezen, moet je een beroep doen op kennis van partijen in het veld. Ik stel de contacten met gepensioneerden en deelnemers erg op prijs. Ik heb een eigen netwerk van deskundigen. Maar ook lobbyisten hebben een rol bij kennisverwerving. Dat is normaal. De pensioenlobby in Den Haag is redelijk sterk, maar ook wel verdeeld. ABP kiest soms een andere koers dan de Pensioenfederatie, dat maakt het er niet overzichtelijker op. Nederland pensioenland voert op zijn beurt weer een lobby in Brussel over de Europese pensioenrichtlijn. Daarin zijn we veel te meegaand geweest. Dat hadden we niet moeten doen. We hadden gewoon onze kont tegen de krib moeten gooien, coalities met andere landen smeden, nee zeggen. Nu valt juist het Nederlandse stelsel als een van de weinige in Europa onder de richtlijn. De pensioensector is in een maalstroom van hervormingen terechtgekomen. Dat zou je niet moeten willen. De ene wet is nog niet aanvaard of we zijn alweer met de volgende bezig. Het is de bedoeling dat het hierdoor allemaal transparanter wordt voor de deelnemer. Neem de Wet pensioencommunicatie. Goed bedoeld, maar de deelnemer schiet er niet genoeg mee op. De belangrijkste verbeteringen blijven liggen. Als je dan hecht aan openheid, geef de deelnemer dan ook de instrumenten om die openheid af te dwingen. Dat hij naar de rechter kan stappen als er in zijn UPO beloftes worden gedaan die een fonds niet kan hardmaken. Dan maak je echt werk van transparantie! Er wordt veel verdiend aan complexiteit

24 Woordvoerders ABP Privacy 25 STEVEN VAN WEYENBERG TWEEDE KAMERLID D66 WE Voor mij betekent transparantie rekenschap afleggen van ons handelen. Dat is een uitdaging voor iedereen die verantwoordelijkheid draagt, of dat nou een pensioenfondsbestuurder is of een politicus. Zodat mensen weten wat je doet voor hun steun, hun stem of hun geld. Zo kunnen mensen zich een mening vormen en op grond daarvan actie ondernemen. Ze kunnen bijvoorbeeld ervoor kiezen om niet langer op mij of mijn partij te stemmen. STRUGGLE In de pensioensector ontbreekt die keuzevrijheid. Juist daarom mag wat mij betreft de lat daar extra hoog gelegd worden. Ik ben de geestelijk vader van de eis in de pensioenwet dat pensioenfondsen evenwichtig en correct moeten communiceren. Voor hen is het een grote uitdaging om hun deelnemers nog duidelijker te laten zien wat ze doen, hoe en waarom. Door transparant te zijn, kunnen pensioenfondsen het vertrouwen van de deelnemers herwinnen. F O R me op een lacune in de wet bij het recht op waardeoverdracht bij verzekeraars. Prima! Alleen met organisaties praten die lobbyisten in kunnen huren, is trouwens niet verstandig. Ook op straat, in bedrijven en via social media steek ik mijn antenne uit. Uiteindelijk zal ik zelf een standpunt moeten bepalen, zonder me te laten gijzelen door deelbelangen. Social media zijn natuurlijk niet alleen een modern middel om informatie te verzamelen. Ze helpen ook om transparant te zijn. Je kunt zichtbaar maken wat je doet en je hoopt er natuurlijk mensen door te overtuigen om op jouw partij te stemmen. Je bent er benaderbaar door. Als je een mening uit, dan stromen al snel de reacties binnen. Ik probeer naar beste kunnen daar ook op te reageren. Juist die benaderbaarheid is voor mij een belangrijk onderdeel van transparantie. Niks schimmigs Bij het vormen van een mening maken we in de politiek gebruik van het werk van lobbyisten. Daar is niks schimmigs aan, zolang helder is met welk doel mensen komen en wat hun belang is. Dus ook de lobbyist moet transparant zijn. Zelf heb ik daar goede ervaringen mee, ook bij ABP. De Tweede Kamer kent een register van lobbyisten dat helpt die transparantie te borgen. Voor mij is de uitdaging om met veel verschillende belanghebbenden te spreken, dus om informatie te verkrijgen vanuit verschillende standpunten. Dan kan de lobbyist je wel degelijk verder helpen. Zo wees een belangenbehartiger uit de pensioensector Social media helpen om transparant te zijn PRI tekst_hans-maarten DAGELET beeld_michael WOLF Onze privacy ligt sinds de komst van Google Street View letterlijk op straat. VACY

26 ABP Privacy 27 De Duitse fotograaf Michael Wolf maakte een kunstproject van het fenomeen Street View. Wolf plaatste een camera op een statief voor het beeldscherm van zijn computer en fotografeerde de beelden van Google Street View. A series of unfortunate events kreeg een eervolle vermelding bij World Press Photo in de categorie Contemporary Issues. Hoe transparant zijn we? En misschien nog belangrijker: hoe transparant willen we zijn? Op social media kiezen we ervoor om ons privéleven te openbaren. Sommigen gooien zelfs hun hele hebben en houden online. Maar in elk geval uit vrije wil. Het wordt anders zodra we ons niet meer bewust zijn van het feit dat we online te vinden zijn, zeker als het gaat om gênante, schokkende of komische situaties. De onbemande auto s van Google Street View hebben al een aardige verzameling van dergelijke beelden opgeslagen. Maar Google beperkt zich niet tot het straatbeeld. Zelfs het basiskamp op de Mount Everest is maar een muisklik verwijderd, of de McDonald s in Las Vegas. Alles is zichtbaar, niets blijft verborgen. Gaan we langzaam maar zeker naar een maatschappij waarin privacy wordt gezien als diefstal, zoals beschreven in The Circle van auteur Dave Eggers? Waarin het niet wordt geaccepteerd als je de ander de mogelijkheid onthoudt om mee te leven én mee te profiteren van jouw ervaringen? Waarin technologische ontwikkelingen het mogelijk maken dat alles en iedereen continu zichtbaar is? Of is het al zover? En kunnen we het nog veranderen? Lees verder op pagina 32 Google Street View: alles is zichtbaar, niets blijft verborgen.

28 ABP Privacy 29 Je kunt denken: ach, ik doe mijn deur dicht en dan zien ze toch niets

30 ABP Privacy 31 Mensen zijn naïef over privacy

32 Privacy ABP 33 Vervolg pagina 24 WIE HOUDT ZICH AAN DE REGELS? Ze lijken onschuldig: de bizarre, pijnlijke of grappige beelden die de camera s van Google Street View toevallig hebben opgevangen. Maar de Tilburgse hoogleraar Recht en Informatisering Corien Prins ziet ook iets anders in de foto s van de Amerikaanse internetgigant: privacyschending. Je kunt denken: ach, ik doe mijn deur dicht en dan zien ze toch niets, zegt ze. Maar wat nou als er straks kleine onbemande vliegtuigjes met cameraatjes rondom je huis cirkelen? Het zal niet lang duren voor je zo n drone gewoon bij Kruidvat kan kopen. Prins doet onderzoek naar onder meer regulering van informatietechnologie en de digitale overheid. Daarin is privacy een belangrijk thema. Ze vindt dat burgers veelal een naïef beeld hebben van de digitale wereld. Mensen denken nog steeds dat privacy iets is dat speelt bij één organisatie, bijvoorbeeld bij Google, zegt ze. Mijn gegevens worden gebruikt door Google, denken ze dan. Maar die informatie wordt continu doorgegeven. Het gaat niet meer zozeer over het verstrekken van gegevens, maar veel meer over het delen en bewaren ervan. Een voorbeeld: Stel, ik wil een arbeidsongeschiktheidsverzekering. Dan vul ik een digitaal formuliertje in, maar ondertussen zit de verzekeraar ook te googelen. Als ik toevallig op een forum heb lopen klagen dat ik geregeld last heb van Corien Prins mijn knie, kan die verzekeraar zeggen: die knie houden we buiten de verzekering. Prins ervaring is dat burgers meer vrees hebben voor het bedrijfsleven dan voor de overheid, terwijl die laatste op informatiegebied veel machtiger is. Ik kan immers niet naar een andere overheid stappen als ik niet tevreden ben. Een ander voorbeeld: De slimme energiemeter houdt precies bij wanneer ik hoeveel stroom verbruik. Zo kan de energiemaatschappij zien hoeveel mensen ongeveer gebruikmaken van de douche. Als het UWV fraude vermoedt, mogen die gegevens worden opgeëist. Dat kan vervelende gevolgen hebben voor een alleenwonende met een bijstandsuitkering die een prille relatie heeft en samenwonen voorzichtig uitprobeert. Wat moet hiertegen worden gedaan? Prins is geen voorstander van meer wetgeving. Op zich zijn er voldoende regels. De grote vraag is alleen: wie houdt zich daaraan? Het College Bescherming Persoonsgegevens, de Nederlandse privacytoezichthouder, is volgens Prins een veel te kleine club. Rechterlijke uitspraken zijn er niet en bovendien zijn burgers zelf veel te passief. Wat burgers dan kunnen doen? Het heft in eigen handen nemen, zegt Prins. Wat ik doe als ik gegevens verstrek aan een partij, is meteen een drietal verzoeken indienen, meestal per mail. Ik wil dat ze de informatie over twee jaar weggooien. Ik wil dat ze me laten weten aan wie ze de gegevens verstrekken. En ik wil dat ze eens in de zoveel tijd een overzicht sturen van welke informatie ze over mij hebben. Gegevens zijn een enorm verdienmodel voor deze partijen, daar mag ik best wat voor terugeisen. En op deze manier houd je ze scherp op de privacyregels. Een mens zegt wat hij denkt, maar doet wat hij voelt. Ook als het gaat over pensioen en pensioencommunicatie. tekst_ GERHARD SLUITER beeld_maarten WILLEMSTEIN

34 ABP Neuromarketing 35 lei gevoelens over. We hebben veertig proefpersonen zinnen laten lezen. Een bepaald gebied in het brein is daarvoor actief geweest en heeft dus zuurstof verbruikt. Vlak daarna stroomt daar zuurstofrijk bloed naartoe en die bloedtoevoer wordt gemeten. Je kunt zo een plaatje krijgen van diverse punten in het hoofd, die je kunt clusteren in netwerken. We hebben daar een model voor ontwikkeld, zodat we weten dat hoe iemands brein reageert op een merk sioendeelnemer op pensioencommuni- bepaalde netwerken horen bij bepaalde DEELNEMER WENDY LODDEMA (39 JAAR) of product. Wij onderzoeken bijvoor- catie. We hebben daarbij een verdeling emoties. Het klinkt allemaal wat futuris- Ik heb aan dit neuromarketingonderzoek meegedaan omdat beeld het effect van reclames op de gemaakt tussen de deelnemers aan het tisch, erkent Van der Leij. Maar hierover de werking van het brein mij boeit. Ik heb me ook buiten deze consument. Een bedrijf of organisatie ABP pensioenfonds en andere gepen- is wetenschappelijk al veel gepubliceerd onderzoeken om in de materie verdiept. Ik probeer altijd onbe- kan daardoor inzicht krijgen in de wer- sioneerden. We hebben ook onder- en de modellen die we gebruiken zijn vooroordeeld de MRI-scan in te gaan, maar het brein laat zich kelijke belevenis van de consument. scheid gemaakt tussen mensen ouder gevalideerd. Dus we weten dat je met denk ik toch niet door mijn wil sturen. Een mens zegt wat hij denkt, maar zijn en jonger dan 45 jaar, en tussen mensen gemeten breinactiviteit inderdaad kunt acties zijn gebaseerd op een mix van met veel en weinig contacten met ABP. voorspellen wat iemand gaat doen. We Als je last hebt van claustrofobie moet je niet meedoen aan bewuste overwegingen en veelal onbe- kunnen verdedigen dat dit inmiddels zo n onderzoek in een scan. Je hoofd komt in een soort mal te BP ziet graag dat zijn deelnemers regel- wuste gevoelens en emoties. De resul- Futuristisch breed gedragen wetenschap is. liggen, zodat je niet kunt bewegen. Daar komt een kap over- matig met hun pensioen bezig zijn, dat taten kunnen gebruikt worden om het Wat moeten we ons voorstellen bij heen. Je wordt in de machine geschoven; het is best smal en ze naar de website gaan, inloggen en gedrag van de consument te voorspel- zo n onderzoek? Onze proefpersonen Maar maakt Neurensics het niet on- je ligt er strak in. De eerste keer brengen de onderzoekers je allerlei nuttige informatie lezen. Veel len. In opdracht van APG, pensioenuit- gaan in een MRI-scanner, legt Van der nodig ingewikkeld? Je kunt de deel- brein in kaart door een uitgebreide scan. Als je al vaker bent mensen doen dat niet. Ze kijken nog wel voerder van ABP, onderzocht Van der Leij uit. Die meet de breinactiviteit. Je nemers toch gewoon naar hun mening geweest, zoals bij mij het geval was in dit pensioenonderzoek, naar het jaarlijkse Uniform Pensioen- Leij de reacties in het brein van de pen- denkt ergens over na en je hebt er aller- vragen? Dat is minder betrouwbaar, maken de medewerkers in een korte scan een overzicht van het overzicht en het ABP Magazine, maar brein vóór het werkelijke onderzoek. daar houdt het vaak op. Dat kenmerkt inderdaad pensioenen; het is weerbar- In dit onderzoek kreeg ik stellingen te zien met foto s. Als ik stige materie, meent Andries van der dezelfde stelling met dezelfde foto nog een keer te zien kreeg, Leij, senior researcher bij Neurensics. moest ik op een knop drukken. Dit pensioenonderzoek vond ik Vooral voor jongeren is het een nega- interessant. Het zette me weer aan het denken over mijn eigen tief onderwerp, waar ze zich liever niet pensioen. Normaal ben ik daar niet zo mee bezig, omdat het het hoofd over breken. De vraag is dus: best ingewikkeld is. hoe kun je mensen benaderen, zodat ze informatie tot zich nemen en daardoor ook meer betrokken raken bij hun pensioen? Wat speelt zich af in hun hoofd, als het om pensioen gaat? Neurensics lichtte het brein van de deelnemer door. Neuromarketing Neurensics houdt zich bezig met neurowetenschap en meer specifiek met neuromarketing. Neuromarketing wil het consumentengedrag beter begrijpen, vertelt Van der Leij. Met behulp van een hersenscan kunnen we meten

36 ABP Neuromarketing 37 weet Van der Leij. Er komt dan een laagje bij, waarin meespeelt wat je eigenlijk hoort te vinden, of wat de vragensteller wil horen. Uiteindelijk gaat het om de keuzes die je maakt. En het blijkt in de praktijk dat onze metingen gedrag beter voorspellen dan antwoorden op een vragenlijst. Een beetje eng Terug naar het onderzoek. Daar komen verrassende resultaten uit. Misschien wel het minst verrassend: mensen vinden pensioen een beetje eng. Ze voelen weerstand bij het onderwerp. We zien dat feitelijke zinnen over bijvoorbeeld papier of weilanden positiever worden ervaren dan stellingen over het pensioen. Mensen weten dat er veel te doen is rond de pensioenen. Maar ze weten niet precies wat. Pensioen is wat we na ons arbeidzaam leven krijgen. Hopen we, denken we erachteraan. Maar de meeste mensen gaan niet uitzoeken hoe het zit. Er is een behoorlijke drempel. Mensen moeten positieve associaties aan pensioen verbinden om daadwerkelijk over die drempel heen te stappen, zo blijkt uit ons onderzoek. Weerstand overwinnen Heel interessant, deze resultaten, maar wat kun je ermee? Maatwerk leveren is de belangrijkste boodschap, aldus Van der Leij. Het pensioenfonds kan het beste mensen aanspreken in hun eigen situatie, dat is beter dan algemene informatie te leveren. Beginners en deelnemers die weinig of geen contact hebben met hun pensioenfonds, moeten de pensioenwereld ingelokt worden; de weerstand of angst tegen het fenomeen pensioen moet je eerst overwinnen. Door duidelijke en feitelijke informatie te geven. Met als uitgangspunt dat iemand die pas is begonnen minder weet dan iemand die al lang bij het pensioenfonds is. De informatie moet je daarop aanpassen. Voor beginners en weinig betrokkenen moet de informatie dus niet al te complex zijn. In zijn algemeenheid kun je zeggen dat het vaak simpele dingen zijn die ons in beweging brengen, legt Van der Leij uit. Meer dan het complexe. Dat doet mensen sneller afhaken. Als ze dan een beslissing moeten nemen, is dat meer een gevoelskwestie dan een beredeneerde keuze. Het moet goed voelen. Op het moment dat het contact er eenmaal is, gaat het ook meer leven. Misschien voor de hand liggend, maar het wordt door ons onderzoek onderbouwd. Wij denken vaak dat eenvoudige, enigszins emotionele informatie het beter doet dan feitelijke, saaie informatie. Maar dit onderzoek toont wat anders aan, heeft Van der Leij gezien. Mensen hebben er behoefte aan te weten waar het op staat, maar wel in zo eenvoudig mogelijke bewoordingen. Het jaarlijkse pensioenoverzicht UPO wordt als relevant ervaren. Je weet daarmee heel snel waar je persoonlijk aan toe bent.

38 Neuromarketing ABP 39 Aankleden Nu krijgt iedereen hetzelfde Uniform Pensioenoverzicht. Maar je zou ook verschillende UPO s kunnen uitgeven, om te zorgen dat deelnemers betrokken raken. Zo zou je jongeren met zo eenvoudig mogelijke bewoordingen uit moeten leggen hoe het systeem in elkaar zit. Op het moment dat ze de spelregels ongeveer kennen, kun je het complexer maken. Dat klinkt aardig, maar is lastig in praktijk te brengen omdat de Pensioenfederatie en het Verbond van Verzekeraars de UPOmodellen en de handleiding maken. Het pensioenfonds heeft daar alleen indirect invloed op. Van der Leij: Wat je wel zelf kunt doen, is het UPO voor beginners aankleden met extra informatie, voor of na het UPO of eromheen. Na bijvoorbeeld twee jaar is die informatie bij veel mensen geland, en kun je weer andere informatie geven. Een andere aanbeveling is het werken aan intrinsieke motivatie. Het aanbieden van bijvoorbeeld een ipad is helemaal niet nodig om mensen in beweging te brengen. Je moet duidelijk laten zien wat dit voor de ander betekent; what s in it for you. Je moet laten zien dat betrokkenheid bij je pensioen en bij je pensioenfonds wel degelijk voordeel oplevert. Mensen die meer contact hebben met hun pensioenfonds, kijken positiever naar hun pensioen en naar hun fonds. Ei van Columbus? Is neuromarketing het ei van Columbus voor pensioenfondsen? Daar is Van der Leij terughoudend over. De corebusiness van pensioenfondsen is natuurlijk het beheren en uitkeren van pensioenen. Maar als je betrokken deelnemers wilt, is het belangrijk om te weten wat zij willen en vinden. Neuromarketing is een tool om daarachter te komen. Geen gimmick Van der Leij: Aan de hand van neuromarketing kun je maatwerkproducten maken en onderzoeken of die producten brengen wat de pensioensector ervan verwacht had. En verder kun je breder onderzoek doen: willen mensen wel dat voor hen alles wordt geregeld in een collectief stelsel? Of zouden ze meer autonomie willen? Hebben ze behoefte aan aanvullende regelingen? Allemaal vragen waar neuromarketing behulpzaam zou kunnen zijn. Want neuromarketing is geen gimmick, maakt Van der Leij nog eens ten overvloede duidelijk. We geloven dat dit andere informatie geeft dan via traditionele kanalen wordt verkregen en van betere kwaliteit. Het aanbieden van een ipad is helemaal niet nodig om mensen in beweging te brengen UITEINDELIJK DRAAIT HET OM DE COMBINATIE VAN KOSTEN, RISICO EN RENDEMENT tekst _ANDRÉ DE VOS beeld_stefan LABERER Andries van der Leij (36) is als senior researcher bij Neurensics verantwoordelijk voor het ontwerpen en analyseren van breinonderzoek. Daarnaast verzorgt hij bij de Universiteit van Amsterdam een collegereeks Neuro-economie en hoopt hij binnenkort te promoveren op de relatie tussen breinstructuur en individuele verschillen in persoonlijkheid en gedrag. De aandacht voor de kosten van pensioenfondsen is sterk gestegen. Niet alleen in Nederland. wijd beseffen pensioenfondsen dat je moet kunnen laten zien hoeveel de uitvoering van een pensioenregeling kost, zegt Mike Heale van het Canadese bedrijf CEM Benchmarking, dat de beheerkosten van grote institutionele beleggers met elkaar vergelijkt.