Wijzigingsvoorstel op Aquo-Lex Hydrografische Begrippenlijst Indiener Datum 24-10-2006 Versie Werkgroep Hydrografie i.s.m. IDsW 1.0 Definitief Kenmerk 0608-0047
Documentbeheer Wijzigingshistorie Datum Auteur Versie Wijziging 26-09-2006 H-J. Lekkerkerk 0.1c Samenvoegen en bewerken oorsponkelijke woordenlijst naar wijzigingsvoorstel 24-10-2006 H-J. Lekkerkerk 1.0d Verwerken commentaar Werkgroep Hydrografie Reviewers Naam Nard Wiegman, Ben Dierikx Functie Werkgroep Hydrografie Distributie Exemplaar Naam Locatie 1 2 3 Documenten / Bronnen Bronnen: 1. Richtlijn voor het opstellen van een wijzigingsvoorstel op AquoLex, IDsW, maart 2006 2. Begrippenkader Hydrografie, POHM, november 2001 3. Voorstel WHY uitbreiding begrippenlijst met het begrip/term data, WHY, juli 2006 4. AquoLex versie 2, IDsW, juni 2006 01-11-06 2 van 27
Inhoudsopgave DOCUMENTBEHEER 2 HANDLEIDING BIJ HET LEZEN VAN DIT RFC 4 MOTIVATIE 5 AANLEIDING 5 BUSINESS CASE 5 WIJZIGINGSVOORSTEL 6 GEWIJZIGDE BEGRIPPEN NIEUWE BEGRIPPEN 6 8 VERVALLEN BEGRIPPEN 27 01-11-06 3 van 27
Handleiding bij het lezen van dit RfC Dit document is opgebouwd volgens de IDsW richtlijn: Richtlijn voor het opstellen van een wijzigingsvoorstel op het Logisch Model Aquo. 01-11-06 4 van 27
Motivatie Aanleiding Achtergrond Door de werkgroep Hydrografie van Rijkswaterstaat wordt al enkele jaren gewerkt aan een gemeenschappelijk begrippenkader. Deze ontwikkeling is in 2001 gestart met het verzamelen van, voor het werkveld, relevante begrippen. Deze zijn in november 2001 gepubliceerd in een voorversie van een Uniform begrippenkader Hydrografie door het overleg van de hoofden van Meet- en Informatiediensten van Rijkswaterstaat (POHM). In september 2006 is door de werkgroep Hydrografie contact gezocht met IDsW voor het opnemen van de begrippenlijst in het AquoLex. In samenwerking met IDsW is toen de begrippenlijst geschikt gemaakt voor opname en vergeleken met AquoLex. In dit document staan de aanvullingen en voorgestelde wijzigingen op AquoLex, voortvloeiende uit het wijzigingsvoorstel genoemd. Business Case Voordelen nieuwe definities Door het opnemen van de hydrografische definities kan voorkomen worden dat er in dit proces spraakverwarring ontstaat tussen opdrachtgever en opdrachtnemer. Daarnaast wordt communicatie tussen Meet- en Informatiediensten onderling vereenvoudigd door hetzelfde taalgebruik. Afbakening De begrippen welke zijn aangeboden omvatten ofwel de meest gebruikelijke, dan wel de begrippen die snel tot spraakverwarring (kunnen) leiden in de praktijk. Daarnaast zijn de begrippen uit de IMO resolutie A860(20) vertaald en opgenomen. Deze was als bijlage bij de hydrografische begrippenlijst bijgevoegd. Impact Het grootste deel van dit wijzigingsvoorstel betreft de opname van nieuwe begrippen. Verder wordt voorgesteld de definitie of toelichting van een aantal begrippen licht te wijzigen. Ook hier gaat het veelal om uitbreiding. In een enkel geval worden er vanuit het hydrografisch proces begrippen geïntroduceerd die conflicteren met bestaande begrippen uit vergelijkbare processen. Hiervoor wordt door IDsW extra aandacht gevraagd. 01-11-06 5 van 27
Wijzigingsvoorstel Gewijzigde begrippen Alle wijzigingen zijn gebaseerd op het begrippenkader hydrografie. Begrip Digitaal Terrein Model Gewijzigd deel D AquoLex versie 2 Voorstel werkgroep hydrografie (rood = wijziging) (digitaal model van) een zichtbaar Model waarin alle meetgegevens drie begrensd gedeelte van het aardoppervlak dimensionaal worden verwerkt tot een dat niet bedekt is met water terreinmodel. Met dit model kunnen vervolgens berekeningen worden uitgevoerd Echolood T Meting ontstaat door de looptijdmeting na uitzending - weerkaatsing - terugontvangst van een akoestisch signaal. Kan worden onderscheiden in enkelvoudig echolood en padloder Falen D T 2 Definities: Niet meer vervullen van de (primaire) functie Het niet (meer) voldoen aan vastgestelde criteria Bij waterkeringen wordt onderscheid gemaakt in uiterste grenstoestanden (leidend tot overstroming) en bruikbaarheidsgrenstoestanden (leidend tot overlast en schade, maar nog niet tot overstroming) Meting ontstaat door de looptijdmeting na uitzending - weerkaatsing - terugontvangst van een akoestisch signaal. Door de halve looptijd te vermenigvuldigen met de geluidssnelheid in water wordt de diepte bepaald. Kan worden onderscheiden in enkelvoudig echolood en padloder Het onverwacht eindigen van het juist functioneren of het niet (meer) voldoen aan vastgestelde criteria van het systeem of een gedeelte daarvan Het systeem kan dus niet meer zijn (primaire) functie vervullen. Bij waterkeringen wordt onderscheid gemaakt in uiterste grenstoestanden (leidend tot overstroming) en bruikbaarheidsgrenstoestanden (leidend tot overlast en schade, maar nog niet tot overstroming) Grid T Een grid is in de hydrografie een netwerk van aaneengesloten meestal vierkanten cellen. De randen van de cellen vormen dan het raster van het grid. Advies IDsW De AquoLex definitie vindt zijn herkomst in het LMA en is direct afgeleid van de definitie van terrein. Definitie uit hydrografisch proces als toelichting opnemen. Deze toevoeging aan de toelichting verhelderd het begrip, wijziging doorvoeren. Nieuwe definitie is vollediger en neemt, samen met de toelichting, de betekenis van de huidige twee definities over, wijziging doorvoeren. Nu geen toelichting, wijziging doorvoeren. 01-11-06 6 van 27
Nauwkeurigheid D T (Meet)nauwkeurigheid is gekoppeld aan de systematische fouten, bepaald door systematische afwijkingen tussen het meetresultaat en de werkelijke waarde. Oorzaken zijn foutieve meetprocedures en/of storingen tijdens de analyse. De term precisie voor de aanduiding van nauwkeurigheid wordt afgeraden. Het totaal van precisie en betrouwbaarheid. Nauwkeurigheid kan dus niet alleen in cm's worden uitgedrukt maar moet worden gebruikt als een combinatie van precisie (bijvoorbeeld in cm) en een uitspraak over de mate van controle die er is. Dit begrip kan dus niet gebruikt worden als een losse kwaliteitsindicator. Het hoeft dus eigenlijk nooit te worden gebruikt. Schematiseren T Bij lodingen in het algemeen is dit een vorm van datareductie waarbij een gridcel een waarde krijgt gebaseerd op de datapunten binnen die gridcellen; bv een gemiddelde, maximum, minimum e.d.. Bij singlebeam lodingen spreken we in sommige gevallen van schematiseren als functie van datareductie op de ideale raai. Op vaste afstanden in de raai wordt de diepte geplaatst. Het is dan een combinatie van idealiseren en reductie Telemetrie T Verbinding tussen twee systemen waarbij de waarneming van het ene systeem op afstand door het andere systeem kan worden uitgelezen Toetsing D Onderzoek naar waarde, juistheid, omvang enz Rekenstap waarin de waarnemingen worden gecontroleerd door het vergelijken van de toetsingsgrootheid (kritieke waarde) met de waarneming. T Toetsing vindt plaats binnen een dataset zelf (door overtalligheid in de metingen). De oorspronkelijke definitie en toelichting zijn afkomstig uit de hydrologische woordenlijst en daarmee diep geworteld in het waterbeheer. De definitie van de hydrografische begrippenlijst sluit echter beter aan bij de definities uit de statistiek (Delftse School) en worden wereldwijd erkend binnen de geodesie. Aanbevolen wordt deze wijziging dan ook door te voeren. Nu geen toelichting, wijziging doorvoeren. Nu geen toelichting, wijziging doorvoeren. Definitie Hydrografische begrippenlijst is een verdere specificering van de huidige definitie en kan als zodanig worden opgenomen naast het oorspronkelijke begrip. 01-11-06 7 van 27
Nieuwe begrippen Tenzij anders vermeld komen de begrippen steeds uit het hydrografisch begrippenkader. Begrip Afkorting Synoniemen Definitie Toelichting / Nadere omschrijving Engels begrip Herkomst Absolute nauwkeurigheid geodetische nauwkeurigheid geografische nauwkeurigheid De nauwkeurigheid van een positie schatting in relatie tot de geografische of geodetische coordinaten van de aarde absolute accuracy geodetic accuracy geographic accuracy Absolute positie De positie van een punt t.o.v. de oorsprong, coördinaatassen en schaal van hetcoördinaatstelsel absolute position Actualiteit Datum laatste update in verhouding tot aantal BV: Gegevens zijn 1 jaar geleden opgenomen, er actualilty wijzigingen per tijdseenheid (of mate van zijn 100 wijzigingen in een jaar, dus op 1 juli wijzigingen). ongeveer 50 incorrecte coderingen óf Hoogtebestand is 5 jaar oud, bodemdaling is ongeveer 1 mm per jaar dus de hoogtes zijn ongeveer 0.5 cm te hoog. Along track fout Het verschil in afstand, in de trackrichting, tussen de werkelijke afstand en de gewenste afstand behorend bij een bepaald tijdsmoment along track error ambivalentie ambiquity De situatie die verkregen wordt wanneer een set metingen zoals bepaald door een systeem meer dan één mogelijke oplossing geeft. Dit komt bijvoorbeeld voor in de positiebepaling waar een set metingen meerdere posities kan opleveren ambiquity augmentatie Iedere techniek die de werking van een systeem voor de gebruiker verbeterd Een systeem is bijvoorbeeld een Globaal Navigatie Satelliet Systeem augmentation autonome integriteits monitoring door ontvanger RAIM De techniek waarbij overtallige informatie in de GNSS ontvanger wordt verwerkt met als doel de integriteit van de navigatie signalen te controleren Receiver autonomous integrity monitoring Azimuth De hoek die een richting van standplaats naar richtpunt maakt met het noorden (positief met de wijzers van de klok mee) azimuth Bemonsteringsinterval Afstand (in ruimte of tijd) tussen 2 metingen (=monsters) van een continu signaal. 1 / meetdichtheid. Interval uitgedrukt in een sampling rate eenheid, bijvoorbeeld 4 meter. 01-11-06 8 van 27
Beschikbaarheid Voorwaarden waaronder een (deel)gegeven of (deel)gegevensverzameling kan worden gebruikt. availability Beschikbaarheid Het percentage tijd waarin een systeem functioneert zoals bedoeld. Niet-beschikbaarheid kan worden veroorzaakt door geplande en niet geplande onderbrekingen availability Bessel ellipsoide Ellipsoide model zoals toegepast voor Nederland Bessel ellipsoid Betrouwbaarheid De gevoeligheid van een meetontwerp voor gevoeligheid / controleerbaarheid reliability HTW modelfouten Betrouwbaarheidsinterval Het numerieke bereik waarbinnen een onbekende Dit gebied wordt begrensd door de kritieke confidence interval geschat wordt met een zekere betrouwbaarheid waarden en is een functie van de onbetrouwbaarheidsdrempel alpha betrouwbaarheidslimieten De extremen van het betrouwbaarheidsinterval confidence limits betrouwbaarheidsniveau Het percentage zekerheid waarmee kan worden aangegeven dat een zekere bewering juist is of het percentage zekerheid dat een gegeven interval een onbekende insluit confidence level Bewerkte data Data aangepast/ bewerkt door: - filteren - schematiseren - smoothen - reduceren. Er moet dus altijd vermeldt worden wat voor bewerkingsslag er is toegepast om uiteindelijk te komen tot een specifieke dataset pre-processed data Blunder grove fouten spike Alle fouten die niet willekeurig of systematisch zijn Deze fouten zijn vaak groot, en per definitie, onvoorspelbaar. Ze worden in de regel veroorzaakt door plotselinge veranderingen in de omgevingsomstandigheden, systeemfouten of gebruikersfouten gross error outlier bodemdekking Het deel van de bodem dat geraakt is door akoestische metingen. bootgeometriestelsel Het stelsel van coordinaatassen waarin de vorm of Meestal ligt de Y-as in de voorwaartse richting vessel reference elementen op een vaartuig vastgelegd kunnen van het vaartuig. In het verleden werd system worden vaakcentrale echolood transducer als nulpunt gekozen, tegenwoordig wordt hiervoor ook de motion sensor gebruikt. coverage 01-11-06 9 van 27
Breedtecirkel Cirkel over een ellipsoïde, evenwijdig aan de equator Cartesiaans coördinaatstelsel Rechthoekig coördinaatstelsel Coördinaatstelsel, dat gedefinieerd wordt door een aantal rechte lijnen, die elkaar loodrecht snijden in de oorsprong, en die allen eenzelfde schaalfactor hebben Centraal referentie punt CRP Punt op het vaartuig ten opzichte waarvan het bootgeometrie stelsel gedefinieerd is Circular error probable CEP waarschijnlijke cirkelvormige fout De straal van een cirkel, gecentreerd op de gemeten positie, waarbinnen de werkelijke positie met 50% betrouwbaarheid ligt. Cartesian coordinate system central reference point Circular error probable Consistentie In hoeverre voldoet de gehele Een functiemodel is consistent wanneer het consistency gegevensverzameling aan de vooraf gestelde aantal waarnemingsgrootheden juist voldoende is voorwaarden in de specificatie. om de onbekenden te berekenen. Een oplossing is consistent als er geen tegenspraken optreden bij het invullen van de vereffende of berekende waarden in het model waarmee de oplossing is vereffend of berekend HTW continuiteit De waarschijnlijkheid dat, uitgaande van een foutvrije ontvanger, een gebruiker in staat is zijn positie met een specifieke nauwkeurigheid te bepalen en daarbij de integriteit van de bepaalde positie gedurende het (korte) tijds interval voor een specifieke operatie binnen een beperkt deel van het dekkingsgebied, te monitoren Er mag dus geen uitval of degradatie van het systeem plaatsvinden. continuity Coördinaat Set kengetallen waarmee de ligging van een punt in een coördinaatstelsel wordt aangegeven coordinate Coördinaatstelsel assenstelsel Stelsel van drie assen die elkaar in een punt Het stelsel wordt gedefinieerd door een oorspong coordinate system loodrecht snijden, waarmee ieder punt ruimtelijk en orientering. vastgelegd kan worden met afstanden tot de X, Y en Z-as Coördinaatstelsel coördinaat-systeem Stelsel met datum, waarin de relatieve ligging van Formeel is een coördinaatstelsel de realisatie van coordinate system punten met behulp van coördinaten kan worden een coördinaatsysteem. beschreven. 01-11-06 10 van 27
correctie C-O De numerieke waarde van de beste schatting die gemaakt kan worden van het verschil tussen de werkeljike en de gemeten waarde van een parameter Het teken is dusdanig dat de correctie opgeteld kan worden bij de waarneming als positief getal. correction Coverage Het deel van de bodem dat geraakt is door akoestische metingen. cross track fout off track Het verschil in afstand, loodrecht op de trackrichting, tussen de werkelijke afstand en de gewenste afstand behorend bij een bepaald tijdsmoment cross-toetsing cross-validatie Vergelijken van meetwaarden met hun buren door op basis van die buren een interpolatiewaarde te berekenen voor de meetwaarde coverage cross track error cross-validation Dataverwerking algemene term voor een reeks wiskundige algoritmen om een (grote) hoeveelheid data te verwerken tot bruikbare gegevens. Data-processing Datum-transformatie Coördinaattransformatie Een transformatie van coördinaten in het ene coördinaatstelsel naar een ander coördinaatstelsel Datum shift dekking navigatiesysteem Het deel van het voorziene werkgebied van het navigatiesysteem waarin positiebepaling met de afgesproken kwaliteit mogelijk is. coverage Differential Global Positioning DGPS Positiesysteem gebruik makend GPS en een System speciaal opgesteld referentiestation voor XY bepaling. Differential Global Positioning System differentieel systeem Een augmentatie systeem waarbij signalen worden gemonitord op een bekende lokatie en de aldus bepaalde verschillen worden verzonden naar de gebruikers in het dekkingsgebied differential system Dilution of Precision DOP De factor waarmee de nauwkeurigheid van de plaatsbepaling en tijd van een GNSS systeem wordt verzwakt als gevolg van geometrische invloeden van de constellatie van de satellieten zoals gebruikt door de ontvanger Dilution of precision 01-11-06 11 van 27
Ellipsoïdisch coördinaatstelsel Coördinaatstelsel, dat gedefinieerd wordt door het oppervlak van een ellipsoïde en waarover kromlijnige coördinaten gedefinieerd zijn in de vorm van lengte-en breedte coördinaten ellipsoidal coordinate system Ellipsoïdische hoogte Hoogte van een punt ten opzichte van de ellipsoïde enkelvoudig echolood singlebeam echolood Een echolood dat meet doormiddel van één enkelvoudige neerwaarts gerichte akoestische bundel. Equipotentiaalvlak Geoïde Gekromd oppervlak om de aarde heen, dat punten met gelijke zwaartekrachtspotentiaal verbindt ellipsoid height singlebeam echosounder equipotential surface european terrestrial reference system 1989 ETRS 89 Geodetisch model van de aardezoals toegepast binnen Europa evenaar equator Snijlijn van x,y-vlak met de ellipsoïde equator Externe Betrouwbaarheid de gevoeligheid van het eindproduct voor onontdekte fouten. Deze wordt vaak uitgedrukt in de marginaal detecteerbare fout reliability (external) faal frequentie Het gemiddelde aantal storingen van een systeem of gedeelte daarvan per tijdseenheid failure rate Filteren Door het gebruik van filters worden fouten verwijderd fix Positie verkregen uit een berekening van metingen naar externe referentiepunten Bij een navigatiesysteem zijn dit bijvoorbeeld de fix satellieten filtering - aangepast fix interval De maximum tijd in seconden tussen de fixen fix interval fix rate Het aantal fixen per tijdseenheid In de regel per seconde fix rate Footprint Bodemgebied dat door een bundel is aangestraald. (beluid) Fout Het verschil tussen een gemeten/benaderde Omdat de echte waarde vaak niet bekend is, is error waarde en de echte waarde ook de fout niet bekend (anders kon de fout worden verwijderd). Meestal is er wel aan te geven hoe groot de kans is dat de fout tussen bijvoorbeeld +2 en -2 cm in zit. Footprint 01-11-06 12 van 27
Geintegreerd navigatie systeem INS Een systeem waarin de informatie vanuit twee of meer navigatie hulpmiddelen wodt gecominbeerd op een symbiotische manier om op deze wijze een resultaat te geven dat beter is dan dat van de onderdelen apart Voorbeelden zjin de combinatie van GPS en een doppler log of de combinatie van GPS en Loran Integrated navigation system geinterpoleerd gridpunt De waarde van een 'niet aangetroffen' grid bepaald volgens een meestal berekende wijze uit omliggende positiewaarden van footprints of omliggende gridwaarden gridpoint (interpolated) Gelijkvormigheidstransformatie Transformatie van coördinaten, waarbij geen vormverandering van de geometrische figuur optreedt. Deze transformatie bestaat enkel uit rotaties, translaties en een schaalverandering op gemiddeld zeeniveau gemeten gridpunt De waarde van een grid (cel of raster) bepaald volgens een bekende rekenwijze uit meerdere positiewaarden van footprints binnen het grid gridpoint (measured) Gemiddelde tijd tussen falen MTBF De gemiddelde tijd tussen twee opeenvolgende momenten van falen van een systeem of gedeelte daarvan Geodetisch datum De parameters waarmee, direct of indirect, depositie van de oorsprong, de oriëntering van de coördinaatassen en de schaal van het coördinaatstelsel gedefinieerd zijn. Ook wel coördinaatdefinitie genoemd. Elk coördinaatstelsel heeft een datum. mean time between failure datum Geoïdehoogte Hoogte van de geoïde ten opzichte van de ellipsoïde Geometrische DOP GDOP De DOP factor voor de gecombineerde nauwkeurigheden voor 3D positie en tijd geoid height Geometric Dilution of Precision Gevalideerde data Data waaruit alle missers of blunders zijn gehaald Om met data te kunnen rekenen is het van validated data belang dat alle missers (outliers) uit de data wordt gereduceerd gieren De hoek tussen de voorwaartse as van een multibeamstelsel en de langsas van het vaartuig. yaw 01-11-06 13 van 27
gierhoek De hoek tussen de voorwaartse as van een multibeamstelsel en de langsas van het vaartuig. yaw Global Naivgation Satellite GNSS System Global Positioning System Glonass Galileo Een wereldwijd systeem voor de bepaling van positie, tijd en snelheid bevattende een ruimte, grond en gebruikers segment Voorbeelden van dergelijke systemen zijn GPS (Amerika), Glonass (Rusland) en Galileo (Europa) GNSS Global Positioning System GPS Een satelliet radio plaatsbepaling, navigatie en tijdbepalings systeem in beheer bij de Amerikaanse overheid GNSS service Het uit de ruimte komende signaal zoals verzorgd door de ruimte en grond segmenten van het GNSS GNSS systeem Systeem opgebouwd uit de GNSS service en de ontvanger Global Positinioning System GNSS service GNSS system Grond gebaseerd augmentatie systeem GBAS Een systeem wat aanvullende signalen verzend vanaf een grondstation om de werking van het navigatiesysteem te verbeteren Bv RTK-DGPS, Veripos en IALA bakens grond-bases augmentation system gyrokompas gyro Een instrument dat de hoek aangeeft van de Het instrument is gebaseerd op de gyroscoop gyro compass langs-as van het vaartuig ten opzichte van het astronomische noorden (noordelijk deel van de as waar onze aarde om draait). gyroscoop Zeer snel ronddraaiende tol die zjin stand in de ruimte behoud heave deining Vertikale afwijkingen van een vaartuig, veroorzaakt door golven en deining Hierdoor varieert ook de sensorhoogte ten opzichte van een bepaald reductievlak of de gemiddelde zeestand gyroscope heave hellingstelsel Stelsel van (haaks op elkaar staande) assen Er zijn drie assen mogelijk (roll, pitch en yaw) waarvan de helling van iedere as wordt gemeten waarvan in de regel alleen roll en pitch bepaald worden. herhaalbaarheid De precisie van een navigatiesysteem alleen rekening houdend met de toevallige fouten Hoe dicht bij elkaar liggen metingen als je een zelfde grootheid meerdere keren na elkaar meet. Meestal uitgedrukt in een 95% cirkel repeatability - aangepast herhaalbare nauwkeurigheid De nauwkeurigheid waarmee een gebruiker kan terugkeren naar een waarde gemeten op een vorig tijdstip en met ongecorreleerde waarnemingen van hetzeldfe systeem Dit is bijvoorbeeld van belang bij plaatsbepaling en geeft aan of een gebruiker op een eerder gemeten positie kan terugkeren repeatable accuracy 01-11-06 14 van 27
Horizontale DOP HDOP De DOP factor voor de nauwkeurigheid van de horizontale (2D) positie Horizontal Dilution of Precision Ijkdrempel Constructie die onderwater wordt geplaatst en daarna exact wordt ingemeten met als doel het Dit is in de regel de enige mogelijkheid om de totale meetconfiguratie te controleren. De vormen van een referentie voor de controle van de ijkdrempel heeft niet tot doel de uitvoering van meetconfiguratie, inclusief de toepassing van kalibraties te faciliteren. kalibratieparameters. Integriteit De waarschuwingsmogelijkheid van het navigatiesysteem om binnen een bepaalde tijd aan te geven dat haar gegevens niet mogen worden gebruikt integrity integriteit monitoring Het proces waarbij bepaald wordt of het Voor GNSS systemen wordt de integriteit Integrity monitoring functioneren van het systeem (of individuele beschreven door drie parameters: metingen) geschikt is voor de beoogde doeleinden - het alarmniveau - de tijd tot alarm - integriteitsrisico Het resultaat van de integriteit monitoring is dat individuele (foutieve) metingen of het gehelen GNSS systeem niet gebruikt kan worden voor navigatie. Interne monitoring wordt in dit kader aan boord van het vaartuig uitgevoerd en externe monitoring door externe stations integriteitsrisico De waarschijnlijkheid dat een gebruiker een fout zal ervaren die groter is dan het alarmniveau, binnen de gestelde tijd tot alarm, zonder dat dit alarm daadwerkelijk wordt afgegeven op een specifiek tijdstip op een willekeurige locatie in het dekkingsgebied integritiy risk Interne Betrouwbaarheid mate waarin fouten (in waarnemingen en model) kunnen worden gedetecteerd Deze wordt vaak uitgedrukt in de marginaal detecteerbare bias reliability (internal) Interpolatie Berekenen van waarden tussen gegeven punten Indien interpolatie heeft plaats gevonden, dan interpolation of meetpunten in dient de methode te worden genoemd inclusief het steungebied tot hoe ver zijn gemeten punten gebruikt voor de interpolatie. 01-11-06 15 van 27
inzinking De vaartuiginzinking ten opzichte van de waterspiegel veroorzaakt door vaart door het water. kaartfout Positie fouten in de kaart met als oorzaak onnauwkeurigheden tijdens de meting en fouten in het referentiestelsel Kaartprojectie afbeelding van bol- of ellipsoïdische coördinaten op een plat vlak volgens een eenduidig wiskundig recept, squat chart error chart projection kwadratisch gemiddelde RMS Spreidingsmaat. RMS is de spreiding ten opzichte van een bepaalde gekozen waarde x 0 In een 1 dimensionale situatie is dit ook een schatting van de standaard deviatie van de fouteen Root mean square Kwadratisch gemiddelde (afstand) drms Het kwadratisch gemiddelde van de radiale afstanden van de werkelijke positie tot de waargenomen positie zoals verkregen uit een aantal proeven distance root mean square Kwaliteit Hoedanigheid van een product m.b.t. het gebruik dat ervan gemaakt moet worden deugdelijkheid) quality van Dale kwaliteitsbeschrijving De kwantificering van de nauwkeurigheid van een Om de kwaliteit van een product op de juiste quality product of proces. wijze te kunnen beschrijven zal dus gebruik moeten worden gemaakt van overige kwaliteitsbegrippen. Indien men zich bij een kwaliteitsbeschrijving van een product beperkt tot alleen het begrip kwaliteit is men onvolledig en zegt men dus eigenlijk niets. "De kwaliteit is 2 cm" kan dus niet HTW maaktoleranties mate (en betrouwbaarheid) waarin het gerealiseerde profiel het theoretische profiel benadert Marginaal detecteerbare bias MDB De minimale grote van een blunder in een waarneming die nog gedetecteerd kan worden met gegeven waarschijnlijkheden van type 1 en 2 fouten Marginaal detecteerbare fout MDE De maximale fout veroorzaakt door een marginaal detecteerbare bias in een van de waarnemingen Marginally detectable bias marginally detectable error 01-11-06 16 van 27
meetdichtheid puntdichtheid Aantal metingen/punten per eenheid. Dit wordt uitgedrukt ten opzichte van een observation density temporele of een ruimtelijke eenheid. Hierbij kan zowel worden gedacht aan een tijdinterval, inhoud, oppervlak, lengte, als aan een combinatie deze eenheden. Aantal punten per eenheid (bijvoorbeeld 0.0625 m^(-2), als elke 4 meter in X- en Y-richting een punt is gegeven). meetverwachting waarde waartoe de gemiddelde meetwaarde nadert bij een toenemend aantal meetwaarden Meridiaan Noord-zuid verbinding over de ellipsoïde, die punten met een gelijke lengtegraad verbindt Meridiaan-convergentie De hoek tussen het kaartnoorden en het ware noorden meridian meridian convergence Min-geoide (de) Model wat de afwijkingen beschrijft tussen het Deze correcties zijn nodig voor het corrigeren van Min geoid NAP vlak en de hoogteberekening via een een hoogten verkregen met een GPS ontvanger ellipsoide Mutatiefrequentie Een maat voor het doorvoeren van de Dit kan bijvoorbeeld zijn jaarlijks, iedere twee mutation frequency veranderingen in een gegevensverzameling in een maanden etc. Afhankelijk van de verwachte bepaalde periode. wijzigingen per tijdseenheid en de periode vanaf de laatste wijzigingen kan bepaald worden hoe volledig de gegevensverzameling is. Bijvoorbeeld als een bestand steeds op 1 januari (één keer per jaar) wordt bijgehouden en het aantal wijzigingen per jaar 100 is kan een gebruiker er gemiddeld vanuit gaan dat het aantal fouten in het bestand op 1 juli 50 is (volledigheid). Navigatie Het proces van plannen, opnemen en controleren In de praktijk dus het varen van A naar B navigation van de beweging van een vaartuig gaande van de ene naar de andere plaats navigatie systeem fout NSE De gecombineerde fout van de plaatsbepalingsfout en de kaartfout De maximale NSE kan beschreven worden door: NSEmax = kaartfout + GNSS fout + overige navigatie fouten Navigation system error Normaalrichting Lijn loodrecht op de ellipsoïde in een bepaald punt normal 01-11-06 17 van 27
Nulmeridiaan Referentiemeridiaan, ten opzichte waarvan de lengte van een punt wordt berekend offset montagehoek Hoekverschil tussen nul-assen van de sensor met Bij akoestische transducer: roll, pitch en yaw respectievelijk het XY vlak in X-richting, het XY respectievelijk. vlak in Y-richting en het YZ vlak in Z-richting van Bij gyrokompassen hoek tussen koerssensor en het bootgeometriestelsel vlak ipv yaw reference meridian mounting angle offset Omwentelings-ellipsoïde Ellipsoïde Mathematische figuur, die ontstaat door een ellips,met lange en korte as a en b te roteren om de korte as (kortweg: ellipsoïde) Onzekerheid Onvastheid, twijfel omtrent iets, onbetrouwbaarheid Orthometrische hoogte Hoogte van een punt ten opzichte van de geoïde - wordt gemeten met behulp van waterpassen Het gebruik van dit begrip bij metingen wordt uncertainty afgeraden orthometric height van Dale Overtallig De aanwezigheid van meervoudigheid in het Er zijn meer metingen of sensoren dan strikt systeem voor het uitvoeren van bepaalde noodzakelijk is. systeemfuncties ten einde de betrouwbaarheid van het totale systeem te vergroten redundancy padloder multibeam echolood Een echolood dat meet met behulp van series neerwaarts gerichte akoestiche bundels in de dwarsrichting van het vaartuig. multi-beam echosounder swathe sounder parallelliteit eis (hellingsensor) Vraagt om de as waarin of waarvan de helling Bijvoorbeeld ten opzichte van het bootgeometrie wordt gemeten fysiek parallel te zetten aan de stelsel assen van een ander stelsel. patchtest Meting ter controle op roll, pitch, yaw en dealy / Uit de metingen volgen correcties voor patchtest tijdverschil voor een multibeam echolood plaatsbepaling, bootgeometrie, standopnemer en echolood plaatsingsprecisie maakprecisie precisie waarmee een object op de gewenste positie kan worden genavigeerd / geplaatst Positie DOP PDOP De DOP factor voor de nauwkeurigheid van de 3D positie Position Dilution of Precision 01-11-06 18 van 27
Precisie De spreiding van een stochastische grootheid ten Wordt beschreven door een covariantiematrix. precision opzichte van haar gemiddelde. Een maat voor de precisie van een enkele grootheid is de standaardafwijking (1 sigma). In de praktijk wordt met precisie soms ook de variantie sigma^2 of bijvoorbeeld 2 sigma bedoeld. Soms wordt ook gesproken van een cmnivo of dm-nivo, dit geeft dan tevens de resolutie van gegevens aan. Het is dus goed om bij onduidelijkheid te vragen welke precisie-maat nu eigenlijk wordt bedoeld. Bijvoorbeeld: met een precisie van 2 sigma = 10 cm wordt bedoeld dat 95% van de gevallen minder dan 10 cm van de werkelijke waarde afwijkt. HTW pseudolite pseudo satelliet Een op de aarde geplaatst augmentatie station welke een GNSS achtig signaal uitzend waardoor aanvullende afstandmetingen aan de gebruiker worden geboden pseudolite pseudo satellite punt precisie Precisie van een enkel punt Het verdient de voorkeur het begrip precisie point precision van te gebruiken. PZ90 Geodetisch systeem PZ90 Een consistente set van, in GLONASS, gebruikte parameters die de vorm van de aarde beschrijft Posities van een netwerk van punten in relatie tot het massacentrum van de aarde. Definieert verder transformaties tussen de belangrijkste geodetische datums en de geoide. Ontwikkeld in 1990 PZ-90 geodetic system radio navigatie Het gebruik van radio signalen om de navigatie te ondersteunen dan wel voor obstakels te waarschuwen radio plaatsbepaling Het gebruik van radio waarnemingen voor andere doeleinden dan radionavigatie Hiertoe behoren ook systemen zoals Navtex, radar en radiotelefoon radio navigation radio location radio waarneming Het bepalen van een positie of het verkrijgen van informatie in relatie tot die positie door middel van de eigenschappen van voortplanting van radiogolven Dit is een overkoepelend begrip voor zowel radio plaatsbepaling als radio navigatie. radio determiniation Raster netwerk van punten of lijnen Van Dale Real Time Kinematic DPGS RTK-DGPS LRK-DGPS Plaatsbepalingssysteem gebruik makend van DGPS voor zeer preciese XY en Z bepaling. Real Time Kinematic DPGS 01-11-06 19 van 27
Realisatie Operationalisering De vastlegging van een datum in het terrein door middel van markers, waarvan de coördinaten bekend zijn uit metingen. Wordt ook operationalisering genoemd. Zie ook verdichting. realisation Reduceren technieken om (complexe) data in grootte te reduceren, interferenties bij metingen mathematisch te corrigeren en om een verband te leggen tussen de gemeten waarden en hetgeen je wil weten. reduction Referentie-ellipsoïde Referentie-oppervlak Wiskundig oppervlak (referentieoppervlak) dat gebruikt wordt als basis voor kaartprojecties reference ellipsoid referentiestation Station uitgerust met een GPS ontvanger en een De GPS ontvanger berekend zijn positie, deze radiozender gebruikt voor differentiele GPS wordt vergeleken met de bekende positie van het base station metingen station. De correcties van de gemeten positie ten opzichte van de bekende positie worden middels een radio verbinding verzonden aan de overige ontvangers Referentiestelsel realisatie van een referentiesysteem referencesystem Referentiesysteem Referentiestelsel Een coördinaatstelsel met minimaal nationale Dit hoeft geen coordinaatsysteem te zijn; het reikwijdte. uitgangspunt is dat het gaat om een zichtbaar / bekend coordinaatstelsel reference system Relatieve ligging/positie of hoogte Positie of hoogte van een aantal punten ten opzichte van elkaar Relatieve nauwkeurigheid De nauwkeurigheid waarmee een gebruiker zijn Dit geeft aan in hoeverre twee gebruikers van positie kan bepalen in relatie tot de positie van een hetzelfde systeem zich ten opzichte van elkaar andere gebruiker van hetzelfde systeem op kunnen positioneren dezelfde tijd relative accuracy relatieve precisie Precisie van een verschil van twee puntwaarden Het verdient de voorkeur het begrip precisie relative precision van te gebruiken. Residu restverschil Het verschil tussen een waargenomen waarde en Bijvoorbeeld bekend veronderstelde waarde, residual een berekende waarde van een grootheid waarde uit een model. Soms ook: verschil tussen een berekende waarde en een echte waarde. Residu wordt dan meestal 'fout' genoemd. HTW 01-11-06 20 van 27
Resolutie Scheidend vermogen Het kleinst waarneembare detail Bijv. pixelgrootte, aantal decimalen. Voor resolution rasterbestanden is de resolutie de pixel-grootte in terrein-eenheden. Voor vectorbetanden: het schaalniveau waarop de data is te gebruiken. Uitdrukken in eenheden, (b.v. 2 meter voor rasterbestanden, schaalbereik 1:1000 voor vectorbestanden). HTW resultaat analyse Foutenanalyse + kwaliteitsbeschrijving Robuustheid In hoeverre is een systeem of een applicatie Hoe vaak gaat een systeem plat, in hoeverre gevoelig voor storingen van buitenaf. werkt foutieve input door op de output. Voor meetprocessen is eenzelfde definitie mogelijk. Wordt soms uitgedrukt in: monkey -, fool- en student proof. roll slagzij rollen De scheefstand van een vaartuig ten opzichte van het waterpasvlak in dwarsrichting. roll ruimtelijk referentie systeem Model (systeem) voor identificatie van een positie (locatie) gerelateerd aan het aardoppervlak. Identificatie van een positie kan door coördinaten (directe locatie) en door geografische identificatoren (indirecte locatie). Heeft in de regel tenminste een nationale reikwijdte spatial reference system Ruwe data Onbewerkte data van sensor Ruwe data is niet tijdgesynchroniseerde data, deze informatie komt zo van de sensor en is nog niet door software aangepast of omgezet naar een ander formaat. observed data Samengestelde data Tijdgesynchroniseerd e data Het synchroniseren van data van verschillende sensoren tot hetzelfde meetmoment door terug te rekenen naar dat meetmoment. In sommige pakketten wordt dit gelijk uitgevoerd met getijcorrectie. Opgemerkt moet worden dat getij als een aparte sensorwaarde wordt gezien evenals diepte en plaats. Het maakt dus niet uit of data nog gecorrigeerd moet worden voor de waterstand of dat data in hoogte al t.o.v. NAP is gemeten / berekend. combined data Satelliet gebaseerd augmentatie systeem SBAS Een systeem wat vanuit een satelliet aanvullende signalen verzend om de werking van een navigatiesysteem te verbeteren. Systemen zoals WAAS, Egnos, MSAS of Omnistar sattelite-based augmentation system scatterplot Presentatie van een positieplot gedurende een aantal minuten scatterplot 01-11-06 21 van 27
scheepssysteem fout Het verschil tussen de aangegeven positie van het vaartuig en gewenste positie Dit is een maat voor de nauwkeurigheid waarmee het vaartuig bestuurd wordt vessel technical error Schietloodafwijking Hoek die de schietloodrichting maakt met de normaalrichting Schietloodrichting Lijn in een punt, loodrecht op lokale richting van de zwaartekracht (het equipotentiaalvlak) door dat punt sensorstelsel Stelsel van een of meer assen van ten opzichte waarvan het metende instrument zijn waarden weergeeft sevice capaciteit Het aantal gebruikers dat gelijktijdig een service kan gebruiken sensor system service capacity signaal beschikbaarheid De beschikbaarheid van een radio signaal in een specifiek dekkingsgebied signal availability Smoothen Vorm van filteren waarbij nieuwe waarden berekend worden in plaats van de gemeten waarden. Filters die smoothen zijn: median, mean en butteworth ( is ongeveer hetzelfde als mean) Deze filters worden veel gebruikt voor de bepaling van een trend. smoothing stampen trim De scheefstand van een vaartuig ten opzichte van het waterpasvlak in langsrichting pitch 01-11-06 22 van 27
Standaard afwijking Maat voor de spreiding van een stochastische Sigma is de spreiding ten opzichte van het standard deviation grootheid gemiddelde xgem. Als van een te schatten grootheid veel metingen worden gedaan, kan de standaardafwijking worden berekend met sigma=sqrt((sum(i=1,n)(xi-xgem)^2)/(n-1)). Dit kan bijvoorbeeld onder laboratoriumomstandigheden worden gedaan, om zodoende een precisie-schatting voor een bepaald meetinstrument te krijgen. Vervolgens wordt deze standaardafwijking sigma gebruikt als bekende parameter voor de metingen in het veld met dat apparaat. Veel metingen kennen een normale verdeling voor de fout, zodat geldt dat als 2 sigma (2 keer de standaardafwijking) 1 meter bedraagt, 95% van de gegevens minder dan een meter afwijken van de werkelijke waarde, en 68% minder dan 5 cm. HTW standopnemer Sensor die versnellingen en hoekversnellingen meet en hieruit de stand van de sensor bepaald motion sensor sweep Serie dieptemetingen met een multibeam echolood waarbij alle bundels eenmaal bemeten worden Systeem beschikbaarheid De beschikbaarheid van een system voor de gebruiker, inclusief radio dekking en de werking van de ontvanger van de gebruiker sweep system availability 01-11-06 23 van 27
Systematische fout Fouten die door een nader te bepalen functie kunnen worden beschreven. Systematische fouten zijn alle fouten die geen toevallige fout zijn. Dat kan dus van alles betekenen, bijvoorbeeld: constante voor groot gebied, evenredig aan topografie, gecorreleerd met het opnamesysteem (bijvoorbeeld strookgewijze fouten). In GIS-termen: een afwijking in de metingen die in alle (meet- )resultaten terug komt en die niet in een verwerkingsproces is te corrigeren. Voorbeelden: Als 1 waarnemer uit een ploeg van 2 mensen altijd 5 cm boven het prisma mikt ontstaat een systematische fout. Als op een laseraltimeter een verkeerde schaalfactor wordt toegepast (bijv. lichtsnelheid) ontstaat een systematische fout die evenredig is met de hoogte zelf. Als de plaats van een sensor in een boot of vliegtuig 2 cm verkeerd is ingemeten is dat een toevallige fout (kan plus of min zijn) maar dit heeft een systematische fout (hier constante fout) in het eindresultaat tot gevolg. systematic error Tijd DOP TDOP De DOP factor vor de nauwkeurigheid van de tijdsbepaling Time Dilution of Precision tijd tot alarm De verstreken tijd tussen het falen van een systeem en het bijbehorende alarm time to alarm Tinmodel Een net van onregelmatige driehoeken, die gevormd kunnen worden volgens diverse specifieke rekenwijzen en waarvan de hoekpunten worden gevormd door de werkelijk gemeten footprintpunten. toegestane afwijking bij bestek toegestane verschil tussen gerealiseerde profiel en het voorgeschreven profiel Triangular Irregular Network model Maak en meetonnauwkeurig heden bij uitvoering van baggerwerken MMUB 01-11-06 24 van 27
Toevallige fout witte ruis punt ruis fluctuaties random fout Een fout waarvan de waarde statistisch Een fout die niet door een functie kan worden random error onafhankelijk is van voorgaande of latere beschreven, (ofwel waarvan de waarde statistisch waarden. onafhankelijk is van voorgaande of latere waarden.) De kansverdeling van deze variabele wordt beschreven door een willekeurige, begrensde functie. De toevallige fout wordt (meestal) beschreven door de standaard deviatie totale systeem fout TSE Deze beschrijft de doeltreffendheid van de navigatie Dit zijn in feite alle fouten in het systeem. Er van uitgaande dat de bijdragen van de navigatiefout (NSE) en de scheepsfout (VTE) willekeurig zijn bedraagt de totale fout: TSE^2 = NSE^2 + VTE^2 Total system error - aangepast Transducer De sensor, die de akoestische bundel(s) het water in stuurt en ontvangt. Type 1 fout fouten waarbij een waarneming zonder blunder onterecht wordt verworpen transducer type 1 error Type 2 fout die fouten waarbij een waarneming met een blunder onterecht wordt geaccepteerd type 2 error variantie Maat voor de spreiding van een stochastische variantie = sigma^2 variance grootheid variogram Maat, beschreven door een lijn, die het verband weergeeft tussen bepaalde eigenschappen van / op punten en hun ruimtelijke plaats variogram Verdichting Realisatie van meer waarnemingen in een bepaald aandachtsgebied vereffening Fouten in waarnemingen corrigeren volgens een wiskundige methode Dit is alleen mogelijk indien meer waarnemingen beschikbaar zijn dan voor de eenvoudige oplossing van het probleem nodig is. Verticale DOP VDOP De DOP factor voor de nauwkeurigheid in de vertikaal Vertical Dilution of Precision 01-11-06 25 van 27
Vertraging delay De tijd tussen de werkelijke meetmomenten van sensoren en de tijd waarop het sensorgegeven geklokt wordt door het (software) systeem. Op het moment van klokken komt het gegeven in delay latency de regel beschikbaar voor het (software) systeem vlakheid ruwheid ribbeligheid de mate waarin niveaus van punten in een grilligheid gerealiseerd oppervlak afwijken van het niveau van het ter plaatse van deze punten gemiddeld gerealiseerde vlak roughness Volledigheid Een maat voor dat deel van de gegevens dat Het gaat bij fouten in de volledigheid om teveel, daadwerkelijk in de gegevensverzameling te weinig of foutief. Voor thematische gegevens (bestand) voorkomt. wordt wel onderscheid gemaakt tussen verticale en horizontale volledigheid. Voor een adressenbestand zou een horizontale onvolledigheid betekenen dat niet voor alle huizen een adres is opgenomen (er missen records), indien bij alle adressen de postcode ontbreekt spreekt men over verticale onvolledigheid (er missen kolommen). Voorspelbare nauwkeurigheid De nauwkeurigheid van een geschatte positie in relatie tot de in de kaart gezette oplossing predictable accuracy waarschuwingslimiet detectielimiet De maximaal toegestane fout in de gemeten positie - tijdens integriteitscontrole - voordat alarm wordt geslagen. alert limit threshold value ware positie De foutvrjie lengte, breedte (en hoogte) coordinaten ten opzichte van een specifiek geodetisch datum true position World Geodetic System 1984 WGS84 Geodetisch model van de aarde zoals toegepast door GPS Wordt beschreven door een netwerk van punten in relatie tot het massacentrum van de aarde. Beschrijft verder transformaties tussen de belangrijkste geodetische datums en de geoide. world geodetic system 1984 Zwakste schakel Dat deel van een systeem waarvoor geen overtalligheid aanwezig is zodat het falen van dat deel resulteert in het falen van het hele systeem Weakest link 01-11-06 26 van 27
Vervallen begrippen Er vervallen geen bestaande begrippen als gevolg van dit wijzigingsvoorstel. 01-11-06 27 van 27