Rapportage Industriële Bijdragen eerste fase ADEM

Rapportage Industriële Bijdragen eerste fase ADEM 25 september 2013 H.C.J. Schoffelen MPA, MBA ADEM Program Management Officer 1

Managementsamenvatting In de subsidieverleningsbeschikking 1 vraagt de minister van economische zaken de ADEM organisatie om in het derde kwartaal van 2013 documenten te overleggen, waaruit blijkt dat er op dat moment sprake is van ten minste 1,5M private bijdragen aan het programma Advanced Dutch Energy Materials (ADEM). In de voorliggende rapportage wordt het gevraagde overzicht geboden. De directe bijdrage van industriële partners aan ADEM projecten bedraagt per 1 juli 2013 ruim 1,8M. Aanpalende projecten door partners gefinancierd die ADEM gerelateerd zijn tellen op tot ruim 0,7M per 1 juli 2013. ADEM voldoet daarmee ruimschoots aan de gestelde eis dat in het derde kwartaal van 2013 sprake is van ten minste 1,5M private bijdragen. Twee thema s, Fuel Cells en Batterijen, hebben geen industriële bijdrage gerealiseerd. Voor het thema Batterijen, dat pas in de tweede fase van ADEM zal starten, spreekt dat voor zich. Voor dit thema zijn goede vooruitzichten op industriële bijdragen. De vooruitzichten op industriële bijdrage voor het thema Fuel Cells zijn minder positief. Om die reden staan nieuwe investeringen in dit thema on hold. De thema s Katalyse, Membranen en Scheidingen (KMS), Solar en Warmte hebben ruimschoots industriële bijdragen verkregen. Voor deze drie thema s zijn de vooruitzichten in de tweede fase van ADEM bovendien gunstig. Het thema Wind heeft slechts beperkt industriële bijdragen verkregen. Om deze reden worden de investeringen in de testfaciliteit aangehouden totdat er voldoende industriële betrokkenheid is gerealiseerd. In de bijlagen zijn documenten opgenomen van industriële partners die de verkregen bijdragen onderbouwen. Facturen zijn niet mee bijgesloten. Het spreekt voor zich dat desgewenst inzage zal worden gegeven in de administraties van de onderzoekinstellingen en de penvoerder. 1 Documenten, kenmerk ET/ED/9075041, ET/ED/9209037, DGETM- ED I 12301801 en DGETM- ED/123680971. 2

Inhoudsopgave Managementsamenvatting Inhoudsopgave pagina 2 3 1. Resultaat Industriële Bijdrage ADEM programma tot 1 juli 2013 4 2. Planning, resultaat en vooruitzicht voor de thema s 2.1. Batterijen 5 2.2. Fuel Cells 6 2.3. Katalyse, Membranen en Scheidingen 7 2.4. Solar 9 2.5. Warmte 10 2.6. Wind 12 Bijlagen 1. Katalyse, Membranen en Scheidingen 2. Solar 3. Warmte 4. Wind 14 3

1. Resultaat industriële bijdrage ADEM tot 1 juli 2013 De ADEM- partners hebben zich gecommitteerd om, aanvullend op de publieke financiering, minimaal 3M aan private financiering te realiseren. De helft hiervan als concrete bijdrage aan ADEM- projecten en de helft aan ADEM- gerelateerde projecten die bedrijven zelf financieren. In het derde kwartaal van 2013 dient ADEM documenten te overleggen, waaruit blijkt dat er op dat moment voor het ADEM- programma sprake is van ten minste 1,5M private bijdragen. Industriële6bijdragen6aan6ADEM6tot616juli62013 Thema Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage6# BATTERIJEN Geen6bijdrage6(programma6nog6niet6gestart) FUEL6CELLS Geen6bijdrage KMS Shell6Global6Solutions6(inzet6Arian6Nijmeijer) 677,733 677,733 Brief6Shell,6d.d.6256augustus620116en6 detacheringsovereenkomst 1.16en61.2 Shell6Global6Solutions6(project6Janus) 650,000 650,000 Onderzoekovereenkomst,6d.d.676juni62012 1.3 BioMCN 6390,000 6390,000 Onderzoekovereenkomst,6d.d.6236april62010 1.4 Aan6TUD6P106gerelateerd6onderzoek6(diverse6bedrijven) 638,200 638,200 Facturen6ter6inzage pm SOLAR Tempress6(investeringen6in6diverse6projecten) 61,334,075 61,334,075 Brief6Tempress,6d.d.6286maart62013 2.1 Levitech6(investeringen6in6diverse6projecten) 6270,404 6270,404 Brief6Levitech,6d.d.6146mei62013 2.2 Coherent 61,000 61,000 Factuur6ter6inzage pm WARMTE NEFIT/Bosch 650,000 650,000 Factuur6ter6inzage pm Aan6TUD6P086gerelateerd6onderzoek6(diverse6bedrijven) 6170,000 6170,000 Rapportage6Koude6groep6Delft 3.1 PANalytical 642,000 642,000 Brief6PANalytical,6d.d.6156mei62013 3.2 Tata]Steel 623,000 623,000 Brief6Tata]Steel6volgt pm WIND Suzlon6Energy6Blades6Technology6(SBT) 691,000 691,000 Brief6SBT,6d.d.696september62013 4.1 Totaal 61,816,212 6281,200 6440,000 62,537,412 De directe bijdrage van industriële partners aan ADEM projecten bedraagt per 1 juli 2013 ruim 1,8M. De inbreng van industriële partners in aanpalende projecten die ADEM gerelateerd zijn tellen op tot ruim 0,7M per 1 juli 2013. In de volgende zes paragrafen wordt per thema de industriële bijdrage aan het betreffende thema toegelicht. 4

2.1. Thema Batterijen Planning De bedrijven Eneco, Epyon, Essent, HTAS, Norit, NXP, Philips en Varta zijn in aanloop van het thema actief benaderd. Eneco, Epyon, HTAS, Norit en Varta hebben in 2009 letters of intent afgegeven. Eneco, NXP en Philips hebben zich in 2010 aan een concrete bijdrage gecommitteerd. Resultaat tot 1 juli 2013 Het Batterijen thema is in de eerste fase van ADEM niet in uitvoering genomen, derhalve zijn er tot op heden geen bijdragen gerealiseerd. Industriële5bijdragen5aan5thema5Batterijen5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# Geen5bijdrage5(programma5nog5niet5gestart) 50 Het Batterijen thema is in 2013 herschreven en geactualiseerd. Het bedrijvenconsortium van het vernieuwde Batterijen thema bestaat nu naast Philips en NXP uit Eurosupport, TNO automotive, Sabic, Tata Steel, Norit, Süd- Chemie, Comibol, Oxford Instruments, IMEC, Tempress en Roth & Rau. Het vernieuwde thema is in september 2013 voorgelegd aan de Programmaraad van ADEM en deze heeft positief geadviseerd over de projecten. Vooruitzicht De Nederlandse bedrijven uit het consortium zijn gecommitteerd aan een industriële bijdrage van 1083k voor het vernieuwde Batterijen thema. De ADEM programmaraad heeft overwegend positief gereageerd op de onderzoeksvoorstellen van het vernieuwde Batterijen thema. Philips (Aart van Gorkum) en NXP (Leo Warmerdam) participeren in de Programmaraad van ADEM. 5

De faculteit Scheikundige Technologie in Eindhoven overweegt vanwege bezuinigingsoverwegingen haar aandeel in het ADEM Batterijen thema niet uit te voeren. De ADEM Stuurgroep en Ruud Schropp, wetenschappelijk directeur, onderzoeken in samenspraak met de TU/e de mogelijkheid van overdracht van de betreffende onderzoeksactiviteiten aan partnerinstellingen binnen het ADEM programma. 2.2. Thema Fuel Cells Planning De bedrijven Eurotechniek, Gensos, HyGear en Nuon zijn in aanloop van het thema actief benaderd en hebben in 2009 een letter of support voor ADEM afgegeven. Resultaat tot 1 juli 2013 In de eerste jaren van ADEM kampte het fuel cell onderzoek met een sterke daling van de financiering uit de particuliere en overheidssector. Dit resulteerde in een aanzienlijke terugloop van de onderzoeks- en ontwikkelingsactiviteiten in Nederland op dit gebied. Dit maakte het zeer moeilijk om voor het Fuel Cell thema binnen ADEM industriële bijdragen te verkrijgen. Industriële5bijdragen5aan5thema5Fuel5Cells5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# Geen5bijdrage 50 De industriële bijdrage in het thema Fuel Cells is tot op heden dan ook vrijwel afwezig. Uitbreiding van de onderzoekersformatie is door de Stuurgroep om die reden voorlopig on hold gezet. 6

Vooruitzicht Minus9, spin- off bedrijf van de TU Delft, is geïnteresseerd in de financiering van een promotieplaats en daarover in gesprek met de projectleider, dr. Ger Koper. Steven Picken, coördinator voor het thema Fuel Cells, is door de Stuurgroep gevraagd het bedrijfsleven actiever, met cash of in kind bijdragen, bij het thema te betrekken. 2.3. Thema Katalyse, Membranen en Scheidingen Planning De bedrijven AKZO NOBEL, CORUS, DSM, Shell en Zeton zijn in aanloop van het thema actief benaderd. Shell heeft in 2009 een Letter of Support afgegeven. BioMCN participeert sinds 2011. Resultaat tot 1 juli 2013 Shell financiert de inzet van prof Arian Nijmeijer, thema coördinator voor het KMS programma in ADEM (bijlage 1.1, Shell Global Solutions, d.d. 25 augustus 2011 en bijlage 1.2, detacheringsovereenkomst). Shell financiert daarnaast een onderzoekovereenkomst (bijlage 1.3, contract Membranes for the removal of small, dispersed, oil droplets from water, d.d. 7 juni 2012) gerelateerd aan de ADEM projecten UT- P08 en UT- P09. De waarde van de bijdrage van Shell voor de inzet van prof Nijmeijer tot 1 juli 2013 is 77,7k. Aan Shell is 50k gefactureerd voor de onderzoekovereenkomst. Aanpalend aan ADEM onderzoek in Twente op het gebied van activering van water op oxidische materialen (UT- P07), heeft BioMCN bijgedragen aan het ADEM programma met industriële onderzoeksopdrachten naar glycerol steam reforming in 2011, 2012 en 2013 (bijlage 1.4, onderzoekovereenkomst, d.d. 23 april 2010). Voor de betreffende opdrachten is voor 390k aan BioMCN gefactureerd. 7

Aan het ADEM promotieonderzoek Nieuwe oplosmiddelen voor CO 2 afvangst, van promovendus Mahinder Ramdin (TUD- P10), zijn vier onderzoeksprojecten gerelateerd waaraan de industrie heeft bijgedragen. DOW heeft 11,2k bijgedragen aan het project Kinetics + cloud points (2010), Feycon 5k aan het project Solublity measurements (2011), AC2T Research 10k aan het project Gedrag biodiesel onder druk (2012) en Excergy- ORC 12K aan het project Dampspanning fluorocarbons (2012). Voor de volledigheid melden wij hier ook de industriële samenwerking in het aan ADEM verwante CATO 2 - project WP1.1F3, waar de inzet van de met ADEM middelen aangeschafte Raman- spectroscoop essentieel is. Om dubbeltelling te vermijden voeren we de industriële inbreng in CATO 2 hier niet op. Industriële5bijdragen5aan5thema5Katalyse,5Membranen5en5Scheidingen5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# Shell5Global5Solutions5(inzet5Arian5Nijmeijer) 577,733 577,733 Brief5Shell,5d.d.5255augustus520115en5 detacheringsovereenkomst 1.15en51.2 Shell5Global5Solutions5(project5Janus) 550,000 550,000 Onderzoekovereenkomst,5d.d.575juni52012 1.3 BioMCN 5390,000 5390,000 Onderzoekovereenkomst,5d.d.5235april52010 1.4 Aan5TUD5P105gerelateerd5onderzoek5(diverse5bedrijven) 538,200 538,200 Facturen5ter5inzage pm 577,733 588,200 5390,000 5555,933 Vooruitzicht Shell heeft zich gecommitteerd de inzet van prof Arian Nijmeijer voor ADEM tot november 2016 te financieren. Shell (Herman Kuipers) en BioMCN (Paul Compagne) participeren in de Programmaraad van ADEM. 8

2.4. Thema Solar Planning De bedrijven Coherent, Nuon Helianthos, OM&T, OTB, Oxford Instruments, Philips Research Laboratories Eindhoven, Solland Solar en Spyke Solar Cells zijn in aanvang van het programma actief benaderd en hebben in 2009 en 2010 bijdragen toegezegd en letters of intent afgegeven. De firma Tempress en Levitech hebben al vroeg belangstelling getoond voor de ADEM investeringen in de infrastructuur en zijn in 2010 en 2011 aangesloten. Resultaat tot 1 juli 2013 De bijdragen van Tempress en Levitech zijn aanzienlijk en betreffen vooral investeringen in de onderzoeksinfrastructuur. Tempress heeft in de periode maart 2010 tot juni 2012 ruim 1334k in het ADEM programma ingebracht (bijlage 2.1, Tempress, d.d. 28 maart 2013). De inbreng van Tempress is gericht op de ontwikkeling en demonstratie van volgende generatie materialen, processen en machines voor onderwerpen als boor- dotering van zonnecellen, ionen implantatie, quantum dots, di- elektrische lagen voor oppervlakte passivering van zonnecellen. Levitech heeft in de periode januari 2012 tot juli 2012 ruim 270k in gebracht (bijlage 2.2, Levitech, d.d. 14 mei 2013). De bijdrage bestaat uit het plaatsen van een Levitrack ALD machine bij ECN, de installatiekosten, de uitbestedingen bij ECN, de bijdrage in uren van studenten en wafer demo kosten. Met de komst van de TKI Solar medio 2012 hebben Tempress en Levitech hun materiele inbreng deels verlegd naar de TKI programma s. De firma Coherent heeft een bijdrage van 1000 gerealiseerd. De bedrijven Nuon Helianthos, OM&T, OTB en Philips Research Laboratories Eindhoven wensten de door hun toegezegde bijdragen te realiseren via programmamatching JSP en NanoNextNL. Deze bijdragen zijn daarom buiten beschouwing gelaten als industriële bijdrage aan ADEM. Het bedrijf Solland Solar is begin 2012 opgeheven. 9

Industriële5bijdragen5aan5thema5Solar5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# Tempress5(investeringen5in5diverse5projecten) 51,334,075 51,334,075 Brief5Tempress,5d.d.5285maart52013 2.1 Levitech5(investeringen5in5diverse5projecten) 5270,404 5270,404 Brief5Levitech,5d.d.5145mei52013 2.2 Coherent 51,000 51,000 Factuur5ter5inzage pm 51,605,479 51,605,479 Vooruitzicht ADEM is voornemens een ionen implanter bij ECN in Petten te financieren. De waarde van deze ionen implanter is 2M. Tempress zal 50% (1M ) van deze kosten dragen als bijdrage aan ADEM. Daarnaast zal Tempress 100k (50%) bijdragen aan de verband houdende noodzakelijke aanpassing van de anneal- oxidatie oven. Tempress (Albert Hasper) en Levitech (Ernst Granneman) participeren in de Programmaraad van ADEM. 2.5. Thema Warmte Planning De bedrijven Feyecon Carbon Dioxide Technologies, Essent, Productschap Tuinbouw, BAM, Capzo, Nedmag, Redenko, Vaillant, Xsorb, Remeha, GEA- Grenco, Atag, Capzo, Bronswerk Heat Transfer, Technisch Bureau Dahlman zijn bij aanvang van het thema benaderd. Nefit/Bosch is in 2011 aangesloten. Resultaat tot 1 juli 2013 Nefit/Bosch financiert het promotieonderzoek van Joris Oosterhuis (in 2012 gefactureerd 50k ). Dit onderzoek sluit direct aan op het promotieonderzoek Warmteoverdracht naar micro- en nanogestructureerde materialen van ADEM pomovendus Taha Taha (UT- P03). Aan het ADEM promotieonderzoek Designer Sorbents - Structured systems for heat pumps (ADEM promovendus 10

Martijn de Lange- TUD P08) zijn gerelateerd de projecten Verpompbare hydraat slurries voor airconditioning / toepassingen in de koeling (project W0902) en CO2- water hydraten voor snelkoeling / verlenging houdbaarheid van vlees (project W0903). Aan de deelnemend bedrijven Sparkling Products, Grolleman Coldstore BV, Lunenburg Vlees en IBK Group is in 2010 20k en in 2011 40k gefactureerd (boeking 149207). De experimentele opstelling voor deze projecten, met een waarde van 110k, is gebouwd door IBK Group en gefinancierd door Grolleman Coldstore BV (bijlage 3.1, Rapportage Koude groep Delft). De firma PANalytical heeft 42k bijgedragen aan het thema Warmte door een substantiële korting bij de aanschaf van een XRD- diffractometer (bijlage 3.2, PANalytical, d.d. 15 mei 2013). Tata- Steel heeft ruim 23k in- kind bijgedragen in de begeleiding van een verbonden afstudeerderonderzoek naar de mogelijkheden van warmteopslag om energie te besparen (bijlage volgt). Industriële5bijdragen5aan5thema5Warmte5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# NEFIT/Bosch 550,000 550,000 Facturen5ter5inzage pm Aan5TUD5P085gerelateerd5onderzoek5(diverse5bedrijven) 5170,000 5170,000 Rapportage5Koude5groep5Delft 3.1 PANalytical 542,000 542,000 Brief5PANalytical,5d.d.5155mei52013 3.2 TataUSteel 523,000 523,000 Brief5TataUSteel5volgt pm 542,000 5193,000 550,000 5285,000 Voor de volledigheid melden wij hier ook de industriële samenwerking in het aan ADEM gelieerde ISPT project Compression resorption heat pumps in distillation (project BC- 00-02) met AkzoNobel, Bronswerk Heat Transfer, DSM, Huntsman en LyondellBasell en het aan ADEM gelieerde ISPT project CATCH- IT met SmurfitKappa, IBK en Bronswerk Heat Transfer. Vooruitzicht NEFIT/Bosch heeft zich gecommitteerd aan een bijdrage aan ADEM voor tenminste 150k (bijlage 3.2, Bosch, d.d. 24 juli 2013). NEFIT/Bosch is industrieel partner in de ADEM Green Deal. Aan het promotieonderzoek van ADEM promovendus Martijn de Lange (TUD P08) gerelateerde CO2- water hydraten voor snelkoeling / verlenging houdbaarheid van vlees (project 11

D1204) hebben de betrokken bedrijven zich gecommitteerd voor de realisatie van de experimentele opstelling, met een waarde van 250k, en een cash bijdrage van 40k. 2.6. Thema Wind Planning De bedrijven PPG, Ten Cate, Knowledge Centre Wind turbine Materials and Constructions (WMC) en Suzlon Energy Blades Technology (SBT) zijn in aanloop van het thema actief benaderd. PPG en Ten Cate hebben in 2009 een Letter of Intent afgegeven. Knowledge Centre Wind turbine Materials and Constructions (WMC) heeft in 2010 een bijdrage toegezegd. Suzlon Energy Blades Technology (SBT) is in 2011 aangesloten. Resultaat SBT heeft een in kind bijdrage gegeven aan het ADEM onderzoeksproject Thermoplastic nano- composite rotor blades (TUD- P05). De bijdrage bestaat uit het participeren in het promotie onderzoek en als copromotor begeleiden van ADEM promovenda Natcha Chamnandechakun (TUD- P05). De waarde van de bijdrage is gesteld op 91k (bijlage 4.1,SBT, d.d. 9 September 2013). Industriële5bijdragen5aan5thema5Wind5tot515juli52013 Bijdrage Direct Aanpalend Gemengd Totaal Documentatie Bijlage5# Suzlon5Energy5Blades5Technology5(SBT) 591,000 591,000 Brief5SBT,5d.d.595september52013 4.1 591,000 591,000 De industriële bijdrage toegezegd door PPG en Ten Cate (40k ) is in 2008 niet voor ADEM, maar voor het SRPINIVR project, Affordable Thermo Plastics, aangewend. De industriële bijdrage van WMC (400k ), gericht op het ontwikkelen en 12

operationaliseren van een unieke 20.000kN vermoeiingsbank, is vertraagd door Europese Aanbestedingseisen en de complexiteit van het project. De stuurgroep heeft besloten de investeringen in de testfaciliteit aan te houden totdat er voldoende industriële betrokkenheid is gerealiseerd, en er duidelijkheid is in welke mate de faciliteit gebruikt zal worden voor ontwikkeling en onderzoek en in welke mate voor commerciële doeleinden. Vooruitzicht Suzlon Energy Blades Technology (SBT) zal in kind blijven bijdragen aan het ADEM promotie onderzoek TUD- P05 van Natcha Chamnandechakun. Knowledge Centre Wind turbine Materials and Constructions (WMC) wil een private bijdrage blijven leveren aan de realisatie van de vermoeiingsbank. De bijdrage zal bestaan uit 350k aan onderdelen en manuren en uit een toekomstige eigen investering van 400k aan uitbreiding van WMC met een speciale fundatieput voor de testbank (bijlage 4.2, WMC, d.d. 26 juli 2013). De stuurgroep heeft Rinze Benedictus, coördinator voor het thema Wind, gevraagd de industriële betrokkenheid in het onderzoek met deze testfaciliteit vast te leggen in harde committeringen. WMC en SBT zijn industrieel partner in de ADEM Green Deal. 13

Bijlagen 1. Katalyse, Membranen en Scheidingen 1.1. Brief Shell, d.d. 25 augustus 2011 1.2. Detacheringsovereenkomst Arian Nijmeijer 1.3. Onderzoekovereenkomst Shell, d.d. 7 juni 2012 1.4. Onderzoekovereenkomst BioMCN, d.d. 23 april 2010 2. Solar 2.1. Brief Tempress, d.d. 28 maart 2013 2.2. Brief Levitech, d.d. 14 mei 2013 3. Warmte 3.1. Rapportage Koude groep Delft 3.2. Brief PANalytical, d.d. 15 mei 2013 3.3. Brief Bosch, d.d. 24 juli 2013 4. Wind 4.1. Brief SBT, d.d. 9 september 2013 4.2. Brief WMC, d.d. 26 juli 2013 14