JAARVERSLAG 2011 LUCHTVERKEERSLEIDING NEDERLAND

JAARVERSLAG 2011 LUCHTVERKEERSLEIDING NEDERLAND Verantwoording aan de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu

INHOUDSOPGAVE Bericht van de raad van toezicht...3 Bestuursverslag...7 Voorwoord LVNL-bestuur...7 Bestuursstructuur...16 Maatschappelijk verantwoord ondernemen...24 Veiligheid...27 Efficiency...32 Milieu...38 Financiën...40 Personeel...46 Jaarrekening 2011...48 Lijst van gebruikte afkortingen...106 Pagina 2 van 108

BERICHT VAN DE RAAD VAN TOEZICHT Samenstelling van de raad van toezicht Functioneren van de raad van toezicht Toezicht op het LVNL-bestuur Visie op de toekomst De raad kwam in 2011 vijf keer in vergadering bijeen. In mei en oktober woonde een vertegenwoordiging van de raad het overleg bij tussen het bestuur en de ondernemingsraad over de algemene gang van zaken. Daarnaast kwamen de leden van het audit committee en van de veiligheidscommissie ieder tenminste vijf keer apart bijeen, ter voorbereiding van raadsvergaderingen en/of voor advisering van de voltallige raad. SAMENSTELLING VAN DE RAAD VAN TOEZICHT Per 1 juli 2011 is de heer drs. M.E.P. Dierikx, als waarnemer namens de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu in de raad, voor onbepaalde tijd opgevolgd door mevrouw drs. L.M.C. Ongering. Met ingang van 1 december 2011 is de heer drs. P.L.B.A. van Geel benoemd als lid van de raad voor een periode van vier jaar, tot 1 december 2015. De benoemingsperiode van dhr. J.T. Bakker is met twee jaar verlengd tot 1 oktober 2013. Met inachtneming van genoemde wijzigingen is de samenstelling van de raad en zijn commissies in 2011 verder ongewijzigd gebleven. Op 1 maart 2012 is mevrouw mr. C.M. Insinger MBA benoemd voor een periode van vier jaar. FUNCTIONEREN VAN DE RAAD VAN TOEZICHT De leden van de raad voldoen aan de onafhankelijkheidsvereisten zoals vermeld in de Code goed bestuur uitvoeringsorganisaties. Uitzondering hierop vormen de vertegenwoordigers van de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu en de minister van Defensie in de raad. De waarnemer namens de minister van Defensie is lid van de raad. De waarnemer namens de staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu heeft geen stemrecht in de raad. De raad geeft zich volledig en voortdurend rekenschap van zijn wettelijke taken en evalueert periodiek de doelmatigheid van zijn functioneren. Leden van de raad zijn slechts incidenteel afwezig geweest bij raadsvergaderingen. Pagina 3 van 108

TOEZICHT OP HET LVNL-BESTUUR In de vergaderingen van de raad van toezicht legt het bestuur verantwoording af over de prestaties en de bedrijfsvoering. De raad heeft naast een benoemings- en remuneratiecommissie, een veiligheidscommissie en een audit committee. De raad concludeert dat het bestuur adequaat uitvoering heeft gegeven aan de ambitie en beoogde doelstellingen zoals verwoord in het Business en annual plan 2011-2015 en de begroting 2011-2015 en daarmee in 2011 een aantal belangrijke doelen heeft gerealiseerd waaronder: - De levering van een veilige en efficiënte luchtverkeersdienstverlening, nagenoeg volledig binnen de gestelde kaders vanuit de Regeling milieu-informatie luchthaven Schiphol. Eén regel, waarvoor een absolute norm van nul overschrijdingen geldt, is in de nacht van 17 op 18 augustus 2011 door één vliegbeweging overschreden. Op de overige tien regels heeft LVNL, veelal ruim, binnen de normen gepresteerd. De gerealiseerde operationele prestaties ten aanzien van onder meer sustainability, vertragingen en afgehandeld verkeer hebben de doelstellingen zoals opgenomen in het Business en annual plan overtroffen. - Het programma om de kosten en uitgaven in balans te brengen wordt volgens plan uitgevoerd. De ten doel gestelde personeelsreductie is gerealiseerd en de financiële resultaten zijn in weerwil van een moeilijk economisch klimaat en een aantal kostenverhogende factoren die buiten de invloedssfeer van het bestuur liggen, aanmerkelijk beter dan de begrotingsdoelstelling. - Het reduceren van potentiële financiële risico s, onder meer door het voortijdig beëindigen van de Qualified Technological Equipment lease (QTE), een zogenoemde cross border lease, en het borgen van de financiering voor de bedrijfsvoering en investeringsvoornemens; - Het verder uitbouwen en ontplooien van initiatieven tot internationale samenwerking in FABEC-verband (Functional Airspace Block Europe Central), het uitvoering geven aan het bestaande Memorandum of Cooperation met de Deutsche Flugsicherung, alsmede het gemeenschappelijk initiatief van de Koninklijke Luchtmacht en LVNL om in 2020 te komen tot één organisatie en één luchtruim. - Het actief deelnemen als Associate Partner aan het internationale SESAR-programma (Single European Sky Air Traffic Management Research). - De aansluiting bij het consortium van de Duitse luchtverkeersleidingsorganisatie DFS, de Britse NATS en de Spaanse AENA, voor de gezamenlijke ontwikkeling van een nieuw luchtverkeersleidingssysteem. - De ingebruikname van het Runway Incursion Alerting System Schiphol (RIASS), een additioneel veiligheidssysteem waarmee onveilige situaties op baankruisingen kunnen worden voorkomen. - De naleving van alle toepasselijke wet- en regelgeving. De raad is tevreden over de genomen initiatieven om de efficiëntie en effectiviteit van de bedrijfsvoering te verbeteren en stelt vast dat dit succesvol is gedaan, zonder de continuïteit en kwaliteit van de dienstverlening in gevaar te brengen. De evaluatie van het bestuur heeft in en buiten aanwezigheid van het bestuur plaatsgevonden. De raad is tevreden over de informatievoorziening door het bestuur en is van oordeel dat het bestuur in haar besluitvorming de Pagina 4 van 108

belangen van de verschillende stakeholders op een begrijpelijke en aanvaardbare manier heeft afgewogen. De raad is zich voldoende bewust van de soms tegenstrijdige belangen die hierbij moeten worden afgewogen. VEILIGHEID Het aspect veiligheid is van eminent belang voor de bedrijfsvoering van LVNL en neemt dan ook een prominente plaats in op de agenda van de raad. Er is tevens een speciale Veiligheidscommissie van de raad actief. De veiligheidscommissie vergadert voorafgaand aan de reguliere raadsvergaderingen. Onderwerpen die aan de orde komen zijn de veiligheidsrapportages, de inrichting en werking van het veiligheidsmanagementsysteem en de verdere verbetering van dit systeem. De vergaderingen verlopen in open en constructieve sfeer en de raad stelt vast dat LVNL op indringende en transparante wijze werkt aan de voortdurende verbetering van de veiligheid in het algemeen en aan de strikte opvolging van het voorvallenonderzoek in het bijzonder. In 2011 heeft de Veiligheidscommissie vanzelfsprekend stilgestaan bij de door de Onderzoeksraad Voor Veiligheid uitgebrachte onderzoeksrapporten. FINANCIËN De financiële bedrijfsvoering heeft de laatste jaren te lijden gehad onder de economische crisis en heeft veel aandacht gevergd van de raad. De negatieve vermogenspositie blijft het voornaamste aandachtspunt in een tijdperk waarin LVNL zich voor additionele financiële risico s geplaatst ziet door de invoering van een Europees systeem van prestatiesturing. De raad stelt met tevredenheid vast dat het bestuur eenduidige afspraken met het Ministerie van Infrastructuur en Milieu heeft gemaakt ten aanzien van het minimaal vereiste eigen vermogen en dat de meerjarenbegroting erin voorziet dat de vereiste vermogenspositie ook tijdig wordt bereikt. Het aanmerkelijk beter dan begrote resultaat als gevolg van de in voorgaande jaren genomen beheersmaatregelen en de toename van het luchtverkeer dragen hier eveneens aan bij. Het audit committee heeft in 2011 in het bijzonder aandacht geschonken aan risicomanagement, de invoering van prestatiesturing, de QTE, en de ontwikkelingen ten aanzien van de regeling Functioneel Leeftijdsontslag Non- Activiteit (FLNA) voor operationeel personeel. Vanuit risico-overwegingen heeft het bestuur in december 2011 de in 2001 afgesloten QTE-lease, met behoud van een positief rendement, voortijdig beëindigd. De aanhoudende onrust op de financiële markten bracht in potentie steeds grotere risico s voor LVNL in deze transactie met zich mee. PERSONEEL In 2009 en 2010 is een grootschalige personeelsreductie in gang gezet. De reductiedoelstelling van in totaal 128 full time equivalents (fte) ultimo 2014 in met name de support staff is inmiddels grotendeels gerealiseerd. Een belangrijke uitdaging voor de komende jaren is de sterke natuurlijke uitstroom van operationeel personeel adequaat op te vangen. Pagina 5 van 108

VISIE OP DE TOEKOMST SINGLE EUROPEAN SKY (SES) De raad volgt de Europese ontwikkelingen met betrekking tot de Single European Sky nauwgezet. LVNL werkt samen met de luchtverkeersleidingsorganisaties van België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Zwitserland en het Maastricht Upper Area Control Centre van EUROCONTROL aan de vorming van het functionele luchtruimblok Europe Central (FABEC). De ontwikkelingen leggen een groot beslag op de middelen van LVNL maar bieden veel potentieel om de kosteneffectiviteit en kwaliteit van de dienstverlening verder te verbeteren. In 2011 zijn alle noodzakelijke voorbereidingen getroffen om per 2012 het systeem van prestatiesturing op het gebied van veiligheid, milieu, capaciteit en kosten, met (financiële) prikkels en sancties voor de en-route heffingszone in te laten gaan. LVNL heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan het nationale prestatieplan voor de periode 2012-2014 dat inmiddels is goedgekeurd door de Europese Commissie. Het bestuur ziet ook in het licht van zijn visie kansen in de Europese ontwikkelingen. Nadat LVNL in 2010 als Associate Partner is gaan deelnemen in het SESAR-programma is in 2011 besloten toe te treden tot het consortium van de Duitse luchtverkeersleidingorganisatie DFS, het Britse NATS en het Spaanse AENA, voor de gezamenlijke ontwikkeling van een nieuw luchtverkeersleidingssysteem. Deze initiatieven dragen bij aan de ontwikkeling van een toekomstbestendig luchtverkeersleidingssysteem en de beoogde performanceverbetering in het Europese luchtruim. ONTWIKKELING MAINPORT SCHIPHOL LVNL vervult een cruciale rol in de Nederlandse luchtvaartsector en zal dat ook in de toekomst blijven doen in samenwerking met haar luchtvaartsectorpartners, de overheid en de omgeving. Ondanks de inzet van LVNL om de komende jaren de organisatie kleiner en kosteneffectiever te maken, handhaaft LVNL haar positie als een state-ofthe-art luchtverkeersdienstverlener in een complex werkveld. De focus blijft gericht op de kwaliteit van het primaire proces. Een consequentie hiervan is evenwel dat LVNL tegen het licht van deze ambitie, activiteiten die minder direct verband houden met de kerntaak kritischer zal moeten beoordelen op hun nut en noodzaak en de bekostiging daarvan zal moeten bezien. Met andere woorden: LVNL zal meer resultaatgericht moeten gaan werken en derden zullen moeten gaan betalen voor door LVNL geleverde diensten. De raad van toezicht heeft kennis genomen van de door het bestuur vastgestelde jaarverslag en de jaarrekening 2011 en stemt in met de inhoud daarvan. De raad constateert dat over 2011 een goedkeurende verklaring van de accountant is verkregen en heeft kennis genomen van de bevindingen van de accountant. Schiphol, 24 april 2012. Voor de raad van toezicht, Prof. Drs. G.J. Cerfontaine, voorzitter. Pagina 6 van 108

BESTUURSVERSLAG Voorwoord LVNL-bestuur Bestuursstructuur Maatschappelijk verantwoord ondernemen Veiligheid Efficiency Milieu Financiën Personeel VOORWOORD LVNL-BESTUUR Met tevredenheid kijken wij terug op het verslagjaar 2011. Wij constateren dat we in een periode waar economische crisis aan de orde van de dag is goed hebben gepresteerd. Na trajecten als Resultaatgericht werken, Meer voor minder en Inkomsten en uitgaven in balans blijven we ons continu afvragen waar het nog beter en nog goedkoper kan. De ontwikkelingen binnen Europa leiden ertoe dat luchtverkeersdienstverleners meer dan voorheen zelf verantwoordelijk zijn voor product en prijs. Risico s zijn niet voor de staat, maar voor de luchtverkeersleidingsorganisaties die zelf hun inkomsten en uitgaven in balans moeten krijgen en houden. We hebben in 2011 een prachtig, veilig, economisch en milieubewust product geleverd. Veiligheid staat centraal en is hét product van 2011. DE BELANGRIJKSTE MOMENTEN IN VOGELVLUCHT Januari Op 1 januari 2011 werd Gerlach Cerfontaine benoemd tot voorzitter van de raad van toezicht van LVNL, voor een periode van vier jaar. De staatssecretaris van Infrastructuur en Milieu volgde met deze benoeming de voordracht van de raad, die tot 1 januari werd geleid door vicevoorzitter Franklin Oliemans. Februari Op 8 februari 2011 kende de Europese Unie aan FABEC een Trans-European Transport Network (TEN-T) fonds van 13,8 miljoen euro toe. Maart Op 8 maart 2011 ondertekende LVNL samen met de Duitse luchtverkeersleidingsorganisatie DFS een overeenkomst voor de deelname aan een Europees consortium, met het doel samen een nieuw Pagina 7 van 108

luchtverkeersleidingssysteem te ontwikkelen. Dit systeem moet in 2016 een deel van het nu bij LVNL in gebruik zijnde AAA-systeem gaan vervangen. Op dezelfde datum ondertekende LVNL in FABEC-verband een raamovereenkomst voor de implementatie van een netwerk ten behoeve van air-ground-datalink. Met deze overeenkomst is zeker gesteld dat in 2013 de communicatie-infrastructuur ten behoeve van het hogere en lagere luchtruim volledig voldoet aan de technische specificaties van de FABEC-partners, de eisen gesteld door de Europese Commissie en is voorbereid op toekomstige rollen van luchtverkeersdienstverleners. Mei Op 20 mei 2011 diende LVNL voorstellen in om haar tarieven voor de begeleiding van vluchten in 2012 te verlagen. Met deze lagere tarieven levert LVNL een bijdrage aan de versterking van de concurrentiepositie van de Mainport Schiphol. Juni Op 14 juni 2011 werd CEO Paul Riemens gekozen tot voorzitter van het bestuursorgaan van de Civil Air Navigation Services Organisation (CANSO). CANSO behartigt de mondiale belangen van de luchtverkeersleidingsorganisaties. September Op 15 september 2011 lanceerde LVNL haar volledig vernieuwde corporate website lvnl.nl. Oktober Op vrijdag 28 oktober 2011 presenteerde LVNL officieel een nieuw veiligheidssysteem dat de dreiging van een botsing met vliegtuigen op start- en landingsbanen op Schiphol helpt te voorkomen: RIASS, voluit Runway Incursion Alerting System Schiphol. Het unieke systeem is door LVNL ontwikkeld in samenwerking met het Nationaal Lucht - en Ruimtevaartlaboratorium NLR, met het doel de veiligheid op de grond verder te verbeteren. Het waarschuwt de luchtverkeersleiders op de verkeerstorens voor dreigende gevaarlijke situaties wanneer zich op een in gebruik zijnde start- of landingsbaan onbedoeld een ander vliegtuig of een voertuig begeeft. Deze situaties worden aangeduid met runway incursions. Het systeem is een extra aanvulling op de reeds bestaande technische middelen en geldende procedures om onveilige situaties op baankruisingen te voorkomen. Met RIASS is de veiligheid verder verbeterd, terwijl het luchtverkeer groeit, het banenstelsel is uitgebreid, het aantal kruisingen is toegenomen en het verkeer van vliegtuigen en voertuigen door het landingsterrein intensiever is geworden. Alle start- en landingsbanen op Schiphol zijn uitgerust met RIASS. December Op 21 december 2011 publiceerde de Onderzoeksraad voor Veiligheid het eindrapport over de start van een taxibaan van Schiphol op 10 februari 2010. Tijdens het incident was geen sprake van botsingsgevaar. LVNL heeft Pagina 8 van 108

naar aanleiding van het zeer uitzonderlijke incident maatregelen genomen met het doel een herhaling te voorkomen. BEDRIJFSRESULTATEN SAMENGEVAT Financiën De economische crisis heeft de financiële positie van LVNL in voorgaande jaren sterk onder druk gezet. In antwoord hierop heeft het bestuur al in een vroegtijdig stadium ingegrepen in de bedrijfsvoering en additionele financiële middelen aangetrokken om de continuïteit adequaat te borgen. Nadat 2010 na een aantal jaren van sterke verliezen kon worden afgesloten met een positief resultaat van 7,8 miljoen euro overtreft het resultaat van het boekjaar 2011 (15,6 miljoen euro positief) deze goede prestatie. Daarbij wordt aangetekend dat in het resultaat 2010 een bijzondere eenmalige last is verdisconteerd. Dit betreft de vorming van de voorziening van 2,4 miljoen euro voor de personeelsreductie van achtentwintig fte. In de begroting 2011 werd nog een positief resultaat van 4,8 miljoen euro voorzien. De verbetering van het resultaat ten opzichte van 2010 is met name veroorzaakt door het ingezette herstel van het luchtverkeer en - specifiek voor de en-route heffingszone - een stijging van de tarieven met twee procent per 1 januari 2011. Onderstaande tabel geeft enkele financiële kerngegevens over 2011, in vergelijking met de door de minister goedgekeurde begroting 2011 en de financiële kerngegevens 2010. (bedragen x 1.000 euro) Realisatie 2011 Begroting 2011 Realisatie 2010 Bedrijfsopbrengsten 184.448 172.739 170.797 Bedrijfslasten 163.535 162.293 157.168 Financiële baten en lasten 5.346 5.621 5.790 Resultaat 15.567 4.825 7.839 Veiligheid In 2011 registreerde LVNL 4.090 meldingen van voorvallen met mogelijke relevantie voor veiligheid, tegen 3.927 in 2010. Alle door LVNL geconstateerde veiligheidsvoorvallen worden gemeld aan het Analysebureau Luchtvaartvoorvallen (ABL), dat resideert bij de Inspectie Verkeer en Waterstaat. In 2011 zijn 1.333 ATC-gerelateerde voorvallen onderzocht tegen 960 ATC-gerelateerde onderzoeken in 2010. De toename in het aantal onderzoeken is met name het gevolg van een toegenomen meldingsbereidheid; in 2010 en 2011 is veel aandacht besteed aan veiligheidspromotie. Na onderzoek van voorvallen kunnen aanbevelingen worden gedaan ter voorkoming van herhaling van een type incident. In 2011 werden 39 interne aanbevelingen opgesteld en in behandeling genomen. Pagina 9 van 108

Efficiency LVNL bood in het verslagjaar zowel een hoge uurcapaciteit onder goede omstandigheden, als een zo hoog mogelijke capaciteit bij minder gunstige omstandigheden. Dit laatste staat bekend als een hoge sustainability. Gebruik en ontwikkeling van het LVNL-luchtverkeersleidingssysteem zijn gericht op het bereiken van een zo hoog mogelijke piekuurcapaciteit en een hoge sustainability. In het verslagjaar registreerde de Central Flow Management Unit (CFMU) van EUROCONTROL in het Nederlandse Air Traffic Flow and Capacity Management (ATFCM) gebied 516.881 vluchten die door LVNL zijn afgehandeld. De gemiddelde vertraging bedroeg 0,90 minuten per vlucht, lager dan de doelstelling van 1 minuut per vlucht. In 2010 was de gemiddelde vertraging per vlucht 0,94 minuten. Milieu Op 1 november 2010 is, als onderdeel van de uitvoering van het zogenoemde Aldersakkoord, een tweejarig experiment gestart met een nieuw normen- en handhavingstelsel voor Schiphol. In het verslagjaar zijn elk kwartaal door LVNL ontwikkelde monitoringsrapportages opgesteld en besproken aan de Alderstafel. Het gebruiksjaar 2011, de periode van 1 november 2010 tot en met 31 oktober 2011, is het negende gebruiksjaar waarover LVNL conform de Regeling milieu-informatie luchthaven Schiphol (RMI) rapporteert aan de Inspectie Verkeer en Waterstaat. In dit gebruiksjaar is de norm van één van de elf milieuregels overschreden. Voor de overige tien regels is LVNL, vaak ruim, binnen de normen gebleven. Personeel Het aantal personeelsleden van LVNL bedroeg op 31 december 2011 - op basis van fulltime equivalenten (38 uur) - 945 fte (afgerond), waarvan 53 inactief en 47 fte in opleiding tot luchtverkeersleider. In 2010 was het aantal personeelsleden 963 fte, waarvan 70 fte inactief en 43 fte in opleiding tot verkeersleider. De formatie bedroeg op 31 december 2011 855,29 fte, dit is 2,89 fte lager dan de stand op 31 december 2010. LUCHTVERKEERSLEIDERSTEKORTEN LVNL kampt nog steeds met een tekort aan luchtverkeersleiders. Hoewel dit de continuïteit van ons primaire proces niet in gevaar brengt, betekent het dat de noodzakelijke inzet van operationele experts op andere gebieden zoals training, belangrijke projecten, en dergelijke onder druk staat. De noodzaak om dit reële tekort in te lopen blijft dan ook onverminderd van kracht en zal de komende jaren als gevolg van de sterke stijging van de natuurlijke uitstroom alleen maar toenemen. LVNL blijft derhalve onverminderd investeren in het opleidingsproces en het vereenvoudigen van het ATM-concept teneinde het opleidingsrendement te kunnen verbeteren. Ten opzichte van 2010 is de prognose van het tekort verslechterd. Hieraan ligt een drietal oorzaken ten grondslag. Allereerst moest een in 2010 geëlimineerde dienst als gevolg van de sterke toename van het verkeer in 2011 weer opnieuw worden ingeroosterd. Ten tweede is het aantal zogenoemde verkoeverdagen, dagen om te herstellen van operationele diensten, voor operationeel personeel verhoogd vanwege de toegenomen werkdruk. Een derde Pagina 10 van 108

verklaring is gelegen in het feit dat het steeds moeilijker blijkt te zijn voldoende geschikte kandidaten te vinden om alle beschikbare opleidingsplaatsen te bezetten en vervolgens het opleidingsrendement achterblijft bij de verwachtingen. Overzicht verwachte luchtverkeersleiderstekorten in fte 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Area Control Centre 4,3 2,9 3,5 2,6 2,4 0,7 Schiphol Tower/Approach 6,3 6,4 6,9 6,0 5,8 4,1 Rotterdam The Hague Airport 1,7 0,9 0,1 0,1 1,1 1,1 Totaal verwacht tekort 2011 12,3 10,2 10,5 8,7 9,3 5,9 Totalen verwacht tekort 2010 12,3 8,5 4,9 5,2 3,9 - Het verkeersleiderstekort op Groningen Airport Eelde en Maastricht Aachen Airport was in het verslagjaar respectievelijk 1,1 fte en 1,5 fte. Het verkeersleiderstekort op beide luchthavens is vooral het gevolg van onvoldoende rendement uit de opleidingen. Verbeteringen van de wervings-, selectie-, en opleidingstrajecten en het betrekken van luchtverkeersleiders van de Koninklijke Luchtmacht, zullen naar verwachting voldoende resultaat opleveren om de verkeersleiderstekorten in te lopen. In 2011 is ook een luchtverkeersleidingsassistent van de Koninklijke Luchtmacht in dienst getreden op Groningen Airport Eelde. JURIDISCHE AANGELEGENHEDEN De Rechtbank Haarlem wees op 14 november 2007 de vorderingen van Chipshol Holding BV af. Deze vorderingen waren gebaseerd op vermeend onrechtmatig handelen van LVNL met betrekking tot ruimtelijke plannen van een gebied in de nabijheid van de luchthaven Schiphol. In februari 2008 werd door Chipshol hoger beroep ingesteld. Het Gerechtshof oordeelde op 15 december 2009 dat LVNL in maart 1999 en in de periode 29 november 2002 tot 18 oktober 2005 onrechtmatig heeft gehandeld jegens Chipshol. Volgens het hof heeft LVNL in deze perioden onvoldoende inzicht gegeven in de bezwaren van LVNL tegen de door Chipshol ingediende bouwplannen. Het Gerechtshof oordeelde overigens ook dat Chipshol - naar eigen zeggen - voor de periode 23 november 2002 tot 30 januari 2003, reeds schadeloos is gesteld. De eveneens door Chipshol gestelde onrechtmatigheid van LVNL over (andere) perioden vanaf 1996 werd door het hof afgewezen. Over deze perioden heeft LVNL wel voldoende inzicht gegeven in de bezwaren tegen de toenmalige (globale) bouwplannen. Het hof gaf verder aan dat het er in dit geding slechts om gaat vast te stellen of de mogelijkheid bestaat dat Chipshol door de onrechtmatige (want onvolledige) mededelingen van LVNL, (vertragings)schade heeft geleden. Voor de vraag of Chipshol daadwerkelijk schade heeft geleden en in dat geval de hoogte van de schade, verwees het hof naar een apart te voeren schadestaatprocedure. Van een dubbele schadevergoeding aan Chipshol kan - ook volgens het hof - geen sprake zijn. Pagina 11 van 108

LVNL kan zich in de gestelde onrechtmatigheid niet vinden en heeft op 12 maart 2010 cassatie aangetekend tegen de uitspraak. Chipshol heeft ook (incidenteel) cassatieberoep ingesteld. LVNL is in afwachting van het arrest van de Hoge Raad, waarvan de datum is bepaald op 25 mei 2012. VOORUITBLIK Samenwerking In de corporate visie en strategie van LVNL wordt enerzijds uiting gegeven aan een keuze voor de focus op de kerntaak, het leveren van luchtverkeersdiensten, en het ontwikkelen en implementeren van ATM-concepten voor complexe huboperaties. Anderzijds geeft het uiting aan de keuze voor schaalvergroting (verbetering kosteneffectiviteit), waarbij LVNL zichzelf ziet als een onderdeel van een groter samenwerkingsverband. In 2012 blijft LVNL zich richten op kosteneffectiviteit en op nationale en internationale samenwerking. Nationale samenwerking binnen de luchtvaartsector, aan de Alderstafel, in de Commissie Regionaal Overleg luchthaven Schiphol en met de Koninklijke Luchtmacht. Internationaal in FABEC- en SESAR-verband, maar ook specifiek met de Duitse collega-organisatie DFS. Koninklijke Luchtmacht Op 17 mei 2010 maakte LVNL samen met de Koninklijke Luchtmacht bekend dat de bestaande samenwerking wordt uitgebreid. Het doel is om uiterlijk in 2020 de militaire en civiele luchtverkeersdienstverlening in één organisatie onder te brengen. Deze verregaande samenwerking moet een einde maken aan de scheiding in het Nederlandse luchtruim tussen een civiel en militair deel. Naast efficiëntiewinst in de samenwerking wordt verwacht dat ook belangrijke economische voordelen worden behaald voor de Mainport Schiphol en de gebruikers daarvan. Het opheffen van het onderscheid tussen civiel en militair luchtruim in het nationale luchtruim is ook een belangrijke stap in de realisatie van FABEC. In dit verband wordt een grote stap gemaakt in het najaar van 2012. Vanaf dat moment zal de militaire algemene verkeersleiding - AOCS Nieuw Milligen - haar taken in het hogere luchtruim gaan uitvoeren vanuit het LVNLluchtverkeersleidingscentrum. De colocatie van de taken heeft vooralsnog een tijdelijk karakter. Op een nader vast te stellen moment vindt een evaluatie plaats. Op basis van de resultaten van deze evaluatie wordt bepaald wat de vervolgstappen zullen zijn. Luchtvaartsector LVNL werkt met luchtvaartsectorpartners AAS en KLM in diverse werkgroepen samen. Zij hebben onder meer tot doel de verkeersontwikkelingen op Schiphol te monitoren, marktprognoses op te stellen en verbeteringen in technisch-operationele zin te identificeren en initiëren. Daarmee vervullen de werkgroepen voor LVNL een belangrijke rol in de totstandkoming van het meerjaren investeringsprogramma en -begroting, die worden besproken in de breder samengestelde overleggen met luchtvaartmaatschappijen. Ook in 2012 wordt deze constructieve samenwerking voortgezet. Pagina 12 van 108

DFS Op 8 maart 2011 heeft LVNL samen met de Duitse luchtverkeersleidingsorganisatie DFS een overeenkomst ondertekend voor de deelname aan een Europees consortium, met het doel samen een nieuw luchtverkeersleidingssysteem te ontwikkelen. Dit systeem moet in 2016 een deel van het nu bij LVNL in gebruik zijnde AAA-systeem gaan vervangen. LVNL heeft zich als partner en mede opdrachtgever gevoegd bij het reeds bestaande consortium van de DFS, de Britse NATS en de Spaanse AENA. Daarnaast hebben LVNL en DFS een overeenkomst gesloten voor de verdere uitbreiding van itec tot een systeem dat AAA volledig kan vervangen. LVNL gaat hiervoor gebruik maken van aanvullende systemen die DFS daarvoor ontwikkelt of al ontwikkeld heeft. Het gezamenlijk bouwen van één systeem dat in verschillende Europese landen wordt gebruikt, is een belangrijke stap in de ontwikkeling van één, efficiënt ingericht, Europees luchtruim. Omdat de Engelse en de Duitse luchtverkeersleidingsorganisatie net als LVNL het itec-systeem gaan gebruiken, worden de grote, aangrenzende luchtruimen van de buurlanden met en via het Nederlandse luchtruim door één luchtverkeersleidingssysteem verbonden. LVNL kan met het nieuwe luchtverkeersleidingssysteem in de toekomst voldoende capaciteit bieden voor de verdere versterking van het wereldwijde netwerk van de KLM en haar partners van het SkyTeam. Daarmee wordt de transferfunctie van de Mainport Schiphol versterkt. FABEC Op 2 december 2010 tekenden de transportministers en hoge vertegenwoordigers van de militaire organisaties van België, Duitsland, Frankrijk, Luxemburg, Nederland en Zwitserland, in Brussel het FABEC-statenverdrag. Deze overeenkomst maakt de realisatie van FABEC in december 2012 mogelijk en vormt het kader voor verdere samenwerking. LVNL leidt de werkzaamheden van het Standing Committee on Operations en het Standing Committee on Safety voor FABEC. De samenwerking binnen het Safety Comittee leidt uiteindelijk tot een overall safety case voor FABEC en een coördinerend mechanisme voor de Safety Management Systemen van de FABEC-partners. De Standing Committee Operations stuurt diverse projecten aan die op termijn leiden tot een efficiëntere indeling van het FABEC-luchtruim en de realisatie van een meer geavanceerd afhandelingsconcept. Prestatiesturing In 2010 is de zogenoemde Prestatieregeling (EG nr. 691/2010) vastgesteld. Met deze EU-verordening wordt vormgegeven aan een belangrijke pijler van de Single European Sky, te weten een systeem van prestatiesturing. Dit systeem moet bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van het systeem voor luchtvervoer door het verbeteren van de algemene efficiëntie van de luchtvaartnavigatiediensten op de kernprestatiegebieden veiligheid, milieu, capaciteit en kosteneffectiviteit. Het is de bedoeling dat de prestatieregeling luchtvaartnavigatiediensten volgens een gate-to-gate principe, met inbegrip van luchthavens, benadert om de algemene prestatie van het netwerk te verbeteren. De regeling zal gefaseerd worden ingevoerd. Per 1 januari 2012 is de prestatiesturing van toepassing Pagina 13 van 108

op de en-route dienstverlening. Vanaf 2015 zal prestatiesturing ook van toepassing zijn op de terminal dienstverlening. De prestatieregeling voorziet in concrete kritieke prestatie-indicatoren voor de onderscheiden prestatiegebieden waarvoor de Europese Commissie voor meerjarige tijdvakken concrete EU-wijde prestatiedoelen formuleert. De lidstaten moeten op nationaal niveau, of op het niveau van de functionele luchtruimblokken, prestatieplannen ontwikkelen met doelen die consistent zijn met de EU-wijde doelen. Deze prestatieplannen worden beoordeeld en vastgesteld door de Commissie. De prestatieplannen bevatten op hun beurt de relevante elementen van de bedrijfsplannen die de luchtverkeersleidingsorganisaties moeten opstellen. Zij moeten consistent zijn met de prestatieplannen. In de aanloop naar de eerste referentieperiode (2012-2014) hebben de FABEC-staten in 2011 gezamenlijk het zogenoemde provisional FABEC prestatieplan opgesteld. Dit plan biedt inzicht in de gemeenschappelijke doelstellingen van de FABEC-leden op prestatiegebieden zoals veiligheid, capaciteit en milieu. Er is voor gekozen het prestatiegebied kosteneffectiviteit te adresseren in de nationale prestatieplannen. In 2011 is het Nederlandse prestatieplan voor de eerste referentieperiode ingediend en beoordeeld door de Commissie. Vastgesteld is dat het plan voldoet aan de gestelde criteria. De belangrijkste Nederlandse kwantitatieve doelstellingen voor de jaren 2012-2014 zijn: - Het beperken van de gemiddelde ATFM-vertraging per en-route en terminal vlucht tot maximaal 1 minuut. - Een betrouwbaarheid van de capaciteitsdeclaratie van de eerste inbound piek (68 bewegingen / uur) van tenminste 92,5%. - Het leveren van een prestatie binnen de vigerende normen van de regels voor het route- en baangebruik. - Het reduceren van het vastgestelde eenheidstarief voor en-route luchtvaartnavigatiediensten met 3,3%. Het bedrijfsplan van LVNL voorziet in het leveren van de vereiste bijdrage aan genoemde prestaties. Vanzelfsprekend zijn ook exogene factoren, zoals de ontwikkeling van het verkeersaanbod, bepalend voor de mate waarin de prestaties daadwerkelijk bereikt kunnen worden. Onderdeel van het systeem van prestatiesturing is dat er een zeker afrekenmechanisme wordt gehanteerd op basis van de bereikte prestaties. De twee belangrijkste die direct in de eerste referentieperiode van toepassing zijn verklaard op LVNL zijn het volumerisico en het kostenrisico. Zij houden direct verband met het kernprestatiegebied kosteneffectiviteit en kunnen financiële consequenties hebben. De prestatieregeling biedt de mogelijkheid om aanvullende stimuleringsmaatregelen te treffen. Voor de eerste referentieperiode is dat niet van toepassing. Tarieven In 2011 heeft LVNL de terminal tarieven op hetzelfde niveau gehouden als in 2010. De en-route tarieven zijn met twee procent verhoogd. Pagina 14 van 108