Demeter Monitor 2014

Biodynamische kwaliteit Demeter Monitor 2014 Monitor voor trends en ontwikkelingen in de biodynamische landbouw en handel en de onderwijs- en kennisnetwerken die de biodynamische voedselketen ondersteunen 2

Demeter Demeter is sinds 1928 het internatio nale keurmerk voor producten uit de biodynamische (BD) landbouw. Een holistische benadering van de landbouw staat centraal. Biodyna mische landbouw gaat verder dan gewoon biologisch : de Demeter normen en richt lijnen vormen een aanvulling op de Europese wetgeving voor biologische landbouw. INHOUD VOORWOORD 1 FEITEN EN CIJFERS 3 1 Demeter land- en tuinbouw 3 in Nederland en Vlaanderen REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BODEMLEVEN 9 DIERENWELZIJN 10 2 Demeter handel en verwerking 11 in Nederland en Vlaanderen Stichting Demeter Stichting Demeter verzorgt de certificatie en promotie van het Demeter keurmerk. Vanuit normen en richtlijnen die door Demeter Internationaal worden bepaald, stelt ze voor Nederland en Vlaanderen interpretaties vast en laat de Demeter bedrijven hierop controleren. Zij bewaakt de kwaliteit van het keurmerk. SAMENWERKENDE ORGANISATIES 15 3 BD en Demeter in ontwikkeling in 2014 15 REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie BD-Vereniging De Vereniging voor Biologisch-Dynamische Landbouw en Voeding brengt boeren en burgers samen die enthousiast zijn voor BD-landbouw. Zij wisselen kennis, ervaring en ideeën uit via bijeenkomsten, studie- en intervisiegroepen (voor boeren en winkeliers), excursies en het ledenblad Dynamisch Perspectief. LEVENSKRACHT 17 NIEUWE ECONOMIE 18 4 Het werk van de organisaties; feiten en cijfers 19 Stichting Grondbeheer biologisch-dynamische landbouw Biodynamische landbouwgrond in goede handen over de generaties heen. Dat is waar Stichting Grondbeheer voor staat. Met geld uit schenkingen verwerft deze stichting landbouwgrond en verpacht die aan biodynamische boeren en tuinders. Warmonderhof Warmonderhof, onderdeel van het Groenhorst College, biedt mbo-onderwijs in de richtingen BD-landbouw en landbouw & zorg. De drie-eenheid wonen-werken-leren staat centraal. Daarom is aan de school een praktijkbedrijf (Warmonderhofstede) en studentenhuisvesting verbonden. Kraaybeekerhof Kraaybeekerhof Academie is een opleiding- en cursuscentrum dat zich richt op bewustzijn over aarde, voeding en gezondheid en gevestigd is op Landgoed Kraaybeekerhof in Driebergen. Hier bevinden zich ook een restaurant, een biodynamische groenten- en kruidentuin en een bijentuin. Deze monitor over 2014 verschijnt in september 2015, omdat de cijfers van veel boeren en tuinders pas in mei beschikbaar zijn. Zij werken namelijk met een gebroken boekjaar van april tot april.

VOORWOORD Meer pendelwormen Wat is het nieuws van deze Demeter Monitor? Is het de hectaregroei, naar precies 10% van het biologische areaal? Is het de gestaag groeiende markt? Is het de opvallend grote belangstelling van jonge mensen die over biodynamische landbouw willen leren bij Warmonderhof? Natuurlijk is dat allemaal goed nieuws. Maar het mooiste voor mij waren de berichten dat bij Demeter boeren meer wormen en andere bodemdiertjes in de akkers rondkruipen dan bij veel collega-boeren. Het verhaal over de Hooge Kamp Wat vertelt de bodem?, zie pag. 9 illustreert dit. Biodynamische landbouw gaat immers over het verzorgen van al het levende, te beginnen bij de bodem, door hem te voeden en te koesteren als basis voor gezonde gewassen. Jammer dat we al die wormen niet hebben kunnen tellen voor deze monitor. In een gezonde bodem leven meerdere soorten wormen. Naast de alom bekende regenworm die organisch materiaal omzet in waardevolle plantenmest, zijn er de zogenaamde pendelwormen die plantenresten meenemen in de bodem tot wel drie meter diep. Daarmee zorgen ze voor luchtgangen die bij elkaar tussen de 10 en 20 liter water per vierkante meter bodem kunnen bergen! Ook ontstaat ruimte voor een diepere doorworteling. Biodynamische bodems zijn beter bestand tegen toenemend extreem weer van droogte tot stortregens als gevolg van klimaatverandering. Dat is het belangrijke nieuws achter onze groeicijfers. Langzaam maar zeker krijgt de biodynamische landbouw bredere waardering. Het is echter geen kunstje dat is toe te passen met een een voudige trukendoos. Het is een doorlopend leerproces dat leidt tot nieuwe inzichten in de levensprocessen op een boerderij en hoe alles met elkaar samenhangt. Daarom is, naast de controles op naleving van de normen, Collegiale Toetsing een belangrijk instrument geworden binnen onze stichting. Boeren en tuinders gaan met elkaar op zoek naar verbeterpunten via een methode van open uitwisseling van kennis en ervaringen. Zo kunnen onze boeren en tuinders zorgen voor vruchtbare bodems vol wormen en ander nuttig bodemleven, en gewassen verbouwen die bijdragen aan onze vitaliteit. Bert van Ruitenbeek Directeur Stichting Demeter 1

Biodynamische land- en tuinbouwbedrijven in Nederland en Vlaanderen 14 15 118 117 119 116 115 112 120 121 127 129 128 126 125 124 123 Gecertificeerd Demeter In omschakeling naar Demeter 25 22 23 24 21 26 27 12 13 17 18 20 19 16 9 2 11 8 6 7 10 1 5 3 42 43 4 36 37 35 33 40 41 39 114 94 101 97 95 98 100 99 102 96 34 38 45 113 106 107 103 108 104 105 72 93 92 79 78 80 111 110 109 89 87 88 91 73 74 90 86 82 83 77 75 122 76 85 84 81 28 29 30 31 32 48 49 50 62 44 46 47 71 52 53 51 56 57 54 55 58 59 60 61 65 63 64 68 67 69 130 66 70 132 133 131 1 De Stadshoeve, Amsterdam 2 V.O.F. Ridammerhoeve, Amstelveen 3 Land en Boschzigt, s-graveland 4 De Stadsboerderij, Almere 5 Hartstocht, Abcoude 6 Biologisch Fruitbedrijf Konijn, Z.O. Beemster 7 Sonnevanck, Beemster 8 Firma- Zijp-Melse, De Rijp 9 JW Rutte, Zaandam 10 Ygdrasil zorgtuinderij, Sijbekarspel 11 Boerderij Veelust, Hensbroek 12 De Lepelaar, St. Maarten 13 Buitenplaats, Eenigenburg 14 Stichting Sint Donatus, Den Burg 15 Novalishoeve, Den Hoorn 16 Natuurlijk Genoegen vof, Driehuizen 17 De Noorderhoeve, Schoorl 18 Raphaelstichting Scorlewald, Schoorl 19 De Rodenburghoeve, Uitgeest 20 Wkg. De Klompenhoeve, Egmond a/d Hoef 21 C.T.M. van Swieten, Stompwijk 22 Druivenkwekerij Nieuw Tuinzight, Den Hoorn 23 Van Paassen - van Balkom vof, Oude Leede 24 Hoeve Biesland, Delfgauw 25 Be-Leaf, s-gravenzande 26 Weleda Nederland N.V., Zoetermeer 27 Vogeltuin, Rotterdam 28 A. de Winter, Oostvoorne 29 Tuinbouwbedrijf FJJ de Koning BV, Tinte 30 A. Poldervaart, Vierpolders 31 PC v/d Erve Biologische Akkerbouw, Goudswaard 32 Mts. Nieuw Bonaventura, s-gravendeel 33 Het Derde Erf, Soest 34 Schoonderbeek, De Glind 35 De Heerlijkheid Groot Weede, Hoogland 36 De Korenbloem, Zeewolde 37 De Zonnehoeve, Zeewolde 38 Ruimzicht, Scherpenzeel 39 A8, Doorn 40 Landgoed Kraaybeekerhof, Driebergen 41 Boerderij De Hondspol BV, Driebergen 42 Tuinderij Amelis hof, Bunnik 43 Groenland Biologische Groentekwekerij SchalkwijkBV, Schalkwijk 44 Thedinghsweert Zorg in Bedrijf B.V., Tiel 45 Fruitweelde, Ingen 46 Deeli, Ophemert 47 Fruitbedrijf Ruissen, Varik 48 Hoeve Catherine Elisabeth, Noordeloos 49 Kaasboerderij Noorderlicht, Noordeloos 50 Groenland Biologische Groentekwekerij Andel BV, Andel 51 De Muyehof, Nieuwerkerk 52 C.V. Ter Linde, Oostkapelle 53 Boomgaard Ter Linde, Oostkapelle 54 Eindelienge, Ritthem 55 Meulwaeter, Kruiningen 56 V.O.F. Fruitteeltbedrijf De Ring, Oud Sabbinge 57 De Kromme Lepel, Bergen op Zoom 58 Loverendale-Wilhelminahoeve CV, Anna Jacobapolder 59 Stichting De Beukenhof, Breda 60 De Groenen Hof, Hilvarenbeek 61 De Kraanvogel, Esbeek 62 De Sterregaard, Hedel 63 De Boomgaard, Zeeland 64 J.A. Eijkelenburg, Gemert 65 L.A.C.M van Kessel, Sint Oedenrode 66 Saanenhof vof, Heeze 67 De Watertuin, Groeningen 68 Zorgboerderij de Lindelaar, De Seizoenen Bronlaak, Oploo 69 Mts. Slingenbergh - Houtepen, Siebengewald 70 De Hooge Weyer, Baexem 71 Doornik Natuurakkers, Bemmel 72 Veld en Beek, Doorwerth 73 De Grote Kamp, Drempt 74 De Pasop, Hummelo 75 Boerderij Ruimzicht, Halle 76 De Dennenkamp, Rekken 77 De Vijfsprong, Vorden 78 De Hooge Kamp, Beemte Broekland 79 De Oosterwaarde, Diepenveen 80 Keizersrande, Diepenveen 81 Het Groene Spoor, Rossum 82 De Zonnehorst, Punthorst 83 Het Willink, Ane 84 t Leeuweriksveld, Emmen 85 Mts G.H. & J. Katerberg-van der Veen, Klijndijk 86 Naoberhoeve, Echten 87 Belle Marie, Ruinerwold 88 Het Blauwe Huis B.V., Ruinerwold 89 Mts. Santing Meyling, Ruinervold 90 De Arnica Kwekerij, Dwingeloo 91 Overesch Ecologische Landbouw, Raalte 92 Overkempe, De Seizoenen, Olst 93 De Bolster biologische zaden, Epe 94 Arenosa vof, Lelystad 95 BD-tuinderij De Stek, Lelystad 96 De Zonneboog, Lelystad 97 Mts. Warmonderhof - Waleson, Dronten 98 V.O.F. Warmonderhofstedebedrijf, Dronten 99 Mts Twisk, Dronten 100 De Warmonderhofboomgaard, Dronten 101 Gaos, Swifterbant 102 H.J. Westers, Biddinghuizen 103 Boerderij GroeiZaam, Emmeloord 104 VOF Keij en van den Dries, Ens 105 Zonnegoed, Ens 106 Buitenbant, Bant 107 VOF Vermuë, Marknesse 108 Maatschap Vos, Kraggenburg 109 De Vrolijke Noot, Wapserveen 110 Villa Sterrebos, Frederiksoord 111 Mts Lindediek, Boijl 112 Burdineplaats, Nes gem. Boarnsterhim 113 Mts. K. & J. Postma, Tjerkgaast 114 Mts Deinum S. Ensing J.M. Gerritsma A.S. Smink T.J, Elahuizen 115 BioBoerBrandsma, Bolsward 116 S.S. Hiemstra, Easterein 117 De Verte V.O.F., Sexbierum 118 Gerbranda State vof, Pietersbierum 119 Harmannahoeve, Harlingen 120 Obio, Drachten 121 De Kompenije, Drachtstercompagnie 122 Hansketien, Mantinge 123 Mts. Speelman/ Kanninga, Gasselternijveen 124 Flobus, Kiel Windeweer 125 B. Steenbergen, Onnen 126 van Zanten Biologisch Graanbedrijf/Het Geweide Hof, Garmerwolde 127 Nieuw Bromo, Hornhuizen 128 De Eemstuin, Uithuizermeeden 129 De Groote Ark, Oudeschip 130 Widar Fonds VZW, Merksplas 131 Samenland, Haren 132 De Wassende Maan C.V., Deinze 133 De Blauwe Spie, Noordschote

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Bij Stichting Demeter zijn zowel bedrijven in Nederland als in Vlaanderen aangesloten. Informatie over de Nederlandse bedrijven staat beschreven in 1.1 en 1.2. De Vlaamse bedrijven komen aan bod in 1.3. 1.1 Aantal en areaal in Nederland Figuur 1.1 Ontwikkeling areaal (ha) van Demeter bedrijven inclusief omschakelaars in Nederland 5.845 De gestage groei van het aantal Demeter bedrijven en het areaal heeft zich ook in 2014 voortgezet. De totale oppervlakte van de Nederlandse land- en tuinbouwbedrijven die bij Stichting Demeter zijn aangesloten (zowel gecertificeerde bedrijven als bedrijven in 4.749 5.150 4.962 5.333 23,1% omschakeling) steeg met 23,1% in de afgelopen 5 jaar (zie figuur 1.1). De 129 aangesloten boeren en tuinders bewerkten samen 5845 2010 2011 2012 2013 2014 Stijging van 2010-2014 hectare; dat is 512 hectare meer dan in 2013. Sinds 2010 is de grootte van Demeter bedrijven toegenomen van gemiddeld 42 naar 45,3 hectare, een stijging van 7,8% (zie figuur 1.2). Dit gemiddelde vertoont schommelingen, omdat zowel grote akker- en melkveebedrijven als kleine tuinbouwbedrijven zich bij Demeter aanmelden. Er wordt onderscheid gemaakt tussen bedrijven die in omschakeling zijn naar Demeter en gecertificeerde bedrijven. De omschakelaars deze bedrijven zijn altijd al biologisch gecertificeerd hebben meestal een periode van ongeveer een jaar nodig om hun boerderij of tuinderij aan alle Demeter voorwaarden aan te passen. Zodra ze daaraan voldoen, mogen ze het Demeter keurmerk gebruiken. Figuur 1.2 Ontwikkeling gemiddeld areaal (ha) per Demeter bedrijf inclusief omschakelaars in Nederland 45,3 43,7 42,9 42,0 41,7 7,8% Stijging van 2010-2014 2010 2011 2012 2013 2014 3

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Het aantal agrarische bedrijven dat bij Stichting Demeter is aangesloten steeg sinds 2010 van 113 naar 129, ofwel met 14,2% (zie figuur 1.3). In 2014 kwamen er maar liefst 9 nieuwe bedrijven bij, terwijl er 2 zijn gestopt. Veel boeren (m/v) zetten de stap naar Demeter, omdat hun bedrijf zich in de loop der jaren heeft ontwikkeld tot ver boven de normen voor gewoon biologisch. Ze willen bijvoorbeeld geen koper spuiten tegen phytophthora in aardappels, wat binnen de biologische normen wel is toegestaan. Het Demeter keurmerk geeft dan erkenning voor hun werkwijze. Ook zetten boeren de stap naar Demeter, omdat het past bij hun persoonlijke ontwikkeling. Ze zijn op zoek naar verdieping en naar antwoorden op levensvragen. 1.2 Uitsplitsing naar sectoren Het ideale biodynamische bedrijf is een gemengde boerderij, waar de dierlijke en plantaardige productie elkaar aanvullen en een kringloop vormen. Bedrijfseigen voer en bedrijfseigen mest dragen bij aan het eigen karakter van de boerderij, de bedrijfsindividualiteit. Liefst zijn er meerdere soorten dieren aanwezig en zijn de gewassen divers. In de praktijk is een veelzijdig, gemengd bedrijf niet altijd haalbaar en veel biodynamische boeren en tuinders specialiseren zich in een bepaalde bedrijfstak. Wel gaan akker- en veebedrijven vaak een samenwerkings verband aan om elkaar voer en mest te leveren. Zo kan de kringloop toch rond worden gemaakt, zij het op enige afstand. Een andere ontwikkeling is dat akkerbouwbedrijven hun eigen plant aardige mest gaan produceren in de vorm van maaimeststoffen. Waarom zou ik eigenlijk mijn stikstofrijke grasklaver naar een veehouder vervoeren, om vervolgens vrachtwagens mest terug te laten rijden?, dacht akkerbouwer Joost van Strien. Kan ik niet gewoon die grasklaver over mijn akkers uitrijden? Hij heeft daar veel mee geëxperimenteerd, in samenwerking met het Louis Bolk Instituut, en de resultaten zijn goed. In figuur 1.4 is duidelijk zichtbaar, dat het grootste deel van de Nederlandse Demeter landbouwgrond te vinden is in Flevoland: hier ligt 27,9% van het totale areaal. Daarna volgen Gelderland, Zuid-Holland, Noord-Holland en Friesland. Dankzij drie nieuwkomers (een melkveehouder, een akkerbouwer en een glastuinder) heeft Zuid Holland in 2014 Friesland en Noord-Holland ingehaald. Kijken we naar de gehele biologische landbouw (naast Demeter bedrijven ook de andere biologische bedrijven) dan is Flevoland, de jongste provincie van Nederland, de meest biologische provincie. Bijna 10% van de jonge zeeklei wordt hier biologisch bewerkt, terwijl landelijk gezien 2,7% van het landbouwareaal biologisch is. Wat ook opvallend is: van het biologische areaal ligt 17% in Flevoland, terwijl van het Demeter areaal 27,9% in deze provincie ligt. Blijkbaar wordt in Flevoland een relatief groot aandeel van het biologisch oppervlak door Demeter boeren bewerkt. Bron: CBS/ Compendium voor de leefomgeving Figuur 1.3 Ontwikkeling aantal bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter in Nederland 113 2010 4 109 Figuur 1.4 Areaal van Demeter bedrijven (ha) inclusief omschakelaars per provincie Flevoland (1.651) 27,9% 120 119 2011 13 107 2012 Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter 7 112 122 2013 6 116 129 2014 8 121 Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven 602 14,2% Stijging van het totale aantal van 2010-2014 266 Van het totale biologische areaal in Nederland werd in 2014 10% bewerkt door Demeter bedrijven (zie figuur 1.5). Voor het aantal bedrijven ligt dit aandeel iets lager: 8,1% van Gelderland (732) 12,4% Zuid-Holland (686) 11,6% 657 1.651 171 288 de biologische bedrijven heeft een Demeter licentie. Demeter bedrijven zijn gemiddeld groter zijn dan biologische, namelijk 45,3 tegenover 36,7 hectare. (Ter vergelijking: volgens het CBS was in 2013 het gemiddeld Noord-Holland (657) 11,1% Friesland (602) 10,2% 686 131 732 areaal van alle landbouwbedrijven in Nederland 27 hectare.) Ten opzichte van 2013 is het aandeel van Demeter binnen de totale biologische landbouw licht gestegen. Dat geldt zowel voor het oppervlak (van 9,5 naar 10,0%) als voor het aantal bedrijven (van 7,4 naar 8,1%). Opvallend is dat het totale aantal biologische bedrijven in 2014 afnam van 1.647 naar 1.600, terwijl het aantal Demeter bedrijven toenam van 122 naar 129. Zeeland (360) 6,1% Overijssel (288) 4,9% Groningen (266) 4,5% Noord-Brabant (264) 4,5% Drenthe (171) 2,9% Utrecht (131) 2,2% Limburg (37) 0,6% 360 264 37 Areaal (ha) Bron biologische cijfers: Skal 4

1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS Dieren Op 39 van de 129 Demeter bedrijven is melkvee aanwezig (zie figuur 1.6). Opvallend is dat melkveehouders bij de vormgeving van hun stal niet alleen denken aan de koe, maar ook aan de bodemvruchtbaarheid. Illustratief is een uitspraak van melkveehouder Henk den Hartog uit Abcoude, die in omschakeling is naar Demeter en een nieuwe stal hoopt te bouwen: Het nieuwe winterverblijf is voor de biodynamische veeteelt cruciaal. Dat moet drie producten voortbrengen: bodemvruchtbaarheid, melk en vlees. Ja, in die volgorde. Mijn stalontwerp biedt ook de mogelijkheid om er groente en kruiden te verbouwen als de koeien in de zomer buiten lopen, of om er educatie te verzorgen. Maar de hoofdzaak is om de dieren zo te huisvesten, dat hun uitwerpselen optimaal zijn in te zetten voor de bodemvruchtbaarheid. (Uit: Dynamisch Perspectief 2015;3) Demeter bedrijven zijn divers; dat blijkt bijvoorbeeld uit het overzicht van het aantal dieren per bedrijf (zie figuur 1.6). Zo zijn er naast de 30 grotere melkveehouderijen ook 9 bedrijven die minder dan 35 koeien melken. En 4 van de 8 geitenhouderijen hebben minder dan 100 geiten. Voor deze bedrijven vormen melkkoeien of -geiten niet de hoofdtak, maar staan ze in dienst van de rest van het bedrijf; voor de mestvoorziening, de zorg en/of de kaasmakerij. Naast de 4 legkippenbedrijven met meer dan 4000 kippen, zijn er 15 bedrijven met kleinere koppels kippen, vaak bedoeld voor de huisverkoop. De vier grootste, gespecialiseerde biodynamische pluimveebedrijven werken nauw samen. Hoe urgent het is om zowel aan de gezondheid van de kip, als aan de gezondheid van de gehele pluimveesector te werken, bleek weer eens bij de uitbraak van vogelgriep in november 2014. Demeter pluimveehouders zijn nog afhankelijk van kippensoorten uit de gangbare fokkerij. Net als in de zadenwereld heb je hier machtsconcentraties en worden kippen gefokt op minimaal voergebruik en maximaal rendement, niet op weerbaarheid. Naast een kip die weerbaar is tegen ziektes, willen de Demeter pluimveehouders graag een kip die goed eieren legt én genoeg vlees aan de botten heeft. De haantjes kunnen dan voor het vlees worden gehouden en hoeven niet meer als eendagskuiken vernietigd te worden. De kip moet bovendien nageslacht krijgen met diezelfde goede eigenschappen, zodat de pluimveehouders zelf kuikens kunnen grootbrengen en deze niet steeds van fokbedrijven hoeven te kopen. In 2008 zijn ze samen met stichting Bio-KI (met steun van onder meer Stichting Demeter) gestart met het fokken van een eigen kippenras. Dit vraagt veel tijd, maar het gaat de goede kant op. Figuur 1.5 Aandeel van Demeter bedrijven binnen de biologische land- en tuinbouw, inclusief omschakelaars in Nederland Totaal areaal (ha) Aantal land- en tuinbouwbedrijven Gemiddeld areaal (ha) 55.938 5.333 9,5% 2013 2014 2013 2014 2013 2014 Biologisch 58.645 5.845 10,0% Demeter 1647 122 7,4% 1600 129 8,1% 43,7 33,96 Figuur 1.6 Aantal landbouwdieren op Demeter bedrijven, inclusief omschakelaars in Nederland 45,3 Aantal dieren Aantal bedrijven Gemiddeld per bedrijf 36,65 Melkvee 2.041 39 a 52 Vleesrundvee 507 26 b 20 Zeugen 3 3 1 Vleesvarkens 47 9 5 Melkgeiten 1.523 8 c 190 Vleesschapen 502 20 d 25 Paarden 44 15 3 Leghennen 33.865 19 e 1.782 Slachtkippen 210 2 105 a waarvan 30 bedrijven met meer dan 35 melkkoeien b waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesrunderen c waarvan 4 bedrijven met meer dan 100 melkgeiten d waarvan 4 bedrijven met meer dan 35 vleesschapen e waarvan 4 bedrijven met meer dan 4.000 leghennen Wytze Nauta van Stichting Bio KI zet zich voor het fokken van een kip die goed eieren legt én genoeg vlees aan de botten heeft én weerbaar is tegen ziektes 5

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Een andere verbetering waar de pluimveehouders aan werken is de kwaliteit van het voer. Omdat met het beschikbare biologische voer geen goede eiwitsamenstelling bereikt kan worden, is in 2014 ontheffing verleend om maximaal 5% gangbaar eiwit bij te mengen. In 2015 is dit 2%. Streven is om zo snel mogelijk tot 100% biologisch voer te komen. De Demeter vleessector is klein, omdat er nog weinig afzetkanalen zijn voor Demeter vlees. Dit wordt voornamelijk verkocht via boerderijwinkels en boerderij-bezorgdiensten. De dieren worden dan onder verantwoordelijkheid van de boer bij een lokale slachterij geslacht. Vanuit Demeter zijn er geen specifieke extra regels voor de slacht. paddenpoelen of oude rassen. In 2014 hebben de boeren op verzoek van Stichting Demeter aangegeven wat en hoeveel er aan biodiversiteit op hun bedrijf aanwezig is. Een studentonderzoeker heeft boeren geïnterviewd, de gegevens verwerkt en een voorstel gemaakt om de nieuwe norm naar meetbare voorwaarden te vertalen. Daarnaast onderzoekt Stichting Demeter de mogelijkheid om samen met natuurorganisaties een project te starten waarbij geïnventariseerd wordt welke soorten er op biodynamische bedrijven voorkomen. Zorgboerderijen De zorglandbouw is ontwikkeld vanuit de biodynamische landbouw en de heilpedagogie (antroposofische gehandicaptenzorg). Nog steeds houdt een hoog percentage (24,8%) van de Demeter bedrijven zich bezig met één of meerdere vormen van zorg, namelijk 32 van de 129 boerderijen (zie figuur 1.8). De variatie onder de zorgboerderijen is groot. Aan de ene kant zijn er familiebedrijven met 3 cliënten. Aan de andere kant zijn er grote (antroposofische) zorginstellingen die meerdere biologische en biodynamische bedrijven bezitten. Er worden verschillende soorten zorg aangeboden: gehandicaptenzorg (op 15 boerderijen), re-integratie op de arbeidsmarkt (14 keer), jeugdzorg (5 keer) en psychiatrische zorg (3 keer). Opgeteld zijn dit 37 zorgfuncties op 32 zorgboerderijen. Sommige bedrijven bieden dus meerdere soorten zorg aan. Hoewel de belangstelling om op biodynamische wijze bijen te houden zeer groot is (er zijn 1100 imkers aangesloten bij het e-mailnetwerk van de BD-imkerwerkgroep) zijn er geen Demeter gecertificeerde bijenhouders. Deze imkers richten zich namelijk niet op de verkoop van honing (waarbij een keurmerk gewenst zou kunnen zijn), maar op nieuwe manieren van bijenhouden waarbij de gezondheid van de bij centraal staat. Tot voor kort was het voor de imkers hier zelfs niet mogelijk om een biologisch certificaat te verkrijgen. In het dichtbevolkte Nederland is het praktisch onmogelijk om te voldoen aan de internationale norm dat er binnen 3 kilometer rond de bijenkast alleen biologische landbouw of natuurgebied moet liggen. In maart 2014 heeft controleorganisatie Skal regels vastgesteld over hoe een imker in Nederland dient om te gaan met deze norm. Figuur 1.7 Demeter areaal (ha) per gewasgroep (incl. omschakelaars) in Nederland Voedergewassen en weiland Land onder natuurbeheer Akkerbouw (graan, aardappel, ui, biet) Overige grove groenteteelt Fijne groenteteelt Fruitteelt (hard en zacht fruit) Bedekte teelt (kas en platglas) Overig (erf, water, bos) Land zonder vast contract Industriegroenten 287 4,9% 213 3,6% 122 2,1% 110 1,9%% 22 0,4% 492 8,4% 404 6,9% 690 11,8% 1194 20,4% 2311 39,5% Gewassen Van het biodynamische areaal bestaat 39,5% uit weiland en voedergewassen (zie figuur 1.7). Dat hangt samen met de norm dat rundvee bedrijven minimaal 80% van hun voedergewassen zelf moeten verbouwen. Veehouders gebruiken dus veel voer van eigen bodem en er wordt weinig voer geïmporteerd uit het buitenland. Een vijfde deel van het Demeter areaal bestaat uit land onder natuurbeheer. Dit zijn voornamelijk (graan)akkers of weides die zijn gepacht van natuurorganisaties, zoals Staatsbosbeheer of Natuurmonumenten. Natuurorganisaties die pachters zoeken, werken graag samen met biodynamische boeren, omdat hun werkwijze goed aansluit bij natuurbeheer. In 2013 heeft Demeter Internationaal een nieuwe norm voor biodiversiteit vastgesteld: 10% van het areaal van de boerderij of tuinderij moet uit natuurwaarden bestaan, zoals bloemrijke akkerranden, solitaire bomen, Figuur 1.8 Het aandeel zorgboerderijen van alle biodynamische bedrijven en het soort zorg 32 24,8% 97 75,2% Aantal bedrijven zonder zorg Aantal bedrijven met zorg 15 Gehandicaptenzorg 14 37 3 Re-integratietraject 5 Jeugdzorg Psychiatrische zorg Het aantal zorgfuncties (37) is groter dan het aantal zorgboerderijen (32), omdat sommige boerderijen meerdere soorten zorg aanbieden 6

1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS 1.3 Demeter land- en tuinbouw in Vlaanderen Eind 2014 waren 4 Vlaamse bedrijven aangesloten bij Stichting Demeter (zie figuur 1.9). Samen bewerkten zij 65 hectare. Met een gemiddeld oppervlak van 16 hectare zijn ze dus kleiner dan Nederlandse biodynamische bedrijven, die gemiddeld 45 hectare groot zijn. Nieuwkomer dit jaar was tuinderij Samenland bij Kasteel Nieuwenhoven in Sint Truiden. Het is de eerste permacultuur-tuinderij met een Demeter licentie. Het natuurlijke ecosysteem vormt bij permacultuur de inspiratiebron voor de inrichting van het teeltsysteem. Op het perceel van Samenland zijn om de 20 meter bosranden gecreëerd: stroken met vaste soorten zoals appels, pruimen en bessen. Hoge en lage bomen, struiken en kruiden zijn zo geplant, dat de zoninstraling zeer efficiënt benut wordt. Tussen de boomstroken liggen stroken met groentegewassen. Ook zijn er acht waterpoelen en 30 bijenvolken. De klanten van Samenland zijn nauw bij het bedrijf betrokken volgens de principes van de Community Supported Agriculture. Ook de andere drie aangesloten Vlaamse bedrijven richten zich voornamelijk op directe verkoop via huisverkoop en groenteabonnementen. Naast de 4 Demeter bedrijven zijn er in Vlaanderen nog 9 andere landen tuinbouwbedrijven die volgens de biodynamische methode werken, maar zij hebben geen Demeter licentie aangevraagd. Bij de afzet van hun producten gebruiken zij dus niet het Demeter keurmerk, maar ze doen bijvoorbeeld wel mee met de Vlaamse werkgroep van de BD-Vereniging, ze bezoeken de winterconferentie van de BD-Vereniging en/of ze doen mee aan BD-beroepsontwikkeling of Collegiale Toetsing. Hoewel Collegiale Toetsing (zie ook pag. 20) ontwikkeld is als instrument voor Demeter certificering, doen in Vlaanderen ook niet-demeter bedrijven eraan mee. 1.4 Demeter Internationaal Wereldwijd waren er in 2014 4.928 biodynamische bedrijven in 50 landen. Het totale areaal was 156.392 hectare (zie figuur 1.10). Daarvan lag 5.602 hectare (3,6%) in Nederland en 100 hectare in België. De Vlaamse bedrijven worden gecertificeerd door Stichting Demeter in Nederland en de Waalse bedrijven via de Demeterorganisaties in Frankrijk en Luxemburg. Verreweg het grootste deel van het internationale Demeter areaal ligt in Duitsland, namelijk Figuur 1.9 Ontwikkeling aantal bedrijven in Vlaanderen 5 4 5 3 4 2010 2011 2012 2013 2014 Aantal gecertificeerde Demeter bedrijven Aantal bedrijven in omschakeling naar Demeter De deelnemers van de Assembly van Demeter Internationaal in Frankrijk 44,3%. Het karakter van de bedrijven kan per een nieuwe bereidingswijze ontwikkeld. Het land enorm verschillen: de 4.210 hectare in effect van dit preparaat in de wijnbouw is zo Zwitserland wordt bewerkt door 255 boeren, duidelijk zichtbaar, dat ook niet biodynamische terwijl het bij de 3.831 hectare in Tsjechië wijnbouwers het graag gebruiken. Ook slechts om 4 boerderijen gaat. In veel landen schakelen veel wijnbouwers om naar is de biodynamische sector nog erg klein. Er Demeter: twee derde van de bedrijven die bij zijn 15 landen met 1 tot 3 Demeter bedrijven. Demeter Frankrijk zijn aangesloten, zijn wijnboeren. Demeter Internationaal is een vereniging van Tijdens de Assembly is gestemd over een nationale Demeter organisaties wereldwijd aantal vernieuwingen van de regelgeving (zie ook 4.1). Er zijn 18 landen aangesloten die en ook is de kern van het internationale biodynamische volledig lid zijn ze hebben een eigen werk vastgesteld in deze visie: Demeter-organisatie en 5 gastlanden die We want an Agri-Culture which impels and door Demeter Internationaal worden begeleid. empowers people to unfold their individual Jaarlijks vindt een Assembly plaats om potential, develop their consciousness and actuele vraagstukken en aanpassingen van de become judicious. Met deze missie: In order normen te bespreken. to achieve our vision we want to provide In juni 2014 vond deze plaats in Frankrijk bij farmers with the opportunity to implement het bedrijf van Pierre en Vincent Masson, die Agri-Culture for the future and thereby zich hebben toegelegd op de grootschalige provide schooling and capacity building in productie van preparaten. Daarbij hebben ze order to improve the quality of work. 1 3 7

FEITEN EN CIJFERS 1 Demeter land- en tuinbouw in Nederland en Vlaanderen Internationaal is er veel belangstelling voor de Collegiale Toetsing die in Nederland is ontwikkeld (zie pag. 20). In verschillende deelstaten van Duitsland zijn deze Farm Talks, zoals Collegiale Toetsing internationaal wordt genoemd, al geïntroduceerd en gaan ze zelfs verder dan Nederland: er wordt geëxperimenteerd met individuele ontwikkelingsgesprekken voor handel en verwerking. Groepsgesprekken liggen moeilijk in de handel vanwege de concurrentie. Demeter Internationaal draagt bij aan de ontwikkeling van biodynamische landbouw door onder meer het werk van de Landbouwsectie van de internationale antroposofische vereniging te ondersteunen. Deze Landbouwsectie organiseert ieder jaar en dat gebeurt al sinds 1925 een internationale biodynamische landbouwconferentie. Deze vindt plaats in het Goetheanum in Dornach (Zwitserland), het ontmoetingscentrum voor antroposofie dat op initiatief van Rudolf Steiner is gebouwd. De conferentie van 2014 had het thema de bijen als scheppers van relaties, een thema dat volgens een van de organiserende imkers te danken was aan Rudolf Steiner én de varroamijt. De varroa heeft ons gewekt, anders zouden we nu nog gangbaar imkeren. Uit 29 landen waren 500 mensen naar Dornach gekomen, en het zouden er veel meer zijn geweest als er geen verbouwing had plaats gevonden in de grote zaal. Opvallend was de passie waarmee de imkers over het wezen van de bijen spraken. Door hun aanstekelijke enthousiasme zien steeds meer mensen in dat er een directe relatie is tussen (de bloemen in) het landschap en de gezondheid van de voor de voedselvoorziening onmisbare bijen. Overal ontstaan initiatieven om aan een bloeiend landschap te werken. Dat mensen uit zoveel landen aan dezelfde doelen werken en elkaar inspireren, geeft de biodynamische beweging veel kracht. Figuur 1.10 De top 10 van landen met Demeter landbouw (areaal in ha) in 2014 In deze tabel zijn de bedrijven in omschakeling niet meegenomen en daarom wijken de Nederlandse cijfers iets af van eerder genoemde cijfers (Bron: Demeter Internationaal) 1 Duitsland 69.324 44,3% 2 Frankrijk 3 Italië 4 Hongarije 5 Oostenrijk 6 Nederland 7 India 8 Groot-Brittannië 9 Zwitserland 10 Tsjechië 40 België 9.800 6,3% 8.934 5,7% 7.363 4,7% 5.679 3,6% 5.602 3,6% 5.162 3,3% 4.958 3,2% 4.210 2,7% 3.831 2,4% 100 0,1% 156.392 Totaal areaal wereldwijd (ha) In het door Rudolf Steiner ontworpen Goetheanum in het Zwitserse Dornach komen jaarlijks honderden biodynamische boeren en geïnteresseerden bijeen voor themabijeenkomsten 8

Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie REPORTAGES BODEMLEVEN Wat vertelt de bodem? Knolvoet. Het is een lastige schimmel - ziekte in koolgewassen. De tuinders op De Hooge Kamp werden ermee geconfronteerd én hebben het opgelost. Hoe? Door te luisteren naar wat de bodem hen te vertellen heeft. Tuinder Reni ter Wal vertelt welk proces ze hebben doorlopen. Vijf jaar geleden kregen we last van knolvoet en ook de grasklaver stond er niet optimaal bij. We zijn niet gaan mopperen. Vanaf het begin hebben we gezegd: de bodem heeft ons iets te vertellen, wij zijn nu aan zet. We zagen het als een uitdaging om de bodem terug in evenwicht te brengen. In de afgelopen dertig jaar zijn er op dit bedrijf regelmatig grondanalyses gemaakt. Uit die gegevens konden we aflezen dat het organisch stofgehalte, de zuurgraad en kali in de loop der jaren waren afgenomen. Wij realiseerden ons: er zijn zoveel vakmensen die hier verstand van hebben, laten we hen vragen om mee te kijken. Dat heeft veel goede adviezen opgeleverd, waarmee wij aan de slag zijn gegaan. We zijn begonnen met een oppepper van natuurcompost, bekalking en kalikorrels. Vervolgens hebben we gekeken hoe we het binnen de kringloop van het bedrijf structureel kunnen aanpakken met groenbemesters, de wijze van bemesting en een aangepast teeltplan. Klantgericht Mijn partner Roel en ik zijn vijftien jaar geleden als marktverkopers bij De Hooge Kamp gestart. Wij studeerden toen bos- en natuurbeheer in Arnhem. Na een tijdje zijn we gevraagd om op de tuinderij mee te werken. Vanuit de praktijk zijn wij in het tuindersvak gegroeid. Het ligt in onze achtergrond om heel klantgericht te werken. Doordat we onze producten regionaal en direct afzetten, hebben we een intensief teeltplan met ruim zestig gewassen. Kool is zwaar vertegenwoordigd omdat onze klanten graag een brede variatie aan kool willen, zoals raapstelen, paksoi, bloemkool en spruiten. We waren echter zo met de wens van de klant bezig, dat de bodem te weinig aandacht kreeg. Daar is nu verandering in gekomen. Toen Roel en ik afgelopen winter over de tuin liepen, zagen we winterrogge, Japanse haver, wintererwt en grasklaver staan. We zeiden tegen elkaar: het is ons gelukt om de groenbemesters maximaal te integreren. Seizoenskrachten verbazen zich over de hoeveelheid wormen die ze bij het planten en oogsten tegenkomen. Er is inderdaad meer bodemleven dan vroeger. Als jonge ondernemers hebben we deze tijd nodig gehad om vanuit de afzetkant te aarden op dit bedrijf. Ik heb het gevoel dat ik nu zowel de klant als de bodem respectvol in beeld heb. De grond heeft weer veerkracht. De knolvoet is nog niet helemaal weg, maar hij houdt zich rustig. Zijn stille aanwezigheid houdt ons scherp. 9 9

REPORTAGES Biodynamisch als inspiratiebron voor innovatie DIERENWELZIJN Familiekudde Het is melkveehouder Gerjo Koskamp van Boerderij Ruimzicht in Halle (Gelderland) gelukt om een hoog celgetal in zijn melk structureel te verlagen. Hoe? Met een familiekudde. Alle leeftijden van kalf, pink, vaars tot melkkoe lopen bij elkaar. Het effect is een stressvrije veestapel. Vijf jaar geleden ben ik als eerste in Nederland met de enige échte familiekudde gestart. De aanleiding was het hoge celgetal in onze melk. Dat vertelt mij dat het afweersysteem van de koe actief is. Vaak wijst een hoog celgetal op een uierontsteking, maar mijn koeien waren gewoon gezond. Ik kon niks aantoonbaars vinden. Behalve dat het invoegen van nieuwe vaarzen bij de melkkoeien tot heftige rangordegevechten leidde. Ik heb vroeger heel veel natuurfilms gekeken. Daarin heb ik gezien dat in de natuur alle leeftijden in één kudde lopen. Ik ben dat zoveel mogelijk gaan kopiëren: kalfjes, pinken, vaarzen en melkkoeien houd ik nu bij elkaar. In de natuur zwerft de stier zo n beetje rondom de kudde. Bij mij heeft hij een privéweitje met zicht op de dames. De enige ingreep die ik doe, is de kalfjes na twee maanden uit de kudde halen zodat ze het afleren om melk te drinken. Na een half jaar breng ik ze als groot kalf weer terug. De dieren omarmen het systeem. Ik zie geen rangordegevechten meer. De kalfjes krijgen hooguit wat opvoedkundige stootjes. Te gekke dingen De familiekudde is een logische stap binnen de ontwikkeling van mijn bedrijf. Mijn vader was gangbaar boer maar ik vond het een hard systeem waarin ik mijn ei niet kwijt kon. Toen ik in Wageningen studeerde, ontdekte ik dat het ook anders kon. Mijn vader wilde samen met mij wel omschakelen naar biologisch. Ik wilde echter nog verder innoveren. De overstap naar biodynamisch was voor mijn vader te groot. Dat was het moment dat ik het bedrijf volledig van mijn ouders overnam. Ik was toen los van de oude generatie en had alle ruimte en vrijheid om echt te gekke dingen te gaan doen. We maakten een heuvelstal en beweiden nu s zomers en s winters. Recent heb ik functionele houtsingels in de weilanden aangeplant. Voor boeren in mijn omgeving is dat onbegrijpelijk. Zij kappen bomen weg en ik plant ze juist aan. Die bomen wortelen diep en halen mineralen naar boven waar mijn koeien weer profijt van hebben. Ik streef naar een agro-ecosysteem waarin ik met de natuur kan samenwerken. 10

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2.1 Aantal licentiehouders Stichting Demeter certificeert bedrijven in Nederland en Vlaanderen die Demeter producten verwerken of verhandelen. Ook boerderijen met een verwerkingstak, zoals een kaasmakerij, een kruidendrogerij of een stroopkokerij, moeten naast hun landbouwlicentie een bereidingslicentie aanvragen. In 2014 steeg het aantal handelaren en verwerkers dat bij Stichting Demeter is aangesloten van 58 naar 59 (zie figuur 2.1). Hiervan zijn er vijf in Vlaanderen gevestigd. Het aantal boerderijverwerkers schommelt: in 2013 hielden drie boeren op met hun verwerkingstak, maar in 2014 kwamen er weer vier nieuwe bij. Het aantal steeg naar 31, waarvan één in Vlaanderen ligt. Het totale aantal handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen samen steeg in 2014 van 85 naar 90. Bij de boerderijverwerkers is niet echt een trend zichtbaar, maar het aantal handelaren en verwerkers vertoont wel duidelijk een gestaag stijgende lijn. Alle Demeter licentiehouders hebben ook een licentie bij Skal voor het verwerken of verhandelen van biologische producten. In 2014 waren er bij Skal 2138 biologische handelaren en verwerkers, inclusief boerderijverwerkers, ingeschreven (zie figuur 2.2). Het aantal bedrijven in Nederland met een Skal licentie is met 184 toegenomen, een groei van 9,4% ten opzichte van 2013. Het aantal Nederlandse handelaren en verwerkers met een Demeter licentie groeide van 78 naar 84 (dus Vlaanderen niet meegeteld); dat is 7,7% groei ten opzichte van 2013. Bron biologische cijfers: Skal Figuur 2.1 Aantal licentiehouders in Nederland en Vlaanderen 72 76 43 29 47 29 84 85 54 30 58 27 90 59 31 2010 2011 2012 2013 2014 Aantal boerderijverwerkers Aantal handelaren en verwerkers Figuur 2.2 Het aandeel Demeter van het totale aantal handelaren en verwerkers (inclusief boerderijverwerkers) in Nederland 25% Stijging van het totale aantal van 2010-2014 1.954 2138 Biologisch Demeter 78 4,0% 84 3,9% 2013 2014 11

FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen 2.2 Demeter omzet van de licentiehouders De omzet van biologische producten in Nederland in de supermarkt, de speciaalzaak en de horeca ligt rond de 1 miljard euro. Ervan uitgaand dat 10% van het biologische areaal op biodynamische wijze wordt bewerkt, liggen de consumentenbestedingen aan Demeter producten naar schatting rond de 100 miljoen. Deze grove schatting kan echter niet gestaafd worden met harde cijfers, omdat in de statistieken van biologische omzetcijfers geen onderscheid wordt gemaakt tussen gewoon biologische en Demeter producten. Ook komen veel biodynamische producten zonder Demeter keurmerk in winkels terecht. Figuur 2.3 Totale omzet van Demeter handelaren, verwerkers en boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro) 15,90 15,19 12,93 13,16 11,71 35,7% Stijging van 2010 2011 2012 2013 2014 2010-2014 Figuur 2.4 Omzet van Demeter handelaren en verwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro) Wel heeft Stichting Demeter betrouwbare cijfers die laten zien hoe de Demeter omzet van de licentiehouders zich ontwikkelt door de jaren heen. De aangesloten bedrijven geven namelijk jaarlijks aan Stichting Demeter door welke omzet zij realiseren uit de verkoop van Demeter producten, die ze verwerken of (opnieuw) verpakken (zie kader). Hieruit blijkt dat de omzet van handelaren en verwerkers (inclusief boerderijverwerkers) in 2014 is gegroeid van 15,2 naar 15,9 miljoen euro (zie figuur 2.3). Het aandeel van de Vlaamse bedrijven hierin is klein, een half procent. De totale omzet die wordt weergegeven in figuur 2.3 is een optelsom van de omzet van de handels- en verwerkingsbedrijven (zie figuur 2.4) en die van de boerderijverwerkers (zie figuur 2.5). De cijfers tonen een vergelijkbare trend: sinds 2010 ligt de groei op resp. 35,3 en 37,5 procent. De groei van de omzet is mede te danken aan de promotieactiviteiten die Stichting Demeter heeft georganiseerd samen met winkelketens en andere organisaties (zie hoofdstuk 3 en 4). Het Demeter keurmerk komt daardoor op de winkelvloer én in de media prominenter in beeld. 12,58 12,15 10,15 10,38 9,30 35,3% 2010 2011 2012 2013 2014 Stijging van 2010-2014 Figuur 2.5 Omzet van Demeter boerderijverwerkers in Nederland en Vlaanderen (in miljoen euro) 3,32 3,04 2,78 2,78 2,41 37,5% 2010 2011 2012 2013 2014 Stijging van 2010-2014 Demeter producten zijn in Nederland voor het overgrote deel te koop via de 337 bio logische speciaalzaken (natuurvoedingswinkels). Daarnaast zijn veel Demeter boerderijen gericht op rechtstreeks contact met de consument via boerderijwinkels, groenteabonnementen, boerenmarkten, webwinkels en bezorg diensten. Voor veel biodynamische ondernemers gaat het vormgeven van een toekomstbestendige landbouw samen met het bouwen aan een duurzame economie. Daarbij ontstaan vernieuwende initiatieven, zoals de klantencoöperatie met 2000 koedeelhouders bij boerderij Veld en Beek (zie pag. 18). Ook groothandel Odin heeft zich omgevormd tot een coöperatie met ruim 2000 leden en dit ledenaantal groeit door. 12

2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen FEITEN EN CIJFERS Ook de afzet van biodynamische producten via de groothandel heeft een meer regionaal karakter, wat boeren en telers minder afhankelijk maakt van de grillen van de wereldmarkt. Dat bleek bijvoorbeeld toen Rusland in augustus 2014 aankondigde de import van groente en fruit uit de EU te verbieden. De markt voor gangbare appels stortte in. Om de markt te ontlasten, kregen fruittelers een vergoeding van de EU als ze hun appels lieten hangen. De appels van Boomgaard ter Linde (zie ook pag. 17) gingen echter gewoon voor een goede prijs weg, net als andere jaren. De boycot had geen enkele invloed, vertelt Piet Korstanje: Integendeel. De biologische sector wordt er sterker van. Mensen gaan door die boycot nadenken waar hun eten vandaan komt. Biodynamische kwaliteit Leven begint met Demeter Uitleg bij de cijfers Waarom is er zo n groot verschil tussen de grove schatting aan consumentenbestedingen en de omzetcijfers in deze grafieken? Allereerst is de winkelmarge bij de consumentenbestedingen voor biologisch wel meegeteld en bij onze omzetcijfers van de Demeterlicentiehouders niet. Verder geven de handelaren en verwerkers alleen de omzet door van producten die zij met het Demeter keurmerk op de markt brengen. Omdat er nog onvoldoende vraag naar is, komen niet alle producten van Demeter landbouwbedrijven met dit keurmerk op de markt. Een deel gaat mee in de stroom van gewoon biologisch. Komen Demeter aardappels bijvoorbeeld zonder Demeter keurmerk in een zak met het Europees biologisch keurmerk terecht, dan worden ze niet in deze omzetcijfers meegenomen. Toe aan een nieuwe ontwikkelingsstap als boer of tuinder? Geïnteresseerd in het bieden van producten met meerwaarde in uw winkel? Geïnteresseerd in de handel of verwerking van biodynamische producten? Ga dan eens kijken bij www.stichtingdemeter.nl Als sinds 1928 is Demeter het keurmerk voorbiodynamische voeding Via advertenties, zoals deze, draagt Stichting Demeter bij aan de bekendheid van Demeter Ook alle onverpakte aardappelen, groente en fruit komen niet voor in deze omzetcijfers. Geïmporteerde producten worden in het land van herkomst gecertificeerd. Het deel van de import dat niet in Nederland wordt verwerkt of herverpakt, verschijnt dus niet in deze omzetcijfers. Export van Demeter producten gerealiseerd door de licentiehouders, zit wel in deze omzetcijfers, maar de export van onbewerkte versproducten niet. 13

FEITEN EN CIJFERS 2 Demeter handel en verwerking in Nederland en Vlaanderen Licentiehouders Handelaren en verwerkers Bedrijf Plaats Bedrijf Plaats Aaldering Bio ui Biddinghuizen Sensient Dehydrated Flavours Elburg Agrico (afd Bioselect) Emmeloord Simon Levelt B.V. Haarlem Agrifirm Plant BV (biologische afdeling) Apeldoorn Texelse Milieuvr. Natuurprodukten B.V. Den Burg Ardo Food Ingredients BV Veghel Thylbert bvba Oedelem BD Graan B.V. Middenmeer Udea BV Veghel BD-Totaal Houten Usselerriet BV Enschede Bio Kaas BV Molenschot V.O.F. 't Bakhuis Alkmaar BioCuisine BV Haaksbergen Van Gorp Diervoeders BV Waalwijk Biol. slagerij Ton Molenaar vof (Dynamic Meat) Amersfoort Verbeek Groothandel B.V. Brummen BioRomeo B.V. Ens Wessanen Benelux B.V Amsterdam Zuid Oost CêlaVíta BV Wezep Zonnemaire, Biologische Bakkerij Ad van der Westen BV Waspik Curt Landuyt Moorslede CZ. Rouveen u.a. Rouveen De Commandeursmolen BV De Halm B.V Mechelen Heeswijk-Dinther Licentiehouders Boerderijverwerkers De Keuken & Zo De Nieuwe Band Oudeschild Marum Bedrijf Plaats De Producent - veevoeders Bodegraven Boerderij De Hondspol BV Driebergen De Traay BV Lelystad Boomgaard Ter Linde Oostkapelle Ecomel BV Limmen Buitenplaats Eenigenburg Eleonas Sprl Brussels CV Ter Linde Oostkapelle Estafette Associatie (Odin-Abonnementen C.V.) Geldermalsen De Bolster Epe Estafette Odin BV Geldermalsen De Dennenkamp Rekken Fritz Vanlerberghe Passendale De Grote Kamp Drempt Frumarco BV Reuver De Kompenije Drachtstercompagnie Green & White BV Huissen De Lindelaar Oploo Gunnewick vof Korenmolen "De Vier Winden" Vragender De Muyehof Nieuwerkerk Hartog B.V. Abbekerk De Naoberhoeve Echten Hermus B.V. Made De Noorderhoeve Schoorl Het Blauwe Huis B.V. Ruinerwold De Vijfsprong Vorden Het Zonnelied B.V. Zeewolde Flobus Kiel Windeweer Joannusmolen BV Cuijk Fruitbedrijf Ruissen Varik Kaasmakerij Henri Willig BV Heerenveen Hansketien Mantinge Korenmolen 't Roode Hert Alkmaar Harmannahoeve Harlingen Kroon B.V. Nieuwegein Het Willink Ane Kroon Biologisch BV. Amsterdam Kaasboerderij "Noorderlicht" Noordeloos Lovian Zutphen Maatschap Vos Kraggenburg Maasoever Cold Store BV Waspik Mts. Nieuw Bonaventura 's Gravendeel Machandel BV Organic Foods Haulerwijk Nieuw Bromo Hornhuizen Marc't Marknesse Novalishoeve Den Hoorn Meurens Natural Herve Saanenhof Heeze Mts. Klaas de Lange Weerribbenzuivel Nederland Seaking Rotterdam B.V. Ophemert Natudis Nederland B.V. Harderwijk V.O.F. Ridammerhoeve Amstelveen ODI "De Dageraad" B.V. (Aurora) Ven-Zelderheide Vof Fruitteeltbedrijf De Ring Oud Sabbinge Oerlemans Foods Nederland BV Venlo Warmonderhof Boomgaard Dronten Organic Flavour Company BV Veenendaal Widar Fonds VZW Merksplas Proverka BV Vijfhuizen WKG. De Klompenhoeve Egmond a/d Hoef Reudink BV Lochem Ygdrasil Zorgtuinderij Sijbekarspel 14

SAMENWERKENDE ORGANISATIES 3 BD en Demeter in ontwikkeling in 2014 SAMENWERKENDE ORGANISATIES 3 BD en Demeter in ontwikkeling in 2014 Creatief denken in De Kunsthal, waarnemen met 12 zintuigen op De BioVak en verbindingen leggen tijdens het Toekomst Zaaien. Door dit soort activiteiten gezamenlijk te organiseren dragen de organisaties uit het biodynamisch veld bij aan ontwikkeling en vernieuwing. Creatief denken in De Kunsthal De creatieve denkkracht van Rudolf Steiner heeft op veel gebieden voor vernieuwing gezorgd tot aan de dag van vandaag, zei hoogleraar organische architectuur Pieter van Ree bij de opening van de Inspiratiemiddag voor biodynamische landbouw. Op deze bijeenkomst, die op 18 september in De Kunsthal in Rotterdam werd gehouden, kwamen 160 belangstellenden af. 90 Jaar nadat Steiner met zijn landbouwlezingen de kiem legde voor de ontwikkeling van de biodynamische landbouw, bood De Kunsthal een overzichtstentoonstelling van zijn leven en zijn werk, onder de titel Alchemie van het Alledaagse. Een wandeling door de expositiezalen liet zien hoe veelzijdig en vernieuwend Steiner is geweest, niet alleen in de landbouw, maar ook in (bewegings)kunst, architectuur, onderwijs, zorg en geneeskunst. Steiner wist steeds wetenschap, kunst en spiritualiteit te verbinden. Die creatieve denkkracht is een onmisbaar instrument bij het leren zien van samenhangen. Dat maakt de biodynamische landbouw vandaag de dag zo relevant, aldus Bert van Ruitenbeek van Stichting Demeter. Boeren, tuinders en andere betrokkenen zoeken op alle niveaus naar verbinding. Daarmee geven ze tegengas aan de eenzijdige gerichtheid van de samenleving op economische groei. Van Ruitenbeek: Het rendements-denken leidt tot ontbinding: negatieve effecten worden afgewenteld op mens en milieu en de landbouw raakt losgezongen van zijn sociale en ecologische context. Biodynamische boeren en tuinders zijn vaak voortrekkers van vernieuwing en het letterlijk weer in cultuur brengen van de landbouw. Ook hoofdspreker Michiel Rietveld zette het leren zien van samenhangen in levensprocessen centraal. Grote gehelen kun je innerlijk waarnemen. Denk aan cellen in organen, vervolgens aan organen in een organisme. Zo kun je consequent doordenken in steeds grotere, Odin Imker Jos Willemse (geruite blouse) vertelt over de twee bijenkasten (rechts) die op het dak van De Kunsthal zijn geplaatst levende gehelen. Op die manier kunnen we spirituele waarnemingsinstrumenten ontwikkelen. Zo ga je ook zien dat de aarde een levend organisme is. We moeten de aarde als onze bruid of bruidegom beschouwen en haar met liefde, aandacht en respect behandelen. Om dat te kunnen, moeten we in de eerste plaats werken aan onze innerlijke scholing. Rietveld sloot zijn verhaal af met een oproep: Biodynamische pioniers hebben hun nek uitgestoken en doen dat nog steeds, soms met veel tegenwind. Een groot applaus voor alle biodynamische boeren en tuinders! Een staande ovatie volgde. Drie boeren gaven vervolgens een voorbeeld van hoe hun bedrijf zich vernieuwt vanuit de vragen die ze zichzelf stellen. Wat zou er gebeuren als ik de fosfaatbemestingsadviezen niet volg?, dacht Piet van IJzendoorn, boer op Zonnehoeve. Glastuinder Rob van Paaschen vroeg zich af Waarom gaat het in de natuur niet fout en in mijn kas wel?. Terwijl tuinder Henk Bunskoek van alles aanplantte om meer bloemen en dus sterkere bijen te krijgen, merkte hij dat de bijen zijn bedrijf sterker maakten. De inspiratiemiddag werd een succes dankzij de samenwerking van Stichting Demeter, BD-Vereniging en de Antroposofische Vereniging. 15