Met samenvatting van het essay van Eva Rovers Kunstgeschiedenis Docente: Karin de Jonge Studente: Suzette Roza
Inhoudsopgave - Samenvatting essay Eva Rovers blz. 3 - Kröller- Müller essay blz. 4 - Bronvermelding blz. 5 2
Samenvatting Essay Eva Rovers Vergeten aanjagers van de kunstwereld. Door de eeuwen heen hebben verzamelaars van kunst een belangrijke rol gespeeld in de kunstgeschiedenis. De invloed en belang van verzamelaars is echter nauwelijks erkend in de wereld van de kunst. Eva Rovers, promovendus aan de Rijksuniversiteit van Groningen, betoogt dat er meer onderzoek gedaan moet worden naar de betekenis van verzamelaars voor de kunstwereld. Een voorbeeld van een belangrijke Nederlandse verzamelaar is Helene Kröller- Müller. Door haar vermogen kon zij aan het begin van de 20e eeuw een grote verzameling moderne kunst aanleggen. Door haar grote collectie van Van Gogh, wist zij zich te onderscheiden van andere verzamelaars en kreeg erkenning in de kunstwereld. De aankopen van Helene Kröller hadden direct effect op de marktwaarde van de schilderijen van Van Gogh. Niet alleen op dit gebied had haar werkwijze invloed, maar ook op het gebied van publieke bekendmaking. Door Helene s mening dat haar verzameling voor andere toegankelijk moest zijn, organiseerde ze zelf tentoonstellingen en stelde ze haar werken beschikbaar buitenlandse tentoonstellingen. In 1938 werd haar museum, met een uitgebreide collectie van moderne kunst, geopend. Naast Helene Kröller- Müller zijn er meer verzamelaars geweest die grote invloed hadden op het publiek. Ook vandaag zijn verschillende verzamelaars, als Dirk Scheringa en Han Nefkens die hun eigen verzameling onderbrengen in een museum of in bruikleen geven aan musea. Ook worden bedrijfscollecties toegankelijk gesteld voor publiek, waarbij ze bijdragen aan de beïnvloeding van het kunstklimaat. Het is bevreemdend dat verzamelaars, die een grote invloed hebben op de kunstgeschiedenis tot nu toe bijna geen rol spelen in onderzoek. De afgelopen jaren is hier echter wel verandering in gekomen. Er worden congressen en symposia georganiseerd en ook proefschriften en publicaties geschreven rondom dit onderwerp. Deze ontwikkeling heeft twee oorzaken die hieraan ten grondslag liggen. Ten eerste zijn er vermogende mensen die hun geld aan kunst willen besteden. Ten tweede is de sturing van de overheid in de kunstwereld de afgelopen jaren afgenomen en worden er geen subsidies meer verstrekt. Door deze twee ontwikkelingen moet er in de kunstwereld een nieuw evenwicht gevonden worden tussen particulier, kunstenaar en overheid. Hiervoor is onderzoek en debat nodig, maar binnen de opleidingen van kunstgeschiedenis is hier echter momenteel geen aandacht voor. Deze lacune zou kunnen opgevuld worden door een masteropleiding en onderzoeksprogramma die aandacht besteedt aan economie, sociale wetenschappen en cultuurgeschiedenis. Door deze breed georiënteerde opleiding zijn kunstcritici in staat de verzamelaar een belangrijke plek in de kunst te geven. 3
Mijn visie op het essay van Eva Rovers. Eva Rovers zet kort uiteen wat er de afgelopen eeuw gebeurt is binnen de kunstwereld op het gebied van het kunst verzamelen. Zij laat de toegevoegde waarde zien die verzamelaars hebben op het gebied van kunst. Tegelijkertijd komt naar voren dat deze waarde in het verleden sterk ondergewaardeerd geweest is, maar dat daar de afgelopen jaren verandering in komt. Ik vind de opbouw van het essay gestructureerd. Eva Rovers geeft duidelijk weer in welke situatie de kunstwereld zich nu bevindt en wat eventuele mogelijkheden kunnen zijn om deze verder te ontwikkelen door het opzetten van een interdisciplinaire masteropleiding. Dat zij pleit voor een masteropleiding waarin economie, sociale wetenschappen en cultuurgeschiedenis verenigd worden, vind ik een waardevolle toevoeging aan de huidige kunstwereld. Doordat de overheid steeds minder kunstzinnige instellingen subsidieert, moeten er nieuwe oplossingen gevonden worden die hun waarde toevoegen aan de kunstwereld. Deze waarde kan in de interdisciplinaire masteropleiding liggen, waar mensen opgeleidt worden om verzamelaars, zoals Helene Kröller- Müller, te adviseren bij hun aankopen. Een goed opgeleide en onafhankelijk adviseur zal een verzamelaar in de ontwikkeling van de huidige kunstwereld beter kunnen adviseren, dan de emotionele beleving van een kunstwerk dat in veel omstandigheden leidt tot de aankoop van het kunstwerk. 4
Kröller- Müller Essay In dit essay wil ik mijn beschouwing geven over de verzameling van Helene Kröller- Müller en de ontwikkeling van de beeldentuin. Tevens wil ik ingaan op de ontwikkeling van het museum en de visie hierbij. Ik begin met een uiteenzetting over de beeldentuin om van daaruit over te gaan op de verzameling van Helene Kröller- Müller en haar visie daarbij. Tot slot wil ik kort bespreken hoe het museum in de lijn van Helene Kröller- Müller de kunstverzameling onderhoudt en uitbreidt. Na een halfuur midden in de natuur gefietst te hebben komen we aan op het terrein waar het Kröller- Müller museum zich bevindt. Via een ingang bij de beeldentuin maken we direct kennis met kunst in de natuur. Het is overweldigend hoe je midden in de natuur kunt lopen van kunstwerk naar kunstwerk. De beeldentuin rondom het Kröller- Müller is dan ook een mooie overgang tussen de natuur en het museum zelf. In de beeldentuin krijgen de meest uiteenlopende beelden de aandacht. Figuratieve en abstracte objecten wisselen elkaar af. De opzet van de beeldentuin is erg goed gedaan. Sommige beelden staan gegroepeerd, anderen vallen niet eens op in de natuur. Zoals een boom van brons, die afwijkt van andere bomen doordat zijn hele wortelstelsel over de grond verspreidt is. De versmelting van kunst en natuur is op duidelijke wijze weergegeven. Het beleven van de combinatie van kunst en natuur zet mij tot nadenken. Wat wil men zeggen met deze beeldentuin? Giuseppe Penone, Otterlose Beuk, 1987-88 Dat de architecten van de beeldentuin op zoek zijn naar contrast en relatie tussen kunst en natuur, wordt al snel duidelijk aan de diversiteit van de beelden. Tevens nodigen de verschillende soorten begroeiingen uit tot een doordachte compositie van beeld en natuur. Dit zie ik duidelijk terugkomen in de opzet van de beeldentuin en het bos. Beelden onderling sluiten op elkaar en de omgeving aan. Het valt mij op dat juist het contrast tussen abstracte beelden en de natuur tot de verbeelding spreekt. Je wordt als kijker uitgedaagd om de relatie tussen beeld en omgeving te ontdekken. 5
Het contrast op de foto tussen het beeld en de natuur is duidelijk waar te nemen. Het strakke, koele materiaal staat lijnrecht tegenover de noestige, houten stammen van de bomen. Naast dit contrast ontstaat er ook een relatie tussen het beeld en de natuur. Het is alsof de kunstenaar een abstracte boom heeft willen maken. De opzet van de lijnen van het kunstwerk gaan een relatie aan met de lijnen van de bomen erachter. De beeldentuin is niet altijd een onderdeel geweest van het museum. Het is directeur A.M. Hammacher die op het idee komt om de omgeving van het museum te gebruiken om te exposeren. In 1961 wordt de beeldentuin voor het eerst geopend en al snel worden er nieuwe elementen aan toegevoegd. Er wordt een reconstructie gemaakt van een paviljoen van architect Gerrit Rietveld. En de tuin wordt uitgebreid door stukken boslandschap. In de negentiger jaren wordt een grote renovatie gedaan waarbij de toegevoegde en bestaande elementen tot een geheel worden gevormd. 1 Al met al is de beeldentuin een waardevolle toevoeging aan het museum, waarin op doordachte wijze kunst en natuur tegenover, maar ook naast elkaar worden geplaatst. Dit ervaar je alleen door er doorheen te lopen. Het museum zelf, is in tegenstelling tot de omgeving, sober opgezet. Het is een vrij laag en grijs gebouw. De opzet van de vaste collectie en de wisselende tentoonstellingen zijn duidelijk van elkaar gescheiden. In de oudbouw, ontworpen door Henry van der Velde, hangt de oorspronkelijke verzameling van Helene Kröller- Müller. In de nieuwbouw, ontworpen door Wim Quist, worden voornamelijk tentoonstellingen gehouden en hangt meer naoorlogs werk van beeldhouwers. 2 De verzameling van Helene Kröller- Müller verwoordt haar visie op kunst. Volgens haar zijn er altijd twee stromingen binnen de kunst geweest, namelijk Realisme en Idealisme. De kunstenaars binnen de eerste stroming houden zich voornamelijk bezig met wat ze zien en willen de werkelijkheid vastleggen. De kunstenaars van de tweede stroming houden zich voornamelijk bezig met hoe ze de werkelijkheid zien en/of beleven. Vanuit dit oogpunt kunnen we in de collectie van Helene Kröller- Müller drie kunststromingen ontdekken die als rode draad door de verzameling geweven zijn. Als eerste verzamelt Helene realistisch werk, daarnaast heeft zij ook veel impressionistisch werk hangen als vervluchtiging van de werkelijkheid. Als laatste verzamelt ze ook kubistisch werk om weer te geven wat ze bedoelt met 1 R.W.D. Oxenaar, A.M. Hammacher, Johannes van der Wolk, Toos van Kooten, Jaap Bremer, Marianne Brouwer: Kröller- Müller, honderd jaar bouwen en verzamelen, Joh. Enschede en Zonen, 1988. 2 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 6
Idealisme in de kunst, namelijk de beleving van hoe de kunstenaar de werkelijkheid ziet en daar vorm aan geeft. 3 Hieronder vindt u een kort overzicht van de stromingen en een bijbehorend schilderij uit het Kröller- Müller museum. Realisme Wat men nastreeft binnen het Realisme wordt duidelijk verwoord door Courbet, een belangrijke Realist. Hij verwoordt het op de volgende manier: Schilderkunst is in wezen heel concreet en kan alleen bestaan in het uitbeelden van werkelijk bestaande dingen. Dat men hun eigen leefomgeving zo waarheidsgetrouw wil weergeven komt duidelijk naar voren in het voorbeeld van het stilleven van Henri Fantin Latour. 4 Henri Fantin Latour, Stilleven, 1866 Impressionisme De Impressionisten verlaten hun atelier en gaan naar buiten om in de vrije natuur, met een licht palet, die veranderlijkheid van het licht, de kleuren en atmosfeer vast te leggen. De vormen zijn niet meer duidelijk omlijnd en zijn ontstaan uit snel neergezette kleurtoetsen. Na verloop van tijd worden ook vrijetijdsactiviteiten van de burgerij weergegeven. 5 Claude Monet, De schildersboot, ca. 1874 3 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 4 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 5 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 7
Kubisme Het Kubisme is gebaseerd op de ideeën van Cezanne en beïnvloed door de Afrikaanse kunst. Picasso en Braque streven naar volledige vernieuwing en beschouwen het doek als een plat vlak. De vormen worden vanuit het midden opgebouwd en zijn hoekig van vorm. Er wordt weinig kleur gebruikt. Na een aantal jaar maken Picasso en Braque zich volledig los van de schilderkunst en gaan collagetechnieken toepassingen, waarin stukjes papier, krant, touw en zand worden toegevoegd aan het platte vlak. 6 Pablo Picasso, De viool, 1911-12 Naast deze drie stromingen heeft het postimpressionisme een duidelijk plaats in de collectie van Helene. Deze stroming vloeit voort uit het impressionisme en resulteert in het kubisme. Binnen deze stroming neemt Vincent van Gogh een bijzondere positie in. Helene ziet Van Gogh als een van de grote geesten van de moderne kunst. Het is de nieuwe menselijkheid die Helene in zijn werk ziet. De emotionele lijnen, kleuren en vlakken zorgen ervoor dat Van Gogh de traditionele manier van schilderen loslaat. De verzameling van Helene is zo uitgebreid, dat alleen de familie van Van Gogh meer schilderijen bezit dan zij. 7 Het is altijd Helene s bedoeling geweest om haar kunstverzameling open te stellen voor publiek. Tijdens haar periode in Den Haag was haar huis op bepaalde tijden opengesteld, zodat men haar verzameling kon bewonderen. De diversiteit van haar collectie draagt bij aan de waarde erkenning van moderne werken bij het publiek. Zelf zegt ze hierover: Het lag in de bedoeling bij het bijeenbrengen van deze collectie te laten zien, te doen uitkomen, dat abstracte kunst niets onoverkomelijks is, maar dat zij te allen tijde heeft bestaan. Daarvandaan vindt U hier nieuwe en oude werken bij elkaar. Door de oude wilde ik het goede recht der nieuwe staven. 8 De visie van Helene Kröller- Müller heeft het museum in de afgelopen jaren voortgezet. Dit komt onder andere tot uiting door de verzameling moderne en hedendaagse kunst die het museum beheert en uitbreidt. Deze collectie vormt, volgens de doelstelling van het museum, de basis om kennis over te dragen. De tentoonstellingen die het museum organiseert zoomen in op de vaste collectie of tonen de moderne en hedendaagse kunst in de context van de collectie. Tevens streeft het museum naar een toegankelijke en zinvolle presentatie voor een breed scala van bezoekers. 9 6 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 7 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 8 www.kmm.nl, 2009. 9 www.kmm.nl, 2009. 8
Dat er zorgvuldig omgegaan wordt met de collectie die Helene Kröller- Müller heeft achtergelaten blijkt uit de zorg voor het gebouw en de uitbreidingen die gedaan zijn. In 1953 is het museum uitgebreid met een congresvleugel en beeldenzaal. Het is dezelfde architect die het gebouw ontworpen heeft. Tevens wordt een kleine twintig jaar later een uitbreiding gedaan waarin technische en ruimtelijke tekorten verbeterd worden. 10 Dat het museum de keuze heeft gemaakt om hedendaagse kunst aan te kopen en tentoon te stellen is een logisch gevolg naar aanleiding van de visie van Helene Kröller- Müller. De kunstwereld is na het begin van de twintigste eeuw sterk veranderd. De directeuren die na de dood van Helene de collectie hebben beheert en uitgebreid zijn in duidelijke lijn met haar visie meegegaan met hun tijd. Voor hen allemaal is duidelijk dat de rust, soberheid en respect voor de natuur de kracht van het museum is. De wijze waarop kunst en natuur op elkaar inspelen is kenmerkend voor het Kröller- Müller museum. 11 Ik vind dat het museum door de jaren heen de bevlogenheid van Helene Kröller- Müller op een waardevolle wijze voortzet, door het beleid dat het men voert. Dat komt tot uiting bij de curatoren die proberen in de lijn van Helene Kröller- Müller mee te gaan met de ontwikkelingen van de huidige kunstwereld. Maatschappelijke verantwoordelijkheden worden serieus genomen en de kijker wordt uitgenodigd om de ontwikkeling in de kunstwereld van de laatste eeuw op eigen wijze te bewonderen. 12 De beeldentuin draagt hier op een bijzondere wijze aan bij. Kunstwerken krijgen in het Kröller- Müller een eigen plaats waarbij ze duidelijk bijdragen aan de waarde van ontwikkeling en verzameling van de afgelopen eeuw. 10 R.W.D. Oxenaar, A.M. Hammacher, Johannes van der Wolk, Toos van Kooten, Jaap Bremer, Marianne Brouwer: Kröller- Müller, honderd jaar bouwen en verzamelen, Joh. Enschede en Zonen, 1988. 11 Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. 12 www.kmm.nl, 2009. 9
Bronvermelding: - - - www.kmm.nl, 2009. Angelina Bremer- Cox, Rieja Brouns: Kröller- Müller Museum, Drukkerij Lecturis, 1994. R.W.D. Oxenaar, A.M. Hammacher, Johannes van der Wolk, Toos van Kooten, Jaap Bremer, Marianne Brouwer: Kröller- Müller, honderd jaar bouwen en verzamelen, Joh. Enschede en Zonen, 1988. 10