De oriëntatie van de bevolking van de regio Breda en omstreken

Gerard Marlet & Clemens van Woerkens De oriëntatie van de bevolking van de regio Breda en omstreken 2 maart 2015

Eindredactie: Nadine van den Berg Atlas voor gemeenten Postbus 9627 3506 GP UTRECHT T 030 2656438 F 030 2656439 E info@atlasvoorgemeenten.nl I www.atlasvoorgemeenten.nl Atlas voor gemeenten, Utrecht, 2015 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

De oriëntatie van de bevolking van de regio Breda en omstreken Functionele verbanden tussen de gemeenten in de regio Breda en hun omgeving

Inhoud 1 Inleiding 7 2 Functionele verbanden 9 2.1 Werk 11 2.2 Voorzieningen 22 Winkels 22 Cultuur 23 Voetbal 23 Onderwijs 24 Zorg 24 2.3 Natuurrecreatie 58 3 De regio Breda en omstreken 67

1 Inleiding In het kader van het proces Veerkrachtig Bestuur is door Gedeputeerde Staten van de provincie Noord-Brabant aan de gemeenten gevraagd om aan te geven op welke wijze zij bestuurlijk de huidige en toekomstige taken denken te gaan uitvoeren. De gemeente Breda heeft om die reden behoefte aan inzicht in de verwevenheid tussen de stad Breda en de haar omliggende woonlocaties op de punten werk, winkels, cultuur, onderwijs, zorg, sport en natuur. Die verwevenheid hangt namelijk af van de oriëntatie van de bevolking in de regio. Daarom is in hoofdstuk 2 allereerst voor verschillende thema s met kwantitatieve analyses onderzocht welke gebieden in welke mate van elkaar afhankelijk zijn. De uitkomst uit dit deel van het onderzoek is een overzicht van de functionele relaties tussen de verschillende gemeenten in de regio Breda, en hun omgeving. Welk deel van de bevolking van de gemeente Oosterhout is voor winkelen, cultuurbezoek, ziekenhuiszorg, etc. afhankelijk van de eigen gemeente? En welk deel van de stad Breda, of een andere stad in de buurt? Op basis van die functionele relaties is in hoofdstuk 3 bepaald wat de optimale schaal voor regionale samenwerking is. Het gebied waarbinnen de functionele verbanden het sterkst zijn is letterlijk afgebakend. Binnen dat gebied leidt bestuurlijke samenwerking naar verwachting tot optimaal efficiënt lokaal bestuur. Tot slot is een aantal kenmerken van de nieuw afgebakende stadsregio in kaart gebracht. Hoeveel mensen wonen er? Hoe ziet de samenstelling van de bevolking eruit? En hoe ontwikkelt de regio zich ten opzichte van de rest van Nederland? Daarmee ontstaat een eerste indruk van de relatieve aantrekkingskracht en vitaliteit van de regio Breda en omstreken. 7

8

2 Functionele verbanden In dit hoofdstuk worden allereerst de functionele verbanden tussen de gemeenten in de regio Breda, en hun omgeving, in kaart gebracht. Waar zijn de inwoners van die gemeenten met name op georiënteerd? Voor verschillende thema s is onderzocht op welke gemeenten de inwoners van de regio Breda zich met name richten. Bij het in kaart brengen van die functionele verbanden en de afhankelijkheid tussen verschillende gebieden spelen niet alleen ligging en nabijheid een rol, maar ook de aanwezigheid van infrastructuur (auto en OV) en congestie. Niet alleen de arbeidsmarkt en de woon-werkpendel, maar zoveel mogelijk lokale thema s, en de bijbehorende indicatoren, zijn in de analyse betrokken. Er wordt rekening gehouden met het gedrag van mensen op de arbeidsmarkt, de woningmarkt en de markt voor voorzieningen en recreatie. Met de analyse wordt bepaald welk deel van de inwoners van een bepaald gebied in welke mate afhankelijk is van de voorzieningen, het werk en de natuur in een bepaalde gemeente. De analyse houdt behalve met het aanbod van werk en voorzieningen, rekening met de behoefte aan variëteit, diversiteit en kwaliteit bij de werknemer en consument, én de bereidheid om daarvoor te reizen. De behoefte aan variëteit betekent dat een inwoner van een bepaald gebied een keuze wil kunnen maken uit een voldoende gevarieerd aanbod aan werk of voorzieningen. De bereidheid om te reizen zorgt ervoor dat het belang van voorzieningen voor een inwoner van een bepaald gebied afneemt naarmate die voorzieningen verder weg liggen. Een kleine behoefte aan variëteit leidt over het algemeen tot een voorkeur voor het gebruik van de lokale voorzieningen, een grote behoefte aan variëteit leidt tot een voorkeur voor verder weg gelegen locaties, waar het aantal voorzieningen groot is; meestal de dichtstbijzijnde wat grotere stad. Een geringe bereidheid om te reizen leidt tot veel gebruik van lokale voorzieningen, een grotere bereidheid om te reizen tot het gebruik van verder weg gelegen voorzieningen. De parameters voor diversiteit en bereidheid om te reizen zijn bepaald op basis van empirische kennis over de bereidheid om te reizen voor werk en voorzieningen, en de behoefte aan variëteit. Meer dan zestig procent van de 9

beroepsbevolking is bijvoorbeeld bereid om twintig minuten per auto te reizen voor werk, terwijl slechts twintig procent van de bevolking bereid is om dat te doen voor een concert. Met het openbaar vervoer (OV) zijn mensen overigens bereid weer wat langer van en naar het werk te reizen. En hoger opgeleiden zijn bereid verder te reizen dan lager opgeleiden. Met die verschillen in voorkeuren tussen mensen is rekening gehouden. 1 Een inwoner van een bepaalde locatie maakt een inventarisatie van de in de buurt aanwezige banen en voorzieningen. Hij voert zijn bereidheid tot reizen net zo lang op totdat hij genoeg keuze (variëteit en kwaliteit) heeft. Wat genoeg keuze is, is niet voor iedere inwoner van die locatie hetzelfde. Sommige mensen nemen genoegen met een beperkte keuzemogelijkheid dichtbij, anderen willen een grotere keuzemogelijkheid, en zijn bereid daarvoor verder te reizen. Als zich dichtbij de woonlocatie veel werk of voorzieningen bevinden, is de bereidheid om verder te reizen meestal gering. Sommige inwoners van Oosterhout zullen bijvoorbeeld genoegen nemen met het eigen winkelaanbod, en niet bereid zijn voor meer keuze naar Breda te reizen. Voor andere inwoners van Oosterhout zal dat niet gelden, zij zullen juist wel bereid zijn voor meer keuzemogelijkheden naar Breda te reizen. Een individuele inventarisatie van de mogelijkheden zal over het algemeen worden afgebroken zodra een stad met relatief veel werk of voorzieningen bereikt is. Nog verder zoeken levert dan niet veel extra keuzemogelijkheden meer op, omdat reistijden steeds verder zullen toenemen terwijl het extra gevonden aanbod beperkt is. Een stad met veel werk en voorzieningen in de buurt van een woonlocatie zal al snel de voorkeurslocatie voor de inwoners van die locatie zijn. Vanuit alle woonlocaties in de gemeenten in de omgeving van Breda is berekend hoe belangrijk het werk en de voorzieningen in alle Nederlandse gemeenten voor de inwoners van die woonlocaties zijn. De uitkomst van die analyse is het aandeel inwoners van de gemeenten in de regio dat voor werk of voorzieningen afhankelijk is van de eigen gemeente of van een gemeente in de buurt. 1 Als extra plausibiliteitstoets zijn de uitkomsten van de analyse vergeleken met het feitelijke gebruik van werk en voorzieningen, zoals het werkelijke aantal ziekenhuisopnames per locatie, het aantal leerlingen per school, het aantal bezoekers aan theaters, en bestaand koopstromenonderzoek. 10

De analyse is uitgevoerd op postcodeniveau omdat dat een zuiverdere benadering van het gedrag van werknemers en consumenten oplevert dan een analyse op gemeenteniveau. In de tabellen in dit hoofdstuk zijn de resultaten omwille van de bruikbaarheid op gemeenteniveau gepresenteerd. Voor de gebiedsafbakening in hoofdstuk 3 wordt wel de analyse op 4-positie-postcodeniveau gebruikt. Alle in de analyses gebruikte gegevens hebben betrekking op het jaar 2012, omdat de bronbestanden (CBS en VGM) geen recentere gegevens bevatten over het woon-werkverkeer en de locatie van voorzieningen. Overigens is dat recent genoeg voor een gedegen analyse van de regionale oriëntatie van de bevolking, omdat die door de tijd niet heel erg fluctueert. 2.1 Werk De functionele relaties voor werk zijn gebaseerd op de feitelijke pendel voor hoofdbanen; de baan waaruit het grootste inkomen wordt verdiend (bron CBS). De primaire bron voor deze gegevens zijn de belastingaangiftes. In de tabellen 2.1 tot en met 2.10 zijn de resultaten gepresenteerd vanuit het perspectief van de beroepsbevolking van de gemeenten in de omgeving van Breda: het aandeel van een bepaalde gemeente in de werkgelegenheid van de beroepsbevolking van de gemeenten in de regio, als percentage van de totale beroepsbevolking in die gemeente. Uit onderstaande tabellen blijkt allereerst dat met uitzondering van de gemeente Alphen-Chaam de meerderheid van de beroepsbevolking van de gemeenten in de regio Breda in de gemeente zelf werkt. Veel mensen werken daar in de plaatselijke detailhandel of andere lokaal verzorgende sectoren. De beroepsbevolking uit de gemeente Alphen-Chaam werkt echter in meerderheid in Breda. Van de mensen die buiten de eigen gemeente werken, werkt in de gemeenten Zundert, Oosterhout, Etten-Leur en Drimmelen het merendeel in Breda. Voor de beroepsbevolking in Moerdijk zijn naast de eigen gemeente ook de steden Breda, Roosendaal en Rotterdam van belang. Van de beroepsbevolking uit de gemeente Geertruidenberg die buiten de eigen gemeente werkt, werkt het merendeel in Oosterhout. En voor de beroepsbevolking uit de gemeenten Gilze en Rijen en Baarle-Nassau zijn naast de eigen gemeente ook Tilburg en Breda (en in het geval van Gilze en Rijen ook Oosterhout) belangrijke werkgevers. 11

Tabel 2.1 Waar werkt Breda? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Breda op de abeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Breda (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking van Breda (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Breda dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Breda (beroepsbevolking uit 53,0 63,02% Breda werkzaam in Breda) Tilburg 4,0 4,76% Rotterdam 2,7 3,21% Oosterhout 2,5 2,97% Etten-Leur 2,2 2,62% Eindhoven 1,5 1,78% s-hertogenbosch 1,3 1,55% Moerdijk 1,1 1,31% Roosendaal 1,0 1,19% Dordrecht 0,9 1,07% Gilze en Rijen 0,9 1,07% Drimmelen 0,8 0,95% Amsterdam 0,7 0,83% Geertruidenberg 0,7 0,83% Utrecht 0,7 0,83% Bergen op Zoom 0,5 0,59% Capelle aan den IJssel 0,5 0,59% Den Haag 0,5 0,59% Dongen 0,5 0,59% Waalwijk 0,4 0,48% Haarlemmermeer 0,3 0,36% Halderberge 0,3 0,36% Zundert 0,3 0,36% Zwijndrecht 0,3 0,36% Alphen-Chaam 0,2 0,24% 12

Tabel 2.2 Waar werkt Alphen-Chaam? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Alphen-Chaam op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Alphen-Chaam (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Alphen-Chaam dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Breda 1,2 30,00% Alphen-Chaam 1,1 27,50% Tilburg 0,6 15,00% Baarle-Nassau 0,3 7,50% Gilze en Rijen 0,3 7,50% Goirle 0,2 5,00% Eindhoven 0,1 2,50% Etten-Leur 0,1 2,50% Oosterhout 0,1 2,50% Tabel 2.3 Waar werkt Baarle-Nassau? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Baarle-Nassau op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Baarle-Nassau (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Baarle-Nassau dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Baarle-Nassau 1,0 43,48% Tilburg 0,5 21,74% Breda 0,4 17,39% Alphen-Chaam 0,2 8,70% Gilze en Rijen 0,1 4,35% Goirle 0,1 4,35% 13

Tabel 2.4 Waar werkt Drimmelen? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Drimmelen op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Drimmelen (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Drimmelen dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Drimmelen 3,8 31,40% Breda 2,7 22,31% Oosterhout 1,5 12,40% Geertruidenberg 0,6 4,96% Moerdijk 0,6 4,96% Tilburg 0,5 4,13% Rotterdam 0,4 3,31% Dordrecht 0,3 2,48% Etten-Leur 0,2 1,65% Gilze en Rijen 0,2 1,65% Amsterdam 0,1 0,83% Barendrecht 0,1 0,83% Capelle aan den IJssel 0,1 0,83% Den Haag 0,1 0,83% Dongen 0,1 0,83% Eindhoven 0,1 0,83% Papendrecht 0,1 0,83% Roosendaal 0,1 0,83% s-hertogenbosch 0,1 0,83% Sliedrecht 0,1 0,83% Waalwijk 0,1 0,83% 14

Tabel 2.5 Waar werkt Etten-Leur? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Etten-Leur op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Etten-Leur (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Etten-Leur dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Etten-Leur 8,1 41,12% Breda 5,2 26,40% Roosendaal 1,0 5,08% Tilburg 0,7 3,55% Moerdijk 0,6 3,05% Rotterdam 0,5 2,54% Halderberge 0,4 2,03% Zundert 0,4 2,03% Bergen op Zoom 0,3 1,52% Oosterhout 0,3 1,52% Rucphen 0,3 1,52% Dordrecht 0,2 1,02% Drimmelen 0,2 1,02% s-hertogenbosch 0,2 1,02% Woensdrecht 0,2 1,02% Amsterdam 0,1 0,51% Barendrecht 0,1 0,51% Capelle aan den IJssel 0,1 0,51% Den Haag 0,1 0,51% Eindhoven 0,1 0,51% Geertruidenberg 0,1 0,51% Gilze en Rijen 0,1 0,51% Steenbergen 0,1 0,51% Utrecht 0,1 0,51% Waalwijk 0,1 0,51% Zwijndrecht 0,1 0,51% 15

Tabel 2.6 Waar werkt Geertruidenberg? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Geertruidenberg op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Geertruidenberg Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Geertruidenberg dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Geertruidenberg 3,9 39,39% Oosterhout 1,3 13,13% Breda 1,1 11,11% Tilburg 0,5 5,05% Waalwijk 0,5 5,05% Drimmelen 0,3 3,03% Werkendam 0,3 3,03% Dordrecht 0,2 2,02% Gilze en Rijen 0,2 2,02% Rotterdam 0,2 2,02% s-hertogenbosch 0,2 2,02% Amsterdam 0,1 1,01% Dongen 0,1 1,01% Eindhoven 0,1 1,01% Etten-Leur 0,1 1,01% Gorinchem 0,1 1,01% Hardinxveld-Giessendam 0,1 1,01% Heusden 0,1 1,01% Loon op Zand 0,1 1,01% Moerdijk 0,1 1,01% Roosendaal 0,1 1,01% Sliedrecht 0,1 1,01% Utrecht 0,1 1,01% 16

Tabel 2.7 Waar werkt Gilze en Rijen? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Gilze en Rijen op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Gilze en Rijen Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Gilze en Rijen dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Gilze en Rijen 4,4 36,36% Tilburg 2,6 21,49% Breda 1,6 13,22% Oosterhout 1,0 8,26% Dongen 0,5 4,13% Eindhoven 0,3 2,48% Alphen-Chaam 0,2 1,65% s-hertogenbosch 0,2 1,65% Amsterdam 0,1 0,83% Baarle-Nassau 0,1 0,83% Dordrecht 0,1 0,83% Etten-Leur 0,1 0,83% Geertruidenberg 0,1 0,83% Goirle 0,1 0,83% Loon op Zand 0,1 0,83% Moerdijk 0,1 0,83% Oisterwijk 0,1 0,83% Roosendaal 0,1 0,83% Rotterdam 0,1 0,83% Utrecht 0,1 0,83% Waalwijk 0,1 0,83% 17

Tabel 2.8 Waar werkt Moerdijk? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Moerdijk op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Moerdijk (x 1000 personen) Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Moerdijk dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Moerdijk 7,4 45,12% Breda 1,6 9,76% Roosendaal 1,2 7,32% Rotterdam 1,1 6,71% Etten-Leur 0,8 4,88% Halderberge 0,6 3,66% Dordrecht 0,5 3,05% Bergen op Zoom 0,3 1,83% Drimmelen 0,3 1,83% Tilburg 0,3 1,83% Oosterhout 0,2 1,22% Amsterdam 0,1 0,61% Barendrecht 0,1 0,61% Binnenmaas 0,1 0,61% Capelle aan den IJssel 0,1 0,61% Cromstrijen 0,1 0,61% Den Haag 0,1 0,61% Geertruidenberg 0,1 0,61% Gilze en Rijen 0,1 0,61% Oud-Beijerland 0,1 0,61% Papendrecht 0,1 0,61% Ridderkerk 0,1 0,61% Rucphen 0,1 0,61% Schiedam 0,1 0,61% s-hertogenbosch 0,1 0,61% Spijkenisse 0,1 0,61% Steenbergen 0,1 0,61% Strijen 0,1 0,61% 18

Tabel 2.9 Waar werkt Oosterhout? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Oosterhout op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Oosterhout Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Oosterhout dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Oosterhout 10,6 42,40% Breda 4,7 18,80% Tilburg 1,7 6,80% Geertruidenberg 1,2 4,80% Gilze en Rijen 0,7 2,80% Dongen 0,6 2,40% Drimmelen 0,5 2,00% Rotterdam 0,5 2,00% Eindhoven 0,4 1,60% s-hertogenbosch 0,4 1,60% Waalwijk 0,4 1,60% Dordrecht 0,3 1,20% Etten-Leur 0,3 1,20% Moerdijk 0,3 1,20% Amsterdam 0,2 0,80% Loon op Zand 0,2 0,80% Roosendaal 0,2 0,80% Utrecht 0,2 0,80% Alphen-Chaam 0,1 0,40% Bergen op Zoom 0,1 0,40% Capelle aan den IJssel 0,1 0,40% Den Haag 0,1 0,40% Goirle 0,1 0,40% Gorinchem 0,1 0,40% Haarlemmermeer 0,1 0,40% Halderberge 0,1 0,40% Heusden 0,1 0,40% Nieuwegein 0,1 0,40% 19

Tabel 2.10 Waar werkt Zundert? De regionale oriëntatie van de beroepsbevolking van Zundert op de arbeidsmarkt Uitgaande pendel vanuit Zundert Oriëntatie van de beroepsbevolking (percentage van de werkzame beroepsbevolking in Zundert dat voor werk afhankelijk is van een gemeente) Zundert 4,1 44,09% Breda 2,3 24,73% Etten-Leur 1,1 11,83% Roosendaal 0,3 3,23% Tilburg 0,3 3,23% Rucphen 0,2 2,15% Bergen op Zoom 0,1 1,08% Dordrecht 0,1 1,08% Eindhoven 0,1 1,08% Goirle 0,1 1,08% Halderberge 0,1 1,08% Moerdijk 0,1 1,08% Oosterhout 0,1 1,08% Rotterdam 0,1 1,08% s-hertogenbosch 0,1 1,08% Woensdrecht 0,1 1,08% 20

Figuur 2.1 Belang van Breda voor de regio (werk; het aandeel van de beroepsbevolking dat in Breda werkt) 59,1% tot 63,0% 55,1% tot 59,1% 51,2% tot 55,1% 47,3% tot 51,2% 43,3% tot 47,3% 39,4% tot 43,3% 35,4% tot 39,4% 31,5% tot 35,4% 27,6% tot 31,5% 23,6% tot 27,6% 19,7% tot 23,6% 15,8% tot 19,7% 11,8% tot 15,8% 7,9% tot 11,8% 3,9% tot 7,9% 0,0% tot 3,9% 21

2.2 Voorzieningen De meeste eerdere pogingen om regio s op objectieve gronden af te bakenen zoals bij het bepalen van de zogenoemde COROP-gebieden beperken zich tot de reikwijdte van de regionale arbeidsmarkt, en de woonwerkpendel. Een dergelijke methode is echter gebaseerd op een verouderde visie op de relatie tussen stad en ommeland. Steden hebben naast een productiefunctie steeds meer ook een consumptiefunctie. 2 Datzelfde geldt voor de ommelanden van de steden, die bijvoorbeeld belangrijk zijn voor de behoefte aan natuurrecreatie bij de stedelingen. Daarom worden in dit onderzoek functionele relaties niet alleen bepaald voor werk (paragraaf 2.1), maar ook voor zoveel mogelijk voorzieningen (deze paragraaf), en voor natuurrecreatie (paragraaf 2.3). Winkels De uitkomsten in onderstaande tabellen laten zien dat Breda voor de meeste inwoners van de regio de belangrijkste winkelstad is. De inwoners van de meeste gemeenten in de regio zijn voor winkelen in eerste instantie op de stad Breda aangewezen. Voor de inwoners van Geertruidenberg is Oosterhout de belangrijkste winkelstad, en voor de inwoners van de gemeenten Gilze en Rijen en Moerdijk zijn dat respectievelijk Tilburg en Roosendaal. Alleen de winkels voor niet-dagelijkse boodschappen, ofwel: de winkels voor mode en luxeartikelen (bron: VGM), zijn overigens in deze analyse meegenomen. Het idee daarachter is dat mensen winkels voor dagelijkse boodschappen dicht bij huis willen, maar voor grotere aankopen en fun shopping vaak aangewezen zijn op een nabijgelegen stad. 3 De gebruikte reistijdwaarderingsfunctie voor winkels gaat ervan uit dat de meeste mensen bereid zijn enige tijd te reizen om te winkelen, maar dat die bereidheid voor langere reistijden vrij snel afneemt. Dat betekent concreet dat winkels binnen 25 minuten reistijd heel belangrijk zijn, maar dat verder weg gelegen winkels relatief minder belangrijk zijn. 2 E.L. Glaeser, J. Kolko, A. Saiz, 2001: Consumer City, in: Journal of Economic Geography, pp.27-50; G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen). 3 W. Christaller, 1933: Die zentralen Orte in Süddeutschland (Jena). 22

Cultuur Voor het culturele aanbod zijn de meeste inwoners van de gemeenten Zundert, Geertruidenberg, Etten-Leur en Drimmelen op Breda gericht. Dat geldt vanzelfsprekend ook voor de inwoners van Breda zelf. Ondanks het feit dat Oosterhout een eigen theater heeft, is de meerderheid van de bevolking daar ook bereid om voor meer keuze naar Breda te reizen. Van de overige gemeenten in de regio zijn de inwoners van Alphen-Chaam, Baarle- Nassau en Gilze en Rijen voor cultuur in meerderheid op de stad Tilburg georiënteerd, terwijl de inwoners van Moerdijk in eerste instantie naar Dordrecht kijken. Deze analyse is gebaseerd op het aantal uitvoeringen in de podiumkunsten (popmuziek, klassieke muziek, dans en theater) per locatie. De gebruikte reistijdwaarderingsfunctie voor cultuur gaat ervan uit dat de meeste mensen bereid zijn enige tijd te reizen om een theater te bezoeken, maar dat die bereidheid voor langere reistijden (boven de dertig minuten) laag is. Voetbal Naast het bezoeken van podiumkunsten is een vergelijkbare analyse gedaan voor het bezoeken van een voetbalwedstrijd. Behalve met de locatie van voetbalstadions is in die analyse ook rekening gehouden met de prestaties van de clubs, vanuit het idee dat mensen liever naar een wedstrijd gaan van een club die bovenin de eredivisie meedraait, dan een club die onderaan de eerste divisie bungelt. De bron van de gebruikte Voetbalindex is de jaarlijkse Atlas voor gemeenten. 4 Uit de analyse blijkt dat niet alleen Breda (NAC), maar ook Tilburg (Willem II) en Waalwijk (RKC) een belangrijke rol spelen voor het bezoeken van betaald voetbalwedstijden. De inwoners van Breda zijn vanzelfsprekend het meest georiënteerd op de eigen club NAC. Datzelfde geldt voor de inwoners van de gemeenten Drimmelen, Etten-Leur, Moerdijk, Oosterhout en Zundert. De inwoners van de gemeenten Alphen-Chaam, Baarle-Nassau en Gilze en Rijen zijn daarentegen in meerderheid gericht op Willem II in Tilburg. En de inwoners van de gemeente Geertruidenberg geven volgens deze methode in meerderheid de voorkeur aan RKC Waalwijk. 4 Zie: G.A. Marlet, C.M.C.M. van Woerkens, 2014: Atlas voor gemeenten (VOC Uitgevers, Nijmegen). 23

Onderwijs De oriëntatie van de leerlingen in een gemeente voor het volgen van voortgezet onderwijs beperkt zich meestal tot de eigen gemeente. Als gemeenten zelf een middelbare school hebben zijn de jongeren in die gemeente daar in eerste instantie op gericht. Dat geldt voor acht van de tien onderzochte gemeenten in de regio: Breda, Baarle-Nassau, Drimmelen, Etten-Leur, Geertruidenberg, Moerdijk, Oosterhout en Zundert. De leerlingen in de gemeente Alphen-Chaam zijn met name op de middelbare scholen in Breda gericht. En de leerlingen uit Gilze en Rijen op Tilburg. De oriëntatie voor voortgezet onderwijs is bepaald voor de vestigingen van scholen voor het voortgezet onderwijs (bron: VGM). De bijbehorende reistijdwaarderingsfunctie valt relatief snel af, omdat de meeste mensen simpelweg de school kiezen die zich het dichtst in de buurt bevindt. Dat komt omdat de meeste leerlingen per fiets reizen, waardoor een relatief korte afstand al snel tot een relatief lange reistijd leidt. Om die reden is de regionale reikwijdte van scholen in het voortgezet onderwijs relatief klein, veel kleiner dan bij andere voorzieningen uit deze analyse. De regionale oriëntatie van de leerlingen van de ROC s ontbreekt overigens in deze analyse omdat daar geen landsdekkende data over beschikbaar zijn. Omdat mbo-onderwijs van groot belang is voor stadsregio s zou dit onderwerp van vervolgonderzoek kunnen zijn. Zorg De oriëntatie voor zorg is tot slot gebaseerd op een analyse met het aanbod aan bedden in ziekenhuizen, zowel algemene ziekenhuizen als academische ziekenhuizen, categorale ziekenhuizen en psychiatrische ziekenhuizen (bron: VGM). 5 De modeluitkomsten voor zorg zijn gebaseerd op een sneller afvallende reistijdwaarderingsfunctie dan bij winkels en cultuur, omdat mensen bij hun keuze anticiperen op mogelijke toekomstige spoedgevallen. Desondanks is het grootste deel van de inwoners van de regio voor ziekenhuiszorg in eerste instantie aangewezen op Breda. Dat komt door het grote en gevarieerde aanbod in die stad. Zelfs de inwoners van Oosterhout zijn ondanks het feit dat deze gemeente een eigen ziekenhuis heeft voor 5 De regionale oriëntatie op de verpleeg- en verzorgingstehuizen in de buurt ontbreekt eveneens in deze analyse omdat daar geen landsdekkende data over beschikbaar zijn. Vanwege het belang van Zorg & Welzijn in de decentralisatieoperaties zou ook dit onderwerp van vervolgonderzoek kunnen zijn. 24

ziekenhuiszorg in meerderheid georiënteerd op Breda. Van de tien gemeenten die in de analyse zijn betrokken zijn alleen de inwoners van de gemeente Gilze en Rijen in eerste instantie op Tilburg gericht. Voor de inwoners van de gemeente Moerdijk zijn de ziekenhuizen in Dordrecht en Rotterdam het belangrijkste. Tabel 2.11 Waar winkelt Breda? De regionale oriëntatie van de consumenten in Breda voor winkels mode en luxe klanten (alle inwoners van van het totale klantenpotentieel in Breda 18 jaar en ouder) uit Breda Breda 99.400 72,8% Oosterhout 13.800 10,1% Tilburg 4.200 3,1% Etten-Leur 3.900 2,8% Roosendaal 3.300 2,4% Waalwijk 1.900 1,4% Gilze en Rijen 1.700 1,2% Drimmelen 1.400 1,0% Rucphen 1.300 1,0% Geertruidenberg 1.200 0,9% Zundert 900 0,6% Moerdijk 800 0,6% Dordrecht 600 0,4% Alphen-Chaam 500 0,4% Halderberge 400 0,3% Goirle 300 0,2% Dongen 300 0,2% Zwijndrecht 200 0,1% Oisterwijk 200 0,1% Gorinchem 200 0,1% Werkendam 100 0,1% Binnenmaas 100 0,0% 25

Tabel 2.12 Waar winkelt Alphen-Chaam? De regionale oriëntatie van de consumenten in Alphen-Chaam voor winkels mode en luxe klanten uit Alphen-Chaam van het totale klantenpotentieel in Alphen-Chaam Breda 3.600 48,8% Tilburg 1.600 21,7% Oosterhout 700 9,4% Baarle-Nassau 400 4,8% Gilze en Rijen 300 4,0% Alphen-Chaam 200 2,6% Goirle 200 2,5% Oisterwijk 200 2,1% Etten-Leur 100 0,9% Tabel 2.13 Waar winkelt Baarle-Nassau? De regionale oriëntatie van de consumenten in Baarle-Nassau voor winkels mode en luxe klanten uit Baarle-Nassau van het totale klantenpotentieel in Baarle-Nassau Breda 2.300 42,3% Tilburg 1.500 26,5% Baarle-Nassau 600 11,1% Gilze en Rijen 300 4,8% Goirle 300 4,5% Oosterhout 200 4,4% Alphen-Chaam 200 2,9% Oisterwijk 100 1,1% 26

Tabel 2.14 Waar winkelt Drimmelen? De regionale oriëntatie van de consumenten in Drimmelen voor winkels mode en luxe klanten uit Drimmelen van het totale klantenpotentieel in Drimmelen Breda 9.100 43,4% Oosterhout 4.400 20,8% Waalwijk 1.800 8,3% Drimmelen 1.400 6,8% Dordrecht 1.100 5,0% Geertruidenberg 1.000 4,7% Moerdijk 700 3,4% Gorinchem 300 1,5% Zwijndrecht 300 1,4% Etten-Leur 200 0,8% Werkendam 100 0,7% Gilze en Rijen 100 0,5% Dongen 100 0,5% Loon op Zand 100 0,4% Binnenmaas 100 0,4% Roosendaal 100 0,3% Rucphen 100 0,3% 27

Tabel 2.15 Waar winkelt Etten-Leur? De regionale oriëntatie van de consumenten in Etten-Leur voor winkels mode en luxe klanten uit Etten-Leur van het totale klantenpotentieel in Etten-Leur Breda 16.300 50,9% Roosendaal 5.200 16,3% Etten-Leur 5.100 16,0% Rucphen 1.300 4,1% Halderberge 1.200 3,7% Moerdijk 700 2,2% Zundert 500 1,7% Oosterhout 500 1,5% Bergen op Zoom 400 1,2% Drimmelen 200 0,5% Dordrecht 100 0,5% Tilburg 100 0,4% Geertruidenberg 100 0,3% Waalwijk 100 0,2% Alphen-Chaam 100 0,2% 28

Tabel 2.16 Waar winkelt Geertruidenberg? De regionale oriëntatie van de consumenten in Geertruidenberg voor winkels mode en luxe klanten uit Geertruidenberg van het totale klantenpotentieel in Geertruidenberg Oosterhout 4.300 25,9% Breda 3.800 22,8% Waalwijk 2.700 16,7% Gorinchem 1.800 11,0% Geertruidenberg 1.100 6,7% Drimmelen 800 4,8% Werkendam 400 2,7% Gilze en Rijen 300 2,0% Loon op Zand 300 1,8% s-hertogenbosch 200 1,3% Hardinxveld-Giessendam 200 1,0% Dongen 100 0,9% Heusden 100 0,5% Tilburg 100 0,4% Woudrichem 100 0,4% 29

Tabel 2.17 Waar winkelt Gilze en Rijen? De regionale oriëntatie van de consumenten in Gilze en Rijen voor winkels mode en luxe klanten uit Gilze en Rijen van het totale klantenpotentieel in Gilze en Rijen Tilburg 7.600 38,0% Breda 5.600 27,8% Oosterhout 3.600 17,8% Gilze en Rijen 1.300 6,2% Goirle 700 3,7% Oisterwijk 300 1,6% Dongen 300 1,6% Alphen-Chaam 200 0,8% Waalwijk 100 0,7% Geertruidenberg 100 0,5% 30

Tabel 2.18 Waar winkelt Moerdijk? De regionale oriëntatie van de consumenten in Moerdijk voor winkels mode en luxe klanten uit Moerdijk van het totale klantenpotentieel in Moerdijk Roosendaal 8.200 28,6% Dordrecht 5.000 17,5% Moerdijk 3.700 12,8% Breda 3.300 11,4% Halderberge 1.600 5,6% Zwijndrecht 1.200 4,2% Bergen op Zoom 900 3,3% Steenbergen 900 3,1% Rotterdam 600 2,2% Drimmelen 500 1,8% Binnenmaas 400 1,5% Barendrecht 400 1,3% Cromstrijen 400 1,3% Oud-Beijerland 300 0,9% Rucphen 300 0,9% Oosterhout 200 0,9% Geertruidenberg 200 0,6% Etten-Leur 200 0,5% Hendrik-Ido-Ambacht 100 0,4% Strijen 100 0,3% Ridderkerk 100 0,3% Waalwijk 100 0,2% 31

Tabel 2.19 Waar winkelt Oosterhout? De regionale oriëntatie van de consumenten in Oosterhout voor winkels mode en luxe klanten uit Oosterhout van het totale klantenpotentieel in Oosterhout Breda 19.200 45,2% Oosterhout 11.700 27,4% Waalwijk 3.600 8,5% Geertruidenberg 1.600 3,7% Drimmelen 1.300 3,1% Gilze en Rijen 1.300 3,0% Gorinchem 1.000 2,3% Dongen 900 2,2% Tilburg 800 1,9% Werkendam 200 0,6% Loon op Zand 200 0,5% s-hertogenbosch 200 0,4% Heusden 100 0,2% Moerdijk 100 0,2% Alphen-Chaam 100 0,2% Etten-Leur 100 0,1% Hardinxveld-Giessendam 100 0,1% Goirle 100 0,1% 32

Tabel 2.20 Waar winkelt Zundert? De regionale oriëntatie van de consumenten in Zundert voor winkels mode en luxe klanten uit Zundert van het totale klantenpotentieel in Zundert Breda 9.500 56,2% Etten-Leur 2.200 13,4% Roosendaal 1.600 9,4% Zundert 1.500 9,0% Oosterhout 700 4,3% Rucphen 400 2,3% Tilburg 200 1,1% Halderberge 200 1,1% Drimmelen 100 0,5% Moerdijk 100 0,5% Bergen op Zoom 100 0,4% Dordrecht 100 0,4% Alphen-Chaam 100 0,3% Gilze en Rijen 100 0,3% 33

Figuur 2.2 Het belang van Breda voor de regio (winkels model & luxe) 68,2% tot 72,8% 63,7% tot 68,2% 59,1% tot 63,7% 54,6% tot 59,1% 50,0% tot 54,6% 45,5% tot 50,0% 40,9% tot 45,5% 36,4% tot 40,9% 31,8% tot 36,4% 27,3% tot 31,8% 22,7% tot 27,3% 18,2% tot 22,7% 13,6% tot 18,2% 9,1% tot 13,6% 4,5% tot 9,1% 0,0% tot 4,5% 34

Tabel 2.21 De regionale oriëntatie van de inwoners van Breda voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Breda theaterbezoekers in Breda Breda 93.200 66,1% Tilburg 20.600 14,6% Oosterhout 10.000 7,1% Etten-Leur 7.400 5,2% Roosendaal 4.300 3,0% Waalwijk 1.700 1,2% Dordrecht 1.600 1,1% Tabel 2.22 De regionale oriëntatie van de inwoners van Breda voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Breda bezoekers uit Breda Breda 103.400 75,7% Tilburg 20.200 14,8% Waalwijk 2.900 2,1% Dordrecht 2.000 1,5% Rotterdam 500 0,4% Eindhoven 100 0,1% 35

Tabel 2.23 De regionale oriëntatie van de inwoners van Alphen-Chaam voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Alphen-Chaam theaterbezoekers in Alphen-Chaam Tilburg 4.200 55,7% Breda 2.500 33,3% Oosterhout 400 4,8% Etten-Leur 200 2,3% Gilze en Rijen 200 2,1% Baarle-Nassau 100 0,8% Tabel 2.24 De regionale oriëntatie van de inwoners van Alphen-Chaam voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Alphen-Chaam bezoekers uit Alphen-Chaam Tilburg 3.700 50,3% Breda 3.200 42,8% Eindhoven 200 3,2% Waalwijk 100 1,3% 36

Tabel 2.25 De regionale oriëntatie van de inwoners van Baarle-Nassau voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Baarle-Nassau theaterbezoekers in Baarle-Nassau Tilburg 4.400 77,9% Breda 700 13,2% Goirle 200 2,8% Gilze en Rijen 100 2,2% Baarle-Nassau 100 1,6% Oosterhout 100 1,4% Tabel 2.26 De regionale oriëntatie van de inwoners van Baarle-Nassau voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Baarle-Nassau bezoekers uit Baarle-Nassau Tilburg 3.100 57,0% Breda 2.000 35,7% Eindhoven 200 2,7% Waalwijk 100 1,6% 37

Tabel 2.27 De regionale oriëntatie van de inwoners van Drimmelen voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Drimmelen theaterbezoekers in Drimmelen Breda 10.900 51,4% Oosterhout 3.400 16,1% Waalwijk 2.300 10,6% Dordrecht 1.900 8,8% Etten-Leur 1.000 4,5% Gorinchem 500 2,4% Moerdijk 400 2,0% Geertruidenberg 400 1,8% Heusden 200 0,8% Roosendaal 100 0,4% s-hertogenbosch 100 0,4% Werkendam 100 0,3% Tabel 2.28 De regionale oriëntatie van de inwoners van Drimmelen voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Drimmelen bezoekers uit Drimmelen Breda 14.100 67,1% Waalwijk 4.000 19,2% Dordrecht 1.300 6,4% Rotterdam 300 1,5% Tilburg 100 0,3% 38

Tabel 2.29 De regionale oriëntatie van de inwoners van Etten-Leur voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Etten-Leur theaterbezoekers in Etten-Leur Breda 17.800 53,9% Etten-Leur 5.200 15,7% Roosendaal 4.500 13,7% Tilburg 1.500 4,6% Halderberge 1.000 2,9% Bergen op Zoom 800 2,4% Oosterhout 700 2,0% Dordrecht 700 2,0% Moerdijk 600 1,7% Zundert 200 0,6% Tabel 2.30 De regionale oriëntatie van de inwoners van Etten-Leur voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Etten-Leur bezoekers uit Etten-Leur Breda 21.100 65,8% Tilburg 2.200 6,8% Dordrecht 500 1,5% Rotterdam 300 0,8% Waalwijk 200 0,6% 39

Tabel 2.31 De regionale oriëntatie van de inwoners van Geertruidenberg voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Geertruidenberg theaterbezoekers in Geertruidenberg Breda 4.700 27,4% Waalwijk 3.400 19,8% Oosterhout 3.200 18,9% Gorinchem 3.100 18,2% s-hertogenbosch 900 5,3% Heusden 700 4,1% Geertruidenberg 400 2,6% Werkendam 300 1,9% Etten-Leur 200 0,9% Tabel 2.32 De regionale oriëntatie van de inwoners van Geertruidenberg voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Geertruidenberg bezoekers uit Geertruidenberg Waalwijk 9.200 55,8% Breda 5.900 35,8% Tilburg 900 5,4% Dordrecht 200 1,0% s-hertogenbosch 200 0,9% 40

Tabel 2.33 De regionale oriëntatie van de inwoners van Gilze en Rijen voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Gilze en Rijen theaterbezoekers in Gilze en Rijen Tilburg 16.600 82,7% Oosterhout 1.900 9,3% Breda 1.000 5,0% Gilze en Rijen 400 1,9% Dongen 100 0,3% Goirle 100 0,3% Tabel 2.34 De regionale oriëntatie van de inwoners van Gilze en Rijen voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Gilze en Rijen bezoekers uit Gilze en Rijen Tilburg 11.700 58,0% Breda 7.000 34,7% Waalwijk 800 3,8% Eindhoven 700 3,4% 41

Tabel 2.35 De regionale oriëntatie van de inwoners van Moerdijk voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Moerdijk theaterbezoekers in Moerdijk Dordrecht 9.900 34,3% Roosendaal 6.400 22,1% Breda 3.500 12,1% Rotterdam 1.800 6,2% Etten-Leur 1.800 6,2% Moerdijk 1.600 5,4% Halderberge 1.300 4,4% Bergen op Zoom 1.200 4,2% Barendrecht 1.000 3,4% Tabel 2.36 De regionale oriëntatie van de inwoners van Moerdijk voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Moerdijk bezoekers uit Moerdijk Breda 15.400 53,5% Dordrecht 9.300 32,6% Rotterdam 4.000 14,0% 42

Tabel 2.37 De regionale oriëntatie van de inwoners van Oosterhout voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Oosterhout theaterbezoekers in Oosterhout Breda 23.700 55,2% Oosterhout 8.700 20,2% Waalwijk 3.400 7,9% Tilburg 2.700 6,2% Gorinchem 1.700 4,0% Geertruidenberg 600 1,5% Heusden 500 1,3% Etten-Leur 500 1,1% Dongen 400 1,0% s-hertogenbosch 200 0,5% Werkendam 200 0,4% Gilze en Rijen 100 0,3% Dordrecht 100 0,2% Tabel 2.38 De regionale oriëntatie van de inwoners van Oosterhout voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Oosterhout bezoekers uit Oosterhout Breda 28.000 65,7% Waalwijk 9.600 22,5% Tilburg 4.200 9,8% Dordrecht 200 0,6% s-hertogenbosch 200 0,5% 43

Tabel 2.39 De regionale oriëntatie van de inwoners van Zundert voor uitvoeringen in de podiumkunsten bezoekers uit Zundert theaterbezoekers in Zundert Breda 10.800 63,1% Roosendaal 1.700 10,2% Tilburg 1.500 8,8% Etten-Leur 1.400 7,9% Oosterhout 800 4,6% Zundert 500 2,8% Halderberge 200 1,0% Bergen op Zoom 100 0,7% Moerdijk 100 0,4% Tabel 2.40 De regionale oriëntatie van de inwoners van Zundert voor het bezoeken van een betaald voetbalwedstrijd bezoekers uit Zundert bezoekers uit Zundert Breda 11.900 71,0% Tilburg 1.400 8,4% Dordrecht 300 1,6% Rotterdam 200 1,0% Waalwijk 100 0,6% 44

Figuur 2.3 Het belang van Breda voor de regio (podiumkunsten) 62,0% tot 66,1% 57,8% tot 62,0% 53,7% tot 57,8% 49,6% tot 53,7% 45,4% tot 49,6% 41,3% tot 45,4% 37,2% tot 41,3% 33,0% tot 37,2% 28,9% tot 33,0% 24,8% tot 28,9% 20,7% tot 24,8% 16,5% tot 20,7% 12,4% tot 16,5% 8,3% tot 12,4% 4,1% tot 8,3% 0,0% tot 4,1% 45

Figuur 2.4 Het belang van Breda voor de regio (betaald voetbal) 70,9% tot 75,7% 66,2% tot 70,9% 61,5% tot 66,2% 56,8% tot 61,5% 52,0% tot 56,8% 47,3% tot 52,0% 42,6% tot 47,3% 37,8% tot 42,6% 33,1% tot 37,8% 28,4% tot 33,1% 23,6% tot 28,4% 18,9% tot 23,6% 14,2% tot 18,9% 9,5% tot 14,2% 4,7% tot 9,5% 0,0% tot 4,7% 46

Tabel 2.41 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Breda leerlingen uit Breda leerlingen uit Breda Breda 9.030 95,6% Oosterhout 400 4,2% Tabel 2.42 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Alphen-Chaam leerlingen uit Alphen-Chaam leerlingen uit Alphen-Chaam Breda 360 63,0% Baarle-Nassau 110 18,9% Tilburg 80 13,6% Oosterhout 20 3,2% Goirle 10 1,1% Tabel 2.43 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Baarle-Nassau leerlingen uit Baarle-Nassau leerlingen uit Baarle-Nassau Baarle-Nassau 250 96,6% Breda 10 2,3% 47

Tabel 2.44 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Drimmelen leerlingen uit Drimmelen leerlingen uit Drimmelen Drimmelen 820 50,7% Breda 470 29,0% Oosterhout 160 9,7% Geertruidenberg 140 8,8% Moerdijk 20 1,2% Tabel 2.45 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Etten-Leur leerlingen uit Etten-Leur leerlingen uit Etten-Leur Etten-Leur 1.450 61,9% Breda 590 25,4% Roosendaal 130 5,5% Halderberge 120 5,0% Moerdijk 30 1,2% Tabel 2.46 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Geertruidenberg leerlingen uit Geertruidenberg leerlingen uit Geertruidenberg Geertruidenberg 600 53,8% Oosterhout 270 24,4% Drimmelen 90 8,5% Waalwijk 80 7,4% Werkendam 50 4,2% 48

Tabel 2.47 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Gilze en Rijen leerlingen uit Gilze en Rijen leerlingen uit Gilze en Rijen Tilburg 950 62,2% Oosterhout 420 27,2% Breda 130 8,6% Goirle 30 1,9% Tabel 2.48 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Moerdijk leerlingen uit Moerdijk leerlingen uit Moerdijk Moerdijk 1.470 70,3% Halderberge 300 14,6% Roosendaal 120 5,9% Zwijndrecht 60 3,0% Dordrecht 50 2,4% Breda 30 1,5% Barendrecht 20 1,0% 49

Tabel 2.49 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Oosterhout leerlingen uit Oosterhout leerlingen uit Oosterhout Oosterhout 2.300 71,3% Breda 570 17,8% Geertruidenberg 190 5,8% Drimmelen 130 4,1% Waalwijk 20 0,6% Tabel 2.50 De regionale oriëntatie van de middelbare schoolleerlingen uit Zundert leerlingen uit Zundert leerlingen uit Zundert Zundert 830 63,5% Breda 320 24,4% Etten-Leur 140 10,9% 50

Figuur 2.5 Het belang van Breda voor de regio (voortgezet onderwijs) 89,7% tot 95,6% 83,7% tot 89,7% 77,7% tot 83,7% 71,7% tot 77,7% 65,8% tot 71,7% 59,8% tot 65,8% 53,8% tot 59,8% 47,8% tot 53,8% 41,8% tot 47,8% 35,9% tot 41,8% 29,9% tot 35,9% 23,9% tot 29,9% 17,9% tot 23,9% 12,0% tot 17,9% 6,0% tot 12,0% 0,0% tot 6,0% 51

Tabel 2.51 De regionale oriëntatie van de inwoners van Breda voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Breda van het totaal aantal patiënten vanuit Breda Breda 48.100 54,5% Tilburg 13.200 15,0% Oosterhout 12.300 14,0% Dordrecht 6.400 7,3% Zwijndrecht 2.000 2,3% Gorinchem 1.900 2,1% Waalwijk 1.600 1,8% Roosendaal 1.300 1,5% s-hertogenbosch 800 0,9% Bergen op Zoom 400 0,5% Rotterdam 200 0,3% Tabel 2.52 De regionale oriëntatie van de inwoners van Alphen-Chaam voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Alphen- Chaam van het totaal aantal patiënten vanuit Alphen-Chaam Breda 2.100 42,7% Tilburg 2.000 39,2% Oosterhout 500 10,9% s-hertogenbosch 100 1,9% Dordrecht 100 1,9% Gorinchem 100 1,4% 52

Tabel 2.53 De regionale oriëntatie van de inwoners van Baarle-Nassau voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Baarle- Nassau van het totaal aantal patiënten vanuit Baarle-Nassau Breda 1.700 44,4% Tilburg 1.600 40,3% Oosterhout 300 8,7% Dordrecht 100 2,4% Gorinchem 100 1,6% Tabel 2.54 De regionale oriëntatie van de inwoners van Drimmelen voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Drimmelen van het totaal aantal patiënten vanuit Drimmelen Breda 5.300 37,6% Oosterhout 2.900 20,6% Dordrecht 2.300 16,1% Gorinchem 1.100 7,7% s-hertogenbosch 700 5,2% Zwijndrecht 700 4,7% Waalwijk 600 3,9% Rotterdam 400 3,1% Tilburg 100 1,1% 53

Tabel 2.55 De regionale oriëntatie van de inwoners van Etten-Leur voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Etten- Leur van het totaal aantal patiënten vanuit Etten-Leur Breda 10.900 51,8% Roosendaal 3.800 18,0% Bergen op Zoom 2.200 10,2% Oosterhout 1.700 8,2% Dordrecht 1.300 6,2% Tilburg 600 2,8% Zwijndrecht 400 1,7% Rotterdam 100 0,5% Waalwijk 100 0,3% Gorinchem 100 0,3% Tabel 2.56 De regionale oriëntatie van de inwoners van Geertruidenberg voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Geertruidenberg van het totaal aantal patiënten vanuit Geertruidenberg Breda 3.100 28,2% Oosterhout 2.400 21,7% Gorinchem 2.200 20,5% s-hertogenbosch 1.900 17,1% Waalwijk 600 5,4% Tilburg 400 3,7% Dordrecht 200 1,7% Nieuwegein 100 1,0% 54

Tabel 2.57 De regionale oriëntatie van de inwoners van Gilze en Rijen voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Gilze en Rijen van het totaal aantal patiënten vanuit Gilze en Rijen Tilburg 6.000 46,0% Breda 4.100 31,7% Oosterhout 1.900 15,0% s-hertogenbosch 400 2,9% Gorinchem 300 2,1% Waalwijk 100 0,7% Eindhoven 100 0,6% Dordrecht 100 0,4% Veldhoven 100 0,4% Tabel 2.58 De regionale oriëntatie van de inwoners van Moerdijk voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Moerdijk van het totaal aantal patiënten vanuit Moerdijk Dordrecht 5.600 29,7% Rotterdam 3.400 17,9% Roosendaal 3.200 16,8% Breda 3.000 15,8% Zwijndrecht 1.600 8,5% Bergen op Zoom 1.600 8,5% Oosterhout 400 2,3% 55

Tabel 2.59 De regionale oriëntatie van de inwoners van Oosterhout voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Oosterhout van het totaal aantal patiënten vanuit Oosterhout Breda 10.800 38,0% Oosterhout 6.800 24,2% s-hertogenbosch 3.600 12,7% Gorinchem 2.900 10,2% Tilburg 2.700 9,4% Waalwijk 1.000 3,6% Dordrecht 300 1,2% Zwijndrecht 100 0,4% Nieuwegein 100 0,3% Tabel 2.60 De regionale oriëntatie van de inwoners van Zundert voor ziekenhuiszorg patiënten vanuit Zundert van het totaal aantal patiënten vanuit Zundert Breda 6.400 57,0% Dordrecht 1.400 12,4% Oosterhout 1.200 10,5% Tilburg 800 7,5% Roosendaal 600 5,6% Zwijndrecht 400 3,5% Bergen op Zoom 200 2,2% Waalwijk 100 0,6% 56

Figuur 2.6 Het belang van Breda voor de regio (ziekenhuiszorg) 53,4% tot 57,0% 49,8% tot 53,4% 46,3% tot 49,8% 42,7% tot 46,3% 39,2% tot 42,7% 35,6% tot 39,2% 32,0% tot 35,6% 28,5% tot 32,0% 24,9% tot 28,5% 21,4% tot 24,9% 17,8% tot 21,4% 14,2% tot 17,8% 10,7% tot 14,2% 7,1% tot 10,7% 3,6% tot 7,1% 0,0% tot 3,6% 57

2.3 Natuurrecreatie Voor de voorzieningen uit de vorige paragraaf zijn het vaak de steden die verzorgend zijn voor de meer landelijke gebieden in hun omgeving. Voor natuurrecreatie geldt vaak het omgekeerde; daar is het vaak het ommeland dat de stad voorziet van natuur en open landschappen. Door daar rekening mee te houden wordt de wederzijdse afhankelijkheid van stad en ommeland benadrukt, en het profijt dat ze van elkaar (zouden kunnen) hebben. Op die manier wordt duidelijk hoe stad en ommeland van elkaar kunnen profiteren; de inwoners van het ommeland van het werk en de voorzieningen in de stad, en de inwoners van de stad van de natuur en mooie landschappen (maar ook van werk en voorzieningen) in de omgeving van die stad. En dat laat ook zien dat samenwerking tussen de stad en meer landelijke gemeenten in de omgeving tot een optimale allocatie van (middelen voor de financiering van) voorzieningen en natuurbeheer kunnen leiden. In het volgende hoofdstuk wordt daar verder op ingegaan. Voor natuur is methodologisch hetzelfde gedaan als bij voorzieningen in de vorige paragraaf. Van alle natuur en open ruimte die binnen de voor natuurrecreatie acceptabele reistijd vanuit de gemeenten in de regio Breda ligt, is bepaald welke gemeenten in de omgeving daar welk aandeel in hebben. De uitkomsten uit die analyses staan in onderstaande tabellen. De meeste gemeenten in de regio Breda blijken zelf zoveel natuur en open landschappen te hebben dat de inwoners voor natuurrecreatie vooral op de eigen gemeente zijn aangewezen. Dat geldt ook voor de inwoners van de stad Breda. Alleen voor de inwoners van de gemeenten Etten-Leur, Baarle- Nassau en Geertruidenberg geldt dat niet. De inwoners van Etten-Leur zijn voor natuurrecreatie het meest aangewezen op de natuur in de gemeente Breda. De gemeente Drimmelen levert de meeste natuur en open landschappen aan de inwoners van de gemeente Geertruidenberg. En de inwoners van de gemeente Baarle-Nassau zijn voor natuurrecreatie het meest aangewezen op de naburige gemeente Alphen-Chaam. Dat laatste kan overigens een enigszins vertekend beeld opleveren, omdat in de analyse alleen de natuur en landschappen binnen de landsgrenzen konden worden meegenomen, terwijl het voor de hand ligt dan met name voor de inwoners van de gemeente Baarle-Nassau ook de natuur in België van groot belang is. Nader onderzoek zou dat kunnen uitwijzen. 58

Tabel 2.61 De regionale oriëntatie van de inwoners van Breda voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Breda 49.800 28,2% Oosterhout 33.700 19,1% Alphen-Chaam 30.300 17,2% Gilze en Rijen 18.700 10,6% Zundert 13.900 7,9% Drimmelen 5.900 3,3% Tilburg 5.500 3,1% Rucphen 3.400 1,9% Etten-Leur 2.800 1,6% Moerdijk 2.400 1,4% Geertruidenberg 2.200 1,2% Halderberge 2.000 1,2% Goirle 1.700 1,0% Waalwijk 1.700 0,9% Oisterwijk 1.000 0,6% Werkendam 1.000 0,6% Roosendaal 200 0,1% Dongen 100 0,1% 59

Tabel 2.62 De regionale oriëntatie van de inwoners van Alphen-Chaam voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Alphen-Chaam 4.100 42,9% Gilze en Rijen 1.800 19,2% Baarle-Nassau 1.100 11,2% Breda 1.000 10,3% Tilburg 500 5,8% Goirle 400 4,4% Oosterhout 300 2,8% Zundert 200 1,9% Oisterwijk 100 1,1% Tabel 2.63 De regionale oriëntatie van de inwoners Baarle-Nassau voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Alphen-Chaam 3.400 51,0% Baarle-Nassau 3.200 47,2% Goirle 100 1,7% 60

Tabel 2.64 De regionale oriëntatie van de inwoners van Drimmelen voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Drimmelen 15.100 56,5% Oosterhout 3.700 14,0% Breda 2.500 9,3% Moerdijk 1.800 6,6% Geertruidenberg 1.000 3,7% Werkendam 900 3,5% Waalwijk 900 3,2% Zundert 300 1,0% Alphen-Chaam 200 0,7% Woudrichem 100 0,5% Dordrecht 100 0,3% Gilze en Rijen 100 0,2% Tabel 2.65 De regionale oriëntatie van de inwoners van Etten-Leur voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Breda 11.100 26,5% Zundert 7.300 17,3% Etten-Leur 7.000 16,7% Rucphen 6.200 14,7% Halderberge 4.900 11,7% Alphen-Chaam 2.800 6,7% Roosendaal 1.300 3,1% Moerdijk 900 2,1% Drimmelen 400 0,8% Geertruidenberg 100 0,1% 61

Tabel 2.66 De regionale oriëntatie van de inwoners van Geertruidenberg voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Drimmelen 5.600 25,9% Oosterhout 3.500 16,1% Werkendam 3.200 15,0% Loon op Zand 1.900 8,9% Waalwijk 1.100 5,3% Woudrichem 900 4,2% Geertruidenberg 900 4,2% Gilze en Rijen 900 4,1% Breda 700 3,5% Alphen-Chaam 600 2,7% Lingewaal 500 2,4% Heusden 500 2,1% Aalburg 300 1,2% Gorinchem 200 0,9% Giessenlanden 200 0,7% Moerdijk 100 0,6% Hardinxveld-Giessendam 100 0,6% Dongen 100 0,5% Zaltbommel 100 0,4% s-hertogenbosch 100 0,3% Tilburg 100 0,2% 62

Tabel 2.67 De regionale oriëntatie van de inwoners van Gilze en Rijen voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Gilze en Rijen 6.700 26,1% Alphen-Chaam 5.200 20,2% Tilburg 4.000 15,6% Oosterhout 3.800 14,8% Goirle 2.600 10,3% Oisterwijk 1.300 5,1% Breda 1.000 4,0% Loon op Zand 400 1,5% Geertruidenberg 200 0,8% Waalwijk 200 0,6% Werkendam 100 0,4% Dongen 100 0,4% 63

Tabel 2.68 De regionale oriëntatie van de inwoners van Moerdijk voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Moerdijk 15.700 42,9% Steenbergen 8.400 23,0% Halderberge 3.600 9,9% Drimmelen 2.400 6,5% Roosendaal 1.700 4,6% Breda 1.400 3,7% Korendijk 900 2,5% Cromstrijen 700 1,8% Dordrecht 400 1,2% Binnenmaas 400 1,0% Oostflakkee 200 0,6% Rucphen 200 0,5% Etten-Leur 200 0,5% Geertruidenberg 100 0,4% Bergen op Zoom 100 0,2% Oosterhout 100 0,2% 64

Tabel 2.69 De regionale oriëntatie van de inwoners van Oosterhout voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Oosterhout 15.800 29,2% Drimmelen 9.700 17,9% Alphen-Chaam 5.400 10,1% Gilze en Rijen 5.400 10,0% Breda 4.600 8,6% Werkendam 3.200 5,9% Waalwijk 2.300 4,2% Loon op Zand 2.300 4,2% Tilburg 1.900 3,5% Geertruidenberg 1.600 3,0% Woudrichem 700 1,3% Dongen 500 1,0% Lingewaal 200 0,3% Moerdijk 200 0,3% Heusden 100 0,3% Gorinchem 100 0,2% 65

Tabel 2.70 De regionale oriëntatie van de inwoners van Zundert voor natuurrecreatie bezoekers bezoekers in de gemeente Zundert 14.000 65,8% Breda 3.900 18,4% Rucphen 1.500 7,0% Alphen-Chaam 1.100 5,0% Etten-Leur 700 3,2% Halderberge 100 0,3% 66

3 De regio Breda en omstreken Op basis van de functionele relaties die in het vorige hoofdstuk zijn uitgerekend, wordt in dit hoofdstuk bepaald wat de optimale schaal voor regionale samenwerking is. Het gebied waarbinnen de functionele verbanden het sterkst zijn wordt letterlijk afgebakend. Zo ontstaat een nieuwe kaart van de regio, waarbinnen volgens deze methode de uitkomsten voor lokaal bestuur optimaal zijn. Om tot een maatschappelijk optimale gebiedsindeling te komen is per voorziening (inclusief werk en natuur) bepaald welke gemeente voor een bepaald 4-positie-postcodegebied het meest verzorgend is. Het gebied wordt per voorziening toegewezen aan de gemeente die voor de meeste inwoners verzorgend is. Met deze methode voor de afbakening van gebieden is het niet nodig om een altijd arbitraire grenswaarde te bepalen: mensen in een bepaald gebied zijn of het meest op de eigen gemeente aangewezen of op een andere gemeente. Een tussenweg is er niet. Met die methode zijn allereerst de centrumsteden bepaald. Een gemeente wordt als centrumstad aangemerkt als de inwoners van de gemeente voor zowel werk, winkelen, cultuur, zorg als onderwijs het meeste op de eigen gemeente zijn aangewezen. In West-Brabant blijken de inwoners van Breda, Tilburg, Roosendaal en Bergen op Zoom voor zowel werk, winkels, cultuur, zorg als onderwijs het meeste op de eigen gemeente te zijn aangewezen. Die gemeenten komen op basis van deze methode dus als centrumgemeente uit de bus. Om vervolgens te komen tot één optimale gebiedsafbakening voor regionale samenwerking zijn alle locaties in de regio (postcodegebieden) bij de centrumgemeente geteld die voor de meeste functies het vaakst verzorgend is voor dat gebied. De functies tellen daarbij niet allemaal even zwaar mee, maar zijn gewogen op basis van de bijdrage die de verschillende voorzieningen leveren aan de aantrekkingskracht van een gemeente. 6 Werk telt dan voor 35% mee, natuur voor 15% en de voorzieningen tezamen voor 50% (cultuur en winkels ieder 15%, zorg en onderwijs ieder 10% en voetbal 6 G.A. Marlet, 2009: De aantrekkelijke stad (VOC Uitgevers, Nijmegen), p.364. Voor het bepalen van de wegingsfactoren is de meest recente variant van dat model gebruikt. Vergelijkbare modellen met vergelijkbare uitkomsten zijn gebruikt in een samenwerkingsproject met het Centraal Planbureau, zie: H. de Groot, G. Marlet, C. Teulings, W. Vermeulen, 2011: Stad en land (Atlas voor gemeenten en Centraal Planbureau, Utrecht/Den Haag). 67